Obrazy na stronie
PDF
ePub

darza poprawionego za Grzegorza XIII. Pierwszy się sprzeciwiał tej poprawie; za co wiele prześladowania i szyderstwa ściągnął na siebie, a drudzy stawali w jej obronie.

d) MIKOLAJ KOPERNIK, syn Mikołaja Krakowianina i Barbary Wasselrodowej; po odbyciu pierwszych nauk w Toruniu i śmierci ojca, wuj jego Łukasz Wasselrode biskup warmiński wysłał go do Krakowa dla dalszego kształcenia się w naukach. W tym czasie w roku 1492 był rektorem akademii krakowskiej Maciéj z Kobylina a Wojciech z Brudzewa, autor elementarnej wówczas w Europie książki o teoryi planet wykładał astronomią. W r. 1496 udał się Kopernik do Bononii, gdzie był pomocnikiem w obserwacyaeh astronomicznych Dominika Maryi z Ferrary. W Padwie zapisał się w poczet uczniów Polaków (album Polonorum) jako Polak i tu otrzymał dwa wieńce naukowej nagrody za medycynę i filozofią. W Rzymie następnie w r. 1500 otrzymał katedrę matematyki. W r. 1502 wrócił do Krakowa i zapisał się w r. 1504 w liczbę akademików. Jako kaplan przybył w r. 1509 do Warmii do wuja biskupa i roku następnego został kanonikiem frauenburgskim. Za pomocą długich i mozolnych studiów, po 23 leciech pracy ukończył w r. 1530 wielkie swoje dzieło o obrotach światów niebieskich (De orbium coelestium revolutionibus), w którém wyłożył swój system, że słońce zajmuje środek planetarnego świata, a planety koło niego krążą, że obrót roczny jaki zdaje się, że słońce w około ziemi odbywa, jest skutkiem rocznego obrotu ziemi. Dedykował swe dzieło Kopernik Pawłowi III papieżowi. Umarł Mikołaj Kopernik 1543 dnia 1 czerwca, leżąc na śmiertelném łożu, oglądał wyszłe swoje dzieło w Norymberdze. Jan Baranowski, dyrektor obserwatorium warszawskiego przełożył z języka łacińskiego na polski dzieło Kopernika i wydał okazałym drukiem w Warszawie roku 1856.

§ 65. Wojenność.

Nie mogąc skreślić historyi Strategii i Taktyki w Polszcze, wymieniam tu tylko dzieła o wojskowości. Przyłuski w swoich Statutach, pisze w księdze I de militibus a w IV de re militari.

a) JAN TARNOWSKI hetman wielki koronny urodził się 1488 + 1561, napisał Consilium rationis bellicae w Tarnowie 1558. Tytuł tylko po łacinie zresztą całe dzieło po polsku. Prócz tego: Ustawy prawa ziemskiego zprzydatkiem o obronie Koronnéj i o sprawie urzędników wojennych, Kraków 1579. Przedruk w Bibliotece polskiej Turowskiego. Kraków 1858. Uzupełniła Bibl. polska dodawszy pisemko łacińskie Straza o wojnie z Turkami, utworzone z wolnej rozmowy autora z hetmanem i pochwalną mową łacińską X. Krzysztofa Warszewickiego kanonika krakowskiego. Obecnie w Wilnie drukuje się odszukane w rękopiśmie dzieło Hetmana Jana Tarnowskiego O gotowości wojennej z notami historycznemi i przedmową uczonego Mikołaja Malinowskiego. b) MARCIN BIELSKI napisał i wydał pod tytułem: Sprawa rycerska według postępku i zachowania starego obyczaju rzymskiego, greckiego, macedońskiego i innych narodów pierwszego i niniejszego wieku, tak pogańska jako i krzescijańska z rozmaitych ksiąg wypisana ku czytaniu i nauce ludziom rycerskim póży teczna, książki na ośm części rozdzielone. Cum gratia et privilegio S. R. M. w Krakowie R. P. 1569 w 4ce Dzieło to uważane jako techniczne nie ma sobie równego tam tego wieku. Znać w nim ukształconego żołnierza, który z historycznego stanowiska na sztukę wojowania zapatrywać się umiał. Opisawszy dokładnie sprawy rycerskie rzymskie i greckie, przystąpił do sposobu wojowania Polaków, podał wiadomości o stopniu strategii najbliższych narodów, baczną uwagę zwracając na ulepszenie siecznej i palnéj broni polskiej. Słowem co tylko godnego było w zawodzie rycerskim, czy w cza

czasie pokoju czy w czasie wojny, tak w użyciu szyku do boju w polu, jako obrony zamków i użycia fortełów, wszystko objął i podał w tém dziele Bielski, znając się sam na sprawie rycerskiej dokładnie jako towarzysz broni Jana Tarnowskiego.

c) MACIEJ STRUBICZ (Polak, bawił przy księciu pruskim Albercie w Królewcu, żył jeszcze 1570 r.) Z rozkazu tego księcia przełożył jego dzieło. Von der Kriegsordnung oder der Kunst Krieg zu führen. (które sam Albert Zyg. Augustowi 10 sierpnia 1555 poświęcił i posłał), na język polski. Piękny ten rękopism, nigdy nie odbity, znachodził się w książnicy Załuskich.

W roku 1858 wyszło to dzieło ale tylko w cząstce w Paryżu u Martinet z napisem: Alberti Marchions Brandenburgensis Ducis Prussia libri de Arte militari mandato sacri Regis Poloniæ Sigismundi Augusti scripti nunc primum e codice authentico principis Palatini Adami Czartorysci cura et sumptibus Bibilotheca Polonia editi. Lutetiæ Parisiorum, format arkuszowy, str. 71. d) BARTŁOMIEJ PAPROCKI napisał dla Samuela Zborowskiego: Hetman albo własny konterfekt hetmański skąd się siła wojennych postępków nauczyć może. Krak. 1578 w 4ce. Dziełko to dobrą tylko chęcią i znaniem pospolitych prawideł się zaleca. Bibl. Pol. Turowskiego. Sanok 1856. e) STANISLAW SARNICKI zostawił w rękopiśmie Księgi hetmańskie. Czasopismo lwowskie z r. 1830 str. 95110 mieści wiadomość o Sarnickim i jego Księgach hetmańskich. Dzieło to obszerne in folio z wielą rysunkami machin wojennych, szyków, obozów i bitew, między któremi bitwy pod Dąbrowną, Obertynem i pod Orszą; wiele bardzo zajmujących szczegółów o naszéj owczesnej wojskowości znaleść tu można.

f) KRZYSZTOF Warszewicki w dziele Paradoxa mieści w so

bie wiele ciekawych uwag o obronie kraju przeciw Ta

tarom i Turkom o prowadzeniu wojny i szyku wojska, daléj, o środkach obrony w Polsce itd.

g) JAN ZAMOJSKI kanclerz i hetman wielki koronny, o którym Starowolski pisze: „,że był czołem i szczytem senatu, twierdzą i murem królów, strażą prawa, obrońcą swobód, chlubą i światłem ziomków, powszechną prawych ucieczką, gromem bojów, postrachem nieprzyjaciół, a opiekunem nauk i uczonych." Ten najznakomitszy mąż naszej przeszłości, nie tylko za życia swego dzielnie podpierał Rzeczpospolitą radą i orężem, ale myślał jeszcze nad tém, aby jego doświadczenie, jego biegłość w sztuce wojennéj, była nauką dla przyszłych pokoleń. Przedsięwziął pracę, która zapewne śmierć wczesna nie dozwoliła mu uporządkować, pod tytułem: Rada sprawy wojennej przez nieboszczyka Jana Zamojskiego Kanclerza i Hetmana Koronnego spisana (z rękopismu Biblioteki Rzewuskich) wydrukował w tomie II Włodzimierz hr. de Broel Plater. Zbiór pamiętników. 1858. h) JAKOB CIELECKI przełożył: Książki Juliusza Frontyna senatora Rzym. O fortelach wojennych; ksiąg czworo teraz na nowo wydane, Poznań 1609.

3. GRAMATYCY I SŁOWNIKARZE.

§ 66. Wielu się ich znachodzi, wspomnimy tu tylko celniejszych. a) Orthographia seu modus recte scribendi et legendi polonicum idioma, quam utilissimus; cum carmine Joannis Lupuli Bodmanensis ad Sarmaticam juventutem ut modum legendi sui idiomatis addiscat etc. Książeczka z 11 stronnic złożona, drukowana u Hallera w Krakowie r. 1518. Ortografia tu podana nieutrzymała się w zwyczaju; wiele jednak dobrych myśli i skróceń zawiera. Widać tu, że akcenta wielką rolę grały, np. zamiast nie pisano ne z dwiema kreskami nad n; zamiast 8z dwa 88; zamiast dzie pisano de z dwiema kreskami nad d itp, Na końcu książki tak jest napisano: Impri

movano w Krakowe u pana Hallera meścanina krakowskego. Lata narodena bozego 1518 + Dni kvetnovich.

b) STANISŁAW ZABOROWSKI (za młodu służył wojskowo, później uczył się prawa cywilnego i kościelnego i został księdzem; 1506 r. mianował go król Aleksander pisarzem skarbu koronnego, a potém Zygmunt I podskarbim. Została po nim Ortographia seu modus recte scribendi et legendi polonicum idioma quam utilissimus przy dziele: Grammatices rudimenta, Kraków r. 1518, 19, 26, 29, 36, 39, 60, 64. Jęd. Kucharski przełożył to pisemko na język polski i wydał w Warszawie 1825).

c) JAN MURMELIUS wydał Dictionarium variarum rerum tum pueris et adultis utilissimum, cum Germanica atque Polonica interpretatione. Cracoviae 1528, 1533, 1540 r. W tém słowniku pierwszym łacińsko-polskim wyrazy nie są ustawione porządkiem abecadła, lecz w pewnych gromadach n. p. Deo et de rebus cœlestibus: O Bodze y rzeczach nyebyeskich i t. d. - Znajdują się tu wyrazy polskie, które albo całkiem z używania wyszły, albo odmieniły znaczenie. Między innemi prawnicze, np. wietnica izba sądowa, foldrować pozywać, przypozwać, koce opłaty sądowe czyli grzywny.

d) JAN SEKLUCYAN. Przy jego Ewanielii &. Mateusza a później przy Nowym testamencie wyd. 1551 w Królewcu jest: Nauka czytania i pisania języka polskiego. (Kucharski wydał ją razem z Zaborowskim).

e) PIOTR STOJEŃSKI (Statoryusz). (Ur. w Thionville w Luksemburskiém, przybył do Polski 1555 i został rektorem w Pińczowie; należał do Aryańskiego przekładu Biblii brzeskiej; † około 1568. Z namowy Prospera Prowana żupnika wielickiego wydał: Polonica grammatices institutio, Krak. 1568.

f) JAN MACZYŃSKI. (Ur. 1516 w Sieradzkiem z ojca Piotra i Anny Ciemieńskiej, odebra wszy staranne w domu

« PoprzedniaDalej »