fieri solitum probare possemus. Quæ conjectatio si A cadere potuit ad annum usque 391, quo idolorum cui probetur, posito jam quod S. Zenonis ordinatio an. cultum severissimis legibus ubique plane sublatum vidimus cap. 2, § 5. Post Juliani mortem sub christianis imperatoribus nova ecclesia ædificari et patere palam potuit, in cujus dedicatione vel initiatione, quæcumque fuerit, S. Zeno tractatum 14 lib. 1 habuit. Potuerunt Zenoni concionanti interesse Gentiles, ut nihil metus inde injiceretur, quod tract. 3 ejusdem lib. 1 traditum vidimus. Ingens illa catechumenorum cujusque ætatis, sexus, conditionis, et nationis copia, quam quotannis baptismalibus undis dilutam plures tractatus testantur, et ingens ille christianorum quotidie excrescentium numerus, cui capiendo nova licet et ampla ecclesia, esset nimis angusta ex tract. 14 lib. 1, num. 2, non est incredi in diem vi id. decembris incurrerit, eumdem an. 362 ordinatum Veronensem episcopum colligere licet. Enimvero ordinationes episcoporum Dominica die peractas exploratum est. Porro inter an. 356 et annum circiter 380, quo intervallo ex dictis collocari Zenonis episcopatus potest, in vi id. decembris Dominica dies ter incidit, nimirum ipso an. 556, 362, an. 373. Zeno autem ordinari episcopus non potuit an. 356, cum eo anno Lucillus viveret, vel ei mortuo vix Gricinus successerit: non anno 373, quippe ex Ambrosii epistola aliquanto ante hunc annum Indiciam consecraverat, ut superius ostendimus. Itaque solo an. 362, imp. Juliani postremo, vi id. decembris S. Zenonem episcopum consecratum B bilis. [LXXIV] Confer reliqua quæ notam aliquam chrofuisse satis credibile est. Sed hæc, ut paulo ante diximus, per conjecturam, quam aliis examinandam, et respuendam, vel confirmandam relinquimus. Dum vero stet, quod ab initio paragraphi hujus posuimus, Zenonis ætatem pluribus documentis firmatam, inter annum 356 et 380 circiter esse constituendam; optime conveniunt omnia, ut nihil melius. Juliani imperium episcopatus ejus initia potuerunt attingere, quo tempore patebant idolorum templa, et de jure templorum licebat contendere, ut traditur tractat. 15 lib. 1, quod tamen ipsum in aliorum quoque imperatorum ætatem nicam præferre queunt, et si non omnia cum hac ælate concurrant, cum alia concurrant; nostram de Zenonis avo sententiam abjicias, aliumque ab eo omnium tractatuum auctorem statuas per nos licet. Si vero huic ætati conveniant omnia, alii ætati non congruant, nihil superesse intelligimus quo minus S. Zenonem episcopum Veronensem, eadem ætate florentem, verum tractatuum, quos genuinos unius fetus secrevimus, agnoscas et fatearis auctorem, Yinisque tandem imponatur iis controversiis, quæ de Zenonis scriptis et ætate tot jam annis litteratorum animos distinuerunt. [LXXV] DISSERTATIO SECUNDA, ZENONIANE DOCTRINE VINDICIAS COMPLECTENS. PROOEMIUM. In quo de Zenonianorum tractatuum præstantia pauca quædam præmonentur. C non scriptæ, aut a notariis saltem exceptæ fuerunt: vel si quid illi elaboratum attulerunt in medium, quod colligi posset, ipsi ex pluribus ejusdem sermonibus, qui aliquod argumentum spectarent, unum vel plures libros compegerunt, ut concionis vetus forma plane perierit. Sic Clementis Alexandrini opera ex multis concionibus ab ipso auctore simul subinde contextis et editis constant; et similiter commentaria S. Hilarii in Psalmos, pleraque S. Ambrosii opera de ministrorum Officiis, de Mysteriis, etc., eadem ratione ex variis tractatibus digesta noscuntur. Hi itaque Zenonis Veronensis tractatus antiquissimi sunt omnium inter Latinos, eoque nomine hæc collectio præter cæteras facienda maximi est. Ad res vero ipsas quæ aliquo in opere continen Etiamsi, cum de Patrum concionibus sermo est, opus concipi soleat non magni momenti, nec tale quidem ut excitare eruditorum attentionem, et continere ipsorum animos utiliter possit: tamen cum sermones antiquorum præsertim Patrum ji sint in quibus et disciplina vetus, et morum fideique doctrina christianis antiquis tradita custoditur (quibus rebus præstabilius nihil esse potest) profecto rein ipsam diligentius consideranti concionibus ejusmodi præclarius nihil esse judicabitur. Quod si ommium id genus tractatuum hæc ratio habenda est, maxima haud dubie habeatur oportet eorum qui ab anti- D tur, si animum adjiciendum putes, ut nihil dicamus quiori scriptore lucubrati, primam et vetustissimam sermonum collectionem exhibeant. Ejusmodi autem esse tractatus quos nunc edimus, ut exploratum habeas, lector, illud considera, quod etsi jam inde ab apostolis omnes episcopi in pascendis divino verbo ovibus sedulam operam ponerent, nulla tamen sermonum id generis collectio suppetit, quam ob auctoris tempus nostra hac antiquiorem ostendere possis. Conciones nimirum veterum ex tempore pronuntiatæ, de iis quæ profanam ad eruditionem pertinent, e quibus multa in adnotationibus subinde considerabuntur; præclarum veteris disciplinæ imaginem ac insignia dogmatum præstantissimorum testimonia hisce in tractatibus prostant, e quibus et ecclesiastice disciplinæ scriptores, et fidei vindices proficere non modicum possint. Quam eximia illa disciplinæ capita, quibus et peccatorum confessionem, necuon pœnitentiam aliquam baptismatis sacramento olim præmitti solitam prodit, et aquam baptismi calefac- A quæ tum temporis nihil offenderent, post natas vero tam, ac per canales continuo decurrentem in sacrum Sed quæ ad insignia dogmata constituenda confe- Inter tot autem ac tam præstantia catholicæ fidei testimonia, negari non potest quin aliqua occurrant paulo duriora, quæ offendere non nullos potuere. At hoc cum omnibus antiquis commune est. Cum enim alia aliis temporibus et locis verba ac locutiones adhiberentur, nec exorta essent hæreses quæ cautiores reddiderunt Patres, fixasque loquendi formulas invexere, liberius loquentibus nonnulla exciderunt, hæreses fixasque formulas displicent, ac detorqueri in malum sensum possunt. Hinc in vindicandis exponendisque id generis locutionibus cum catholicorum magna semper cura fuit, tum editorum ea censetur præcipua, adeo ut si quis, ubi sit opus, ab ea deficiat, imperfectæ editionis jure accusetur. Itaque Zenonis locutiones ac sententias aliquas vindicare dissertationis hujus erit, quam pro viudicandarum numero in decem capita distinximus. [LXXVI] CAPUT 1. QUÆDAM DE ÆTERNA verbi dei GENERATIONE S. ZENONIS § I. Proponitur Petavii censura. Si eam locutionem, qua divinum Verbum a Patre tum processisse traditum est, cum de creatione mundi consilium captum fuit, P. Dionysius Petavius Societatis Jesu insigue ornamentum apud unum vel alterum ex Antenicænis Patribus nactus esset; adhuc, quoad fieri licet, fuisset interpretanda, ne Arianum sensum continere videretur: vel si dubium esse potuisset, ne Ariana sententiæ unus aut alter quibusdam locutionibus præcinuisset; cum non omnes iis primis temporibus definitæ et enucleate expositæ fuerint formulæ quibus catholici de generatione Verbi loquentes uterentur, parcendum Petavio crederemus, si errorem aut erroris periculum non excusans, sed prodens, cavendum monuisset. At cum non unus aut alter, sed plures Antenicani iidemque præstantissimi Patres eam locutionem usurpasse inventi fuerint, abstinendum ipsi omnino erat ab ea nota quæ, si quid valeret, traditionis et Patrum auctoritati plurimum detraheret, nec aperiendus h.creticis aditus, ut hoc catholici doctissimique theologi testimonio adversus traditionem et Patres non sine magno catholicorum dogmatum præjudicio insurgerent. Cum porro non Antenicæni solum aliquot Patres, sed nonnulli etiam Nicæna synodo posteriores, qui adversus Arianos pro recta fide acerrime dimicarunt, eadem loquendi formula usi deprehendantur, videre profecto debeat ei locutioni rectum catholicumque sensum inesse oportere, qui ab Ariana hæresi plurimum distet; et cum in eo laborare debebat, ut hunc sensum, quicumque sit, erueret tum vero in eamdem sententiam tot Antenicanos Patres interpretari, non vero Ariani ferme erroris præcentores omnes traducere. At Petavius, Antenicæ. nis aliquot Patribus male traductis, cum venit ad S. Zenonem episcopum Veronensem, eum, quem post Nicænam synodum florentem subindicat, nec non adversus Arianos testimonium dicentem alicubi allegat, una cum Mario Victorino, ejusdem sæculi scriptore, ob aliquot ejus generis locutiones in ejusdem erroris suspicionem inducere nihil dubitat. Recitemus totam ejus longiorem licet censuram, ne quid videamur importare, cum presertim ea hoc capite refellenda nobis sit. Itaque consideratis Patrum antiquiorum, quibus succensuit, A trem arbitrati sunt, ac tametsi de Patris esse substantia, sive natura, Filium assererent, qua una re ab cæteris, quæ creaturæ proprie vocantur, illius conditionem diversam faciebant; non minus tamen quam creaturas initium habuisse, hoc est minime ex æterno distinctam hypostasim fuisse putarunt: ex quibus antiqui illi Patres, et Zeno cum ipsis consentiens, Dei Filium in tempore genitum, Petavio interprete, prodiderunt. At quod is mirari se affirmat de Zenone, qui eadem cum priscis existimasse videtur, seu ut Victorini loca consideraturus ait num. 8, esse etiam inter catholicos posterioresque Nicæna synodo Scriptores aliquos qui in eadem esse causa videntur; id mirari nos æquius dixerimus de Petavio, qui Patres Arianam etiam heresim impugnantes, ejusdem erroris, quem im testimoniis, Athenagoræ, Tatiani, Theophili Antiocheni, Tertulliani atque Lactantii, hæc de Zenone similia loquente mox subjicit lib. de Trinitate, cap. 5, num. 7: Ac de antiquioribus quidem istis minus est mirandum, sic eos de divini Verbi productione sensisse. Zenonem Veronensem episcopum satis admirari nequeo, qui sermone tertio de æterna Filii Dei generatione ( nunc tract. 5 lib. 1) eadem cum priscis illis existimasse videtur. Principium, fratres, inquit, Dominus noster incontanter est Christus: quem ante omnia sæcula Pater adhuc utcumque in semet ipso Deus, beatæ perpetuitatis indiscreta spiritus plenitudine nescio qua sua conscientia velatum, Filii non sine affectu, sed sine discrimine amplectebatur. Sed excogitatarum ut ordinem instrueret re- B pugnant, reos traduxerit. Neque ad hunc tot Patrum rum, ineffabilis illa virtus incomprehensibilisque sapientia e regione cordis eructat verbum, omnipotentia se propagat. De Deo nascitur Deus, totum Patris habens, nibil derogans Patri, etc. Quomodo autem generatus sit qui processit, dementis est opinari. Namque temperat se propter rerum naturam Filius, ne æternæ majestatis Dominum possit mundi istius mediocritas sustinere. Cum imperat [LXXVIII] Pater orbem fieri, opus cum dicto completur a Filio. Hic Zeno Verbum Dei ex omni æternitate in Patris sinu et essentia, velut indiscretum et affixum hæsisse, latuisseque demonstrat postea vero cum designatam a se rerum universitatem moliri vellet, eum ipsum ex sese propagasse ac genuisse dicit; atque hanc primam e duabus esse nativitatibus quam in sequentibus sermonibus C (nunc traet. 7 et 8 lib. 11) exponit. Id ipsum et antecedentibus duobus sermonibus ( qui nunc sunt tract. 3 et 4 ejusdem libri 11 ) aperit, qui de æterna Filii Dei generatione inscripti sunt. Nam in primo (nunc tract. 3) paululum immutatis verbis, postquam principium dixit esse Christum, ita loquitur: Quem ante omnia sæcula Pater in profundo sus sacræ mentis arcano insuspicabili, ac soli sibi nota conscientia Filii non sine affectu, sed sine revelamine amplectebatur. Igitur ineffabilis illa incomprehensibilisque sapientia sapientiam, omnipotentia omnipotentiam propagat. De Deo nascitur Deus, de ingenito unigenitus, de solo solus, de toto totus, de vero verus, de perfeeto perfectus; totum Patris habens, nihil derogans Patri. Procedit in nativitatem, qui erat antequam D naseeretur in Patre. Ergo Filium, antequam a Patre gigneretur, in Patre exstitisse significat, generatio vero et nativitas tum fuit, cum res omnes procreare voluit, quod in secundo sermone (nunc tract. 4) declarat : Cujus ex ore, ut rerum natura, quæ non erat, fingeretur, prodivit unigenitus Filius cordis ejus nobilis inquilinus, exinde visibilis effectus, quia humanum genus visitaturus erat, etc. Cujusmodi antiquorum fuit a nobis explicata illa sententia. Hactenus Petavii censura, qui cum postremis verbis antiquorum appellat sententiam, eorum nuper memoratorum sententiam appellat, qua ii, ut eodem num. 7 dixerat, ævo, dignitate ac potentia superiorem esse Verbo Pa censorem plane purgandum ea declaratio sufficit, quam Præfationi inseruit cap. 1, num. 12, ubi Patres, quos ita perstringit, non re, sed loquendi duntaxat modo dissidere ab usitata præscriptione contendit; quod idem fusius profitetur lib. 1, cap. 6, num. 4. Quid enim profuit id semel et iterum monere, si ipsa illorum testimonia allegans, earum locutionum interpretandarum rationem non subjicit, sed ita ea recitat atque ingerit, ac si re, non loquendi duntaxat modo, illi dissentire videri possint? Hæretici quidem recentiores qui extremis hisce temporibus Arianam hæresim jamdiu sepultam exsuscitarunt, non ea, quam locis laudatis Petavius indidit, declaratione utuntur, quo eosdem Patres re sibi contrarios et solo loquendi modo faventes præferant, sed ipsas. eorum locutiones, quas Petavius toto in lumine exposuit, unas arripiunt, ut eos, ipso Petavio teste, secum sensisse suadeant. Nostrarum quidem partium id tantummodo esset, unum Zenonem ab horum manibus eripere, ejusque locutiones vindicare; idque ipsum paucis proponere satis esset, siquidem quæc ab aliis in ejus vindicias scripta sunt, cum Nicænæ fidei traditionem defenderunt, ex Zenonis mente scripta fuissent. At cum ea non adamussim referant Auctoris sententiam, nec plane vindicent omnes ejus locutiones, longiori disputatione nobis erit utendum. Cum porro eædem fere locutiones sint cæterorum Patrum quos Petavius pungit, jam ex interpretatione quam dabimus, Zenone vindicato cæteros quoque una vindicatos habebis; idque ut clarius perspiciatur, de singulis sub finem dicenda erunt non nulla, ut collatione testimoniorum alteri ex alteris illustrentur et confirmentur. [LXXIX]§ II.-S. Zenonis testimonia, quibus Nicænum dogma adversus Arianam hæresim diserte asseritur, indicantur. Ad Zenonem igitur quod attinet, illud principio Petavium rogatum volumus, quidni explorata illa ejus testimonia præmiserit, quibus eum catholicam doctrinam tenuisse palam est, illa autem tria tantum attulerit in medium, quæ difficultatem facessunt? Si quis nimirum, postquam multa legit collecta, quæ [LXXX] § I. Objecti a Petavio textus expenduntur. Interpretatio Bulli proposita et expensa. Petavii criminatio fuit eam Zenonis fuisse sententiam Verbum Dei ex omni æternitate in Patris sinu et essentia velut indiscretum et affixum hæsisse latuisseque: postea vero cum (Pater) designatam a se rerum universitatem molliri vellet, eum ipsum ex sese propagasse et genuisse, atque hanc primam e duabus esse nativitatem, quam S. Zeno in sequentibus sermonibus exponit. Hæc ille; quæ censura duo complectitur : primum Zenoni haud agnitam fuisse æternam divini manifestam ejus catholicam mentem produnt, in A tur, sensum subesse, quem nunc quidem expiscanunum vel alterum testimonium paulo difficilius in- dum et exponendum aggredimur. currat, nihil movebitur, cum hoc ex illis explicandum intelligat. At si hæc tria tantum legantur, nec alia clariora suppetere ex omissione quispiam colligat, dubia valde Auctoris sententia statim redditur, Arianisque eum favisse suspicio obtruditur. Itaque obscuriores Zenonis sententias antequam vindicemus, aperta ejus testimonia, quibus cum Nicænis Patribus pariter sensit, nobis hic recitanda intelligimus. At ætatem Auctoris probaturi, pleraque et insigniora collegimus dissertatione prima, cap. 2, § 2, ut Auctorem adversus Arianos apertissime dimicantem, quarto sæculo floruisse statueremus. Igitur ne actum agamus, ea ut hoc loco repetas ac relegas, lector, abs te etiam atque etiam petimus; non solum enim ejus B Verbi generationem, quippe qui docuit idem Verætatem, sed catholicam etiam, quam hic defendendam suscepimus, ejusdem sententiam plane demonstrant. Videbis enim eum præcipuis Arianorum effatibus contraria opponentem, inter quæ illa præsertim invenies disertissime proposita, quæ objectæ per Petavium erroris suspicioni e diametro adversantur, cujusmodi profecto sunt ea quibus Filium ab æterno a Patre genitum defendens, non tantum coæternum et coæqualem Patri confitetur, sed et unius cum Patre substantiæ; hæcque ita expresse ac ex proposito statuit, ut objecta etiam ab Arianis palam refellat ac diluat. Unum hoc loco ibidem prætermissum apponemus testimonium, quo nihil illustrius exsistit, ut Zenonem ab impacta Ariani dogmatis suspicione alienissimum cognoscas. Innuisse nimirum Auctor C Petavio videtur, Dei Filium non ab æterno genitum, sed in tempore, antequam scilicet aliam ullam creaturam conderet. At nonne tract. 7 lib. 11, eos confutaturus, qui hoc ipsum tradiderunt, qui nimirum, ut ipse ait num. 1, Dicunt quidem Dei Filium Deum, sed non ex Patre nobilitatis perpetuitate progenitum, fuisse tempus, quando non fuit, quam sententiam hæreseos aperte notat nonne, inquam, hocce tempus, quod nativitati Filii tribuitur, palam rejicit num. 3, his verbis: Videamus nunc, optime christiane (sic per ironiam Arianum appellat) quemadmodum inter Patrem et Filium tempus infulcias? Credibilene est assertum uspiam alibi a Zenone hoc idem tempus, quod tam expresse hæreseos reprehendit? Quod si huic testimonio cætera addas in superioris dissertationis D caput 2, § 2, conjecta, quibus et hunc errorem et alias Arianorum locutiones Auctor ex catholico sensu rejicit, tum ex omnibus palam fiet, eum disertissime catholicam adversus Arianos docuisse ac propugnasse doctrinam jam iis in testimoniis, quæ Petavius una recensuit, alienam et ad Arianos accedentem contineri sententiam nemo suspicari jure possit, nisi eumdem auctorem sibi ipsi adversum et contradicentem existimet sed potius cum universim pauca quædam obscura loca ex pluribus ac manifestis explicanda sint, non autem e contra; ex tot ac tam apertis S. Zenonis testimoniis evidens esse debet, alium prorsus, quam qui a Petavio tribus illis locis subjici bum ab æterno in Patre quidem fuisse, sed ita indiscretum, ut una cum Patre non solum substantia, sed eliam persona fuerit unum et idem : alterum vero eumdem Auctorem existimasse, Verbum divinum tum solum processisse ex Patre, cum is mundum creare instituit, ut illo tanquam creationis ministro uteretur, quæ Arii et Arianorum sententia fuit: et hanc temporalem Filii processionem a Patre, quæ res creatas tantum spectat, eam Filii nativitatem esse Petavius existimat, quam Zeno tractatu præsertim octavo primam vocat, ubi distinctis duabus Christi nativitatibus ait : Primæ itaque nativitatis Domini nostri in Patris et Filii tantum conscientia manet: nec quidquam habet interjectum, neque conscium, quod ex paterni oris affectu processit uno consensu. At hæc duo censuræ capita, etsi videntur diversa, re tamen colligata sunt, alterumque ab altero ita pendet, ut qui primum ex ipso Zenone refellerit, satis refellerit et alterum, catholicamque sancti Antistitis mentem doctrinamque ab Ariano dogmate vindicatam præstiterit. Si enim primum statuas, probesque æternam ac propriam divini Verbi generationem a Zenone satis declaratam, dum idem Verbum adhuc in conscientia Patris velatum et abditum affirmavit, statim sequetur, alteram generationem, quæ eidem Verbo a Zenone tribuitur, primam non esse, eamque perinde explicandam, ut primæ æternæ generationi nihil repugnet, et Arianis nihil suffragii ferat. Itaque ad primum quod pertinet, illud ipsum in primis testimonium ex tractatu octavo, quod primam Christi nativitatem ingerens, Petavius pro temporali allegavit, ad æternam statuendam luculenter conducit. Cum enim ibidem prima Christi nativitas illa esse dicatur, quæ in Patris et Filii tantum conscientia manet, nec quidquam habet interjectum et conscium; nativitas profecto indicatur divini Verbi pro eo æterno statu, cum illum ante omnia sæcula Pater adhuc utrinque in semetipso Deus, beatæ perpetuitatis indiscreta spiritus plenitudine, nescio qua sua conscientia velatum, Filii non sine affectu, sed sine discrimine amplectebatur, ut Zeno ait in priori textu, quem Petavius objecit ex tractatu 5, seu, ut loquitur secundo textu, ex tract. 4, cum erat ante omnia manens unus, rationem abditam et velatam, ut pro ea rationis prioritate, antequam de orbe condendo deliberaretur, Filius nullo discrimine extrinsecus prodire potuerit; ac propterea quidem, quod tract. 5 effertur per verba sine discrimine, id ipsum plane tract. 3 exponitur per hæc, sine revelamine; quod ipsum luculentius confirmatur ex tractatu 4, ubi non alia de causa latentem in Patre ab æterno illo rationis signo divinum Filium agnoscit, quam quod nullo adhuc concepto condendi orbis decreto, visibilis esse non poterat, uti sane ex eo decreto visibilis necessario fieri debuit Cujus ex ore, inquit, ut rerum natura, quæ non erat, fingeretur, prodivit unigenitus Filius, cordis ejus nobilis inquilinus, exinde visibilis necessario et idem alter ex semetipso in semetipsum Deus, secreti A sed illud tantum innuunt, ita fuisse hane Filii genesui solus conscius: quibus utrisque in locis eamdem occultæ generationis sententiam inculcatam vides, quæ in tractatu 8, ubi proinde hanc priorem nativitatem tibi non licet quærere, inquit; quod scilicet ea Filio Patris conscientia velato ex tr. 5, Deoque secreti sui solo conscio, ex tract. 4, in Patris et Filii (antum conscientia manserit, ex tr. 8. Itaque S. Zeno hoc tr. 8 explicans verba tractatuum 4 et 5, Petavio ipso locum indicante, iis in verbis primam Filii nativitatem agnoscit, quam Petavius ex Zenone non novit; nec illam primam innuit, quam Petavius primam intellexit, cum scilicet excogitatarum ut ordinem instrueret rerum, ineffabilis illa virtus incomprehensibilisque sapientia e regione cordis eructasse Verbum proditur, sed illam, qua Filius in Patris licet conscientia velatus, a B effectus, quia orbem terræ erat ipse facturus, humaPatre tamen Filii non sine affectu amplexus diserte traditur. His porro ex verbis argumentum contra Petavium invincibile elicitur. Cum enim divinum Verbum pro eo æterno statu (ante omnia sæcula, inquit) utique antequam excogitatarum ordo-instrueretur rerum, id est antequam (prioritatem rationis, ut scholæ vocant, intellige) de creando orbe decretum fieret ; cum, inquam, pro hoc æterno statu divinum Verbum, tametsi Patris conscientia velatum, affirmetur Filius; vere genitus, veraque generatio procul dubio asseritur; nam, ut idem fatetur Petavius [LXXX1] lib. v de Trinitate, cap. 9, num. 11, Filius sine generatione nullus est; seu, ut loquitur Augustinus lib. v de Trin., num. 7, Ideo quippe Filius, quia genitus; et quia Filius, utique genitus Si ergo Filius ab æterno, et Filius qui- C dem genitus ex Zenonis sententia exstitit divinum Verbum; utique a Patre fuit etiam distinctum : et hine jam tum unum et alterum, id est personas duas, Filium Patremque exstitisse idem Zeno palam fatetur tractatu 4, in qua verba pluribus egimus adnot. 2. Hæc ex ipsis locis, quæ a Petavio objiciuntur, satis aperta. His autem si -addas reliqua testimonia superiori paragrapho indicata, quibus Auctor divinum Filium Patri coæternum, æqualem, ejusdemque substantiae luculenter defendit, jam ad confirmandam, seu potius demonstrandam, satis licet obviam, explicationem horum textuum, ex quibus idem Filius a Patre ab æterno genitus solumque latens in Patris conscientia probatus nobis est, nihil præterea desiderabis. At enim difficultatem Petavio fecerunt illa, quibus Pater Filium indiscreta spiritus plenitudine et sine discrimine amplexus eodem tract. 5 traditur. Sed hæc non unitatem personæ pro eo æterno statu, seu polius prioritate illa rationis insinuant, ut Petavji argumentum postularet (secus, Patrem et Filium vocare non potuisset, nisi forte in Sabellianorum et Patripassianorum sententiam, qui Patrem et Filium vocibus, non re distinctos tradidere: quo casu duarum inter sese pugnantium hæreseon adsertor uno eodemque tractatu S. Zeno argueretur a Petavio, Sabellianæ et Arianæ, quod nec possibile videtur, nec alteri contigisse unquam ullo exemplo probabitur), numque visitaturus genus: sic textum integrum ex omnibus mss. et editione prima dedimus. Hinc porro ad explicandum alterum Petavianæ censuræ caput, Zenonisque mentem doctrinamque aperiendam aditus amplior patet. Cum enim hisce in verbis nativitatem quamdam divino Verbo tribuat in creandi orbis consilium, inquiens: Prodivit unigenitus Filius, etc., quibus concinunt alia ex tr. 5: Excogitatarum ut ordinem instrueret rerum, ineffabilis illa virtus incomprehensibilisque sapientia e regione cordis eruciat verbum, omnipotentia se propagat; cum, inquam, hisce in verbis nova quædam nativitas divino Verbo tribuatur in creandi orbis consilium, præter illam, quam in sinu Patris latentem aliis præmissis verbis confessus est, duas quodam modo nativitates Verbi agnovisse videtur. Itaque Georgius Bullus in defensione Fidei Nicænæ, sect. 3, cap. 9, § 6, cum æternam Dei Filii generationem prioribus verbis a Zenone adsertam contendit, tum vero posterioribus descriptam putat nativitatem illam in tempore, qua Filius ex Patre processit ad condendum universa: Et hæc, inquit, nihil aliud est, quam Filii, quem Pater apud se et sibi soli, ut ita dicam, ex æterno amplectebatur revelatio, sive ejus ex Patre egressio et processio.... ad res quæ non erant, procreandum, seque rebus creatis, angelis nempe et hominibus, manifestandum. Hanc quidem temporalem divini Verbi manifestationem aliis a Patribus etiam post Nicænum concilium nativitatem Dac processionem quamdam fuisse vocatam, inficiati non possumus; inter quos exploratissime omnium auctor tractatus de Fide orthodoxa contra Arianos in Appendice Ambrosii Operum inserti, qui Gregorius Baeticus probabiliter creditur, explicans illud Prov. VII: Dominus creavit, vel condidit me in initio viarum suarum, hæc scribit cap. 2, pag. 349 App., tom. II, Ambrosii: Non ita Deus sapientiam suam condidit, quasi aliquando sine sapientia fuerit; sed cum initium viarum suarum dicat, initium motus operis alicujus ostendit, ut hoc initium habeat sapientia Dei, quod de Deo processit ad creanda omnia... [LXXX1] Creata est ergo sapientia, imo genita, non sibi, quæ semper erat, sed his, quæ ab ea fieri oportebat. Et similiter etiam Pru- |