jów, gdyż tego niepotrzebowała, albowiem każda osoba skromna, niewinna, pobożna, naturalnie jest dobrze wychowana i pięknie ułożona. Wszedłszy w wyższe towarzystwo, gdzie zwykle panują kłamstwo, udanie i przesada, umiała tego uniknąć, a to tylko wciągała w siebie, co było prawdziwie pożyteczném i godném. Tak się kształcąc, doszła do 18 roku życia swego. Kształciła się najwięcej na francuzkich książkach; bo takie było dawniej złe wychowanie u nas, że pierwéj uczono obcego języka niż ojczystego. Szczęśliwy jednakże dla niej przypadek zdarzył, iż spotkała człowieka z duszą chrześciańską i polską, który jej nowy świat otworzył. Byłto wieszcz narodowy, znany z cnót swoich i nauki Kazimierz Brodziński. Klementyna odczytawszy jego wiersz tęskny i palący, pod tyt.: Żal za polskim językiem w Pam. War. uczula w sobie żądze doskonałego obeznania się z językiem i dziełami polskiemi. Od razu wzięła się do czytania ksiąg Jana Kochanowskiego, Skargi, Reja, Górnickiego, Krasickiego, Trembeckiego, Woronicza i innych znakomitych pisarzy, i niebawem do tej doskonałości przyszła, że mogła ich oceniać, i tak piękne myśli swoje wylewać na papier, jak oni. Pierwsze pisma Klementyny ukazały się w Pam. Warsz., zachęcona ich powidzeniem wydała Pamiątkę po dobrej matce, i od téj chwili jej wziętość literacka ustaliła się od razu. Widać, że trafila w potrzebę czasu, że właśnie matki łaknęły tego pokarmu, kiedy pomienioną książkę ośm razy przedrukowano. Amelia matka w 3 tom. i Wiązanie Helenki w 2ch częściach, byly dalszemi jéj pracami ogłoszonemi; nareszcie zaczęła wydawać Rozrywki dla dzieci, które wychodziły nieprzerwanie lat pięć i były od wszystkich czytane z zajęciem. W r. 1825 z nalegania Kossakowskiego członka kom. oświecenia przyjęła posadę eforki a w r. 1826 professorki w Instytucie guwernantek czyli nauczycielek; jeszcze większy dano dowód zaufania, gdy w r. 1827 zrobiono ją nadzorczynią i wizytatórką wszystkich szkół żeńskich w Warszawie. Tak ważne jéj zatrudnienie, obok imienia znanego w literaturze, uczyniły dom Klementyny ogni

skiem najświatlejszych osób stolicy, a razem szkołą dla młodzieży wychodzącej na świat. Życie towarzyskie, wieczorne zgromadzenia, wielce mogą się przykładać do rozpowszechnienia światła i dobrych obyczai, jeżeli niemi myśl wyższa kieruje. W rozmowie krótkiej i jasnéj człowiek udziela odkrycia i postrzeżenia nieraz długiemi laty prac, poszukiwań i natężenia umysłu nabyte; wreszcie też w rozmowie łagodzą się przesadzone wyobrażenia, zuchwale sądy, a natomiast nabywa się zdań gruntowniejszych. Klementyna zgromadzając w stolicy takie towarzystwa naukowe, i sama drugim udzielała swojej nauki i wynosiła z nich niepuślednią korzyść. W r. 1829 połączyła się ślubem małżeńskim z Karólem Hofinanem, mężem znanym z naukowych prac i znalazła w nim domowego, światlego a bezstronnego doradzcę. Jednakże wypadki krajowe wyrwały ją z zakresu jej życia literackiego i nauczycielskiego. W roku 1831 dnia 14 października odjechała do męża przebywającego we Francyi, przy tém odjeździe jako w dowód szacunku i miłości damy warszawskie przesłały jej adres pożegnania z dołączonym złotem pierścieniem na pamiątkę, i tam przeniosła cnoty swoje domowe i publiczne. Dla wszystkich zawsze uprzejma gościnna, pobożna, cichym czynem raczej niż głośném słowem, jak na riewiastę przystoi, cudem najrzadszym zyskała serca wszystkich. Zdrowie Klementyny zawsze słabe, coraz się bardziej chyliło do upadku. Nie zwalniała przecież W pracy. Jak mocna niewiasta Salomonowa, chleba leniwie nie pożywala, pracując wciąż dowcipem rąk swoich, A kiedy pióra trzymać nie mogla, jeszcze czytała, kiedy i czytać trudno było, dyktowała. Podróż do Włoch i Rzymu odbyta zamiast ją wzmocnić na zdrowiu, do reszty osłabila ciało. Powróciwszy do Paryża nagle i niespostrzeżenie zasnęła w Panu w Passy na dniu 21 września 1845 jak gdyby i skon chciała mieć cichy i śmiercią samą niechciała być głośną. Wszystkie pisma téj otoczonej powszechną czcią Polki tchną nieograniczoną miłością ziemi i mowy rodzinnej. Dzieła jej są: 1) Wybór pism, wydanie nowe przejrzane

i poprawione przez autorkę 10 tom. w 12 z 10 rycinamí, Wrocław 1833. Zawiera tom I pamiątka po dobrej matce, tom II i III powieści historyczne, tom IV biografie znakomitych Polaków i Polek, Vi VI opisy różnych okolic, tom VII i VIII powieści moralne, tom IX listy o wychowaniu, tom X rozmaitości. 2) Nowa biblioteczka poświęcona dzieciom i młodym panienkom, tomików 5, Wroclaw 1845 2gie wyd. 1843. 3) Krystyna powiesć 3 tomy, Lipsk 1839 2gie wyd. 1841. 4) Karolina powieść, Lipsk 1839 2 tom 2 wyd. tamże 1841. 5) Jan Kochanowski w Czarnolesie obrazy z końca XVI wieku 2 tomy, Lipsk 1842 2gie wyd. 1845. 6) Swięte niewiasty 2 tomy, Lipsk 1843 przedruk u Merzbacha Warsz. 1844. 7) Pismo święte wybrane z ksiąg starego i nowego zakonu, objaśnione uwagami pabożnych uczonych i ofiarowane matkom i dzieciom polskim 2 tomy, Lwów 1846 z 57 obrazkami na stali. 8) Podarek dobrej matki czyli powieści moralne 3 tomy, Wilno 1850 9) Opis przejazdu przez Niemcy w listach Waclawa do siostry swojej Jadwigi, Lipsk 1844. 10) Książka do nabożeństwa dla Polek, Kraków 1836. 11) Pisma pośmiertne w 9 tom., Berlin 1848. Tom I-III Pamiętniki. Tom IV-VI O powinnościach kobiety, Tom VII-IX. Rozmaitości.

2) FRYDERYK hr. SKARBEK b. professor uniw. warsz: pracował w różnych gałęziach umiejętności, pozyskał sobie imie jako powieścio-pisarz i dramaturg. On najwyżej stanął w tym okresie z pisarzy powieści, gdyż najlepiej pojął ducha ézasu. Jego powieści są: Pan Antoni, Warsz. 2 części 1824. Pan starosta 2 tomy, Warsz. 1826. Tarlo 3 tomy Warsz. 1827. Damian Ruszczyc powieść z czasów Jana III 3 tomy, Warsz. 1827. Życie i przypadki Faustyna Felixa na Dodoszach Dodosińskiego 2 tomy, Wroclaw 1838. Wszystkie dzieła powyższe wyszły w Wrocławiu w 7 tom. 1840. Pamiętniki Seglasa, Warszawa 1845 i Wrocław 1847. Utwory dramatyczne są następujące: Popas, Zona Fradiavola, Czemuż nie bylam sierotą? Intryga w Straganie, Po pijanemu, Biuraliści, Przez sen, Pan Kw iryn i wiele

innych powieści. Pan starosta, Przypadki Dodosińskiego i Pamiętniki Seglasa najwierniéj malują koloryt czasów, które przedstawiają. W Krotochwilach Skarbek trafnie od dal charakterystyczne zwyczaje ludu wiejskiego i miejskiego.

3) FELIX BERNATOWICZ ur. dnia 18 maja 1786 r. we wsi Opuszata w Augustowskiem, nauki pobierał w Wilnie i w liceum krzemienieckiem. Zawód swój pisarski rozpoczął od sztuk dramatycznych, ale przekonawszy się, że nie ma zdolności odpowiednich, zaczął się sposobić na powieścio-pisarza i zbierać potrzebne ku temu materyaly. Oprócz gorliwej pracy w najzamożniejszych bibliotekach dla obznajmienia się z miejscowością okolic, które zamierzył opisać, zwiedził Wilno, Kiernów, Krewy, Antokol, Troki i inne; w r. 1820 wydał owoc swych studii: Pojata córka Lezdejki, albo Litwini w XIV wieku, która wielkie zyskała powodzenie. Bylyto czasy kiedy Walter Scott w całej Europie, a więc i u nas był powszechnie czytany: Bernatowicz na którego szkocki pisarz wpływ swój wywarł, co i w formie widoczne, pisząc nadto narodowe powieści, słuszne zyskiwał oklaski. Pojata została przełożona na język rossyjski, francuzki i niemiecki. 1sze wyd. Warsz. 1826, 2gie w Puławach 1829, 3cie w Wilnie 1839 4 tomy w 12ce, 4te w Lwowie 1860 r. 2) Nulęcz romans z dziejów Polski 2 tomy, Warsz. 1828. 4) Powieści z podań i obyczajów krajowych, Warsz. 1834. Nieszczęśliwa choroba umysłowa przerwała jego pracowite życie w r. 1836. Pochowany w Łomży na smętarzu z skromnym nagrobkiem: „Tu leży Felix Bernatowicz autor Pojaty."

4) ALEXANDER BRONIKOWSKI chociaż pisał swe płody w języku niemieckim, zasługuje przecież na wspomnienie. Urodził się w Dreźnie 1783, gdzie ojciec jego Polak był general-adjutantem w wojsku Elektora. Pierwsze wychowanie odebrał w domu, wszedł później do służby wojskowej pruskiej. W r. 1807 dostawszy się w niewolą francuzką, po zawarciu pokoju tylżyckiego, przyjął służbę w wojsku francuzko-polskiém i znajdował się przy sztabie marszałka Wi

ktora. Po wejściu wojsk sprzymierzonych do Paryża, opuściwszy służbę wojskową wrócił do Niemiec; następnie zaś gdy cesarz Alexander I ogłosił Królestwo polskie, Bronikowski wszedł powtórnie do wojska polskiego i zostawał w niém aż do r. 1823. Otrzymawszy nakoniec dymissyą w stopniu majora, odbył podróż po niektórych prowincyach Polski, i udał się na mieszkanie do Drezna. Tam w r. 1825 rozpoczął Bronikowski literacki swój zawód wydaniem romansów historycznych, których przed niotem prawie zawsze były wypadki z dziejów polskich czerpane. Pierwszym z nich i bez zaprzeczenia najlepszym był Hippolit Boratyński; po nim szybko następowały inne, których zbiór cały do 20tu tomów. wynosi. Tytuły główniejszych są: Mysza wieża, Kazimierz IV. Olgierd i Olga, Dwór Jana III czyli Polska w XVII wieku. Kilka celniejszych romansów Bronikowskiego przełożono na język polski, Boratyńskiego zaś na angielski tłumaczył Waleryan Krasiński. W ogólności uważając, chociaż romanse Bronikowskiego przez zbytecznie drobiazgowe opisy osób, miejsc i obyczajów, niekiedy grzeszą rozwlekłością, zawsze jednak widać w nich wszędzie mistrzowskie malowidło charakterów i trafne opowiadanie wypadków. Jego Historya polska w 3ch tomach dostateczniej jest wypracowana według zdania niektórych, w okresach dawniejszych aniżeli w późniejszych. W r. 1830 przeniósł się z Drezna do Halberstadtu i odtąd żył na przemiany w Berlinie lub Magdeburgu. Naostatek znów osiadł w Dreźnie i tu d. 22 stycznia 1834 umarł.

5) ELŻBIETA z hr. KRASIŃSKICH JARACZEWSKA urod. w roku 1792 + 1834. Napisała powieści: Zofia i Emilia w 2 tom. Wars. 1827. Wieczór adwentowy w 2 tom., Warsz. 1828. Pierwsza młodość, pierwsze uczucia w 4 tomach, Warsz. 1829. Wszystkie razem wydane w IV tomach w Lipsku 1845. Powieści te są to obrazy z życia towarzyskiego współczesnego. Osoby więc i wypadki w tych powieściach są to osobne, codzienne wypadki wzięte ze sfery, koła, które autorka znała wyłącznie. Moralność cechuje wszystkie pisma