Obrazy na stronie
PDF
ePub

Item, an dei essent? Nescio, inquit, nisi ut sint ex- A divinitatis, id est æternitate, quæ sine initio et fine

pedire. Thales Milesius, Croeso sciscitanti, quid de
deis arbitraretur, post aliquot deliberandi commea-
tus, nihil renuntiavit. Socrates ipse deos istos quasi
certus negabat. Idem Esculapio gallinaceum secari
quasi certus jubebat. Et ideo cum tam incerta et in-
constans definiendi de Deo philosophia deprehendi-
tur, quem potuit......re ejus, quem non liquido tene-
bat determinare? De mundo .... dicimus. Hunc enim
physicum theologiæ genus cogunt: q.....ta deos
tradiderunt, ut Dionysius stoicus trifariam deos
dividat, unam vult speciem, quæ in promptu sit, ut
solem, lunam ..... aliam, quæ non compareat, ut
Neptunum, reliquam, quæ de hominibus ad divinita-
tem transisse dicitur, ut Herculem, Amphiaram.
Eque Arcesilaus trinam formam divinitatis ducit, B
Olympios, Astra, Titancos; de Coelo et Terra, ex
his, Saturno et Ope, Neptunum, Jovem et Orcum et
cæteram successionem. Xenocrates Academicus bifa-
riam facit, Olympios et Titanios, qui de Coelo et
Terra. Ægyptiorum plerique quatuor deos credunt,
Solem et Lunam, Coelum ac Terram. Cum reliquo
igni superno deos ortos Democritus suspicatur, cujus
instar vult esse naturam Zeno. Unde et Varro ignem
mundi animum facit, ut perinde in mundo ignis omnia
gubernet, sicut animus in nobis. Atqui vanissime.
Nam cum est, inquit, in nobis, ipsi sumus; cum
exivit, emorimur. Ergo et ignis cum de mundo per
fulgura proficiscitur, mundus emoritur.

3. His ita expeditis (a), videmus physicum istud ad
hoc subornatum, ut deos elementa contendat, cum C
his etiam alios deos natos alleget; Dei enim nonnisi
de deis nascerentur. Quos quoniam in mythico apud
poetas plenius suo loco examinabimus, tamen quod
de ipsis interim retractandum est, quod ad præsen-
tem speciem facit, simul et de præsenti specie ad
ipsos......an ostensuri sumus, deos nullo modo videri
posse, qui de elementis nati dicuntur, ut jam hinc
præjudicatum sit, deos elementa non esse, cum qui
de elementis nati dicuntur, Dei non sunt; æque de-
monstrando, orta deos non esse, ad illam agnatorum
speciem præstruemus recte non esse defendi, quo-
rum parentes, id est elementia dei non sunt. Scitum,
deum e deo nasci, quemadmoduin de non deo non
deum. Igitur quod elementa contineat mundus iste,
ut summaliter tractem de universitate, partibus ejus
præministrans; nam quæ conditio ejus, eadem utique
erit et elementorum et membrorum, aut ab aliquo
institutus sit necesse est, qua Platonis humanitas, aut
a nullo qua Epicuri duritia. Et si institutus est,
ha-
bendo initium habebit et finem, ita quod aliquando
non fuit ante initium, et quandoque non erit post
finem: non capit utique videri deus carens substantia

D

cum

censetur. Si vero institutus omnino non est ac pro-
pterea deus habendus, quod ut Deus neque initium
neque finem sui patitur: quomodo quidam assignat
elementis, quæ deos volunt, generationem, cum stoici
negent quicquam Deo nasci? Item, quomodo volunt,
quos de elementis natos ferunt, deos baberi,
Deum negent nasci? Itaque quod mundi erit, hoc
elementis adscribetur, cœlo.dico et terræ et side.
ribus et igni, quæ deos et deorum parentes adversus
negatam generationem Dei et nativitatem frustra credi
proposuit Varro. Et qui Varro indicaverat animalia
esse cœlum et astra. Quod si ita est, etiam mortalia
sint necesse est, secundum animalis formam; nam
etsi immortalem constat animam, ipsi hoc soli licebit,
non etiam illi cui adnectitur, id est corpori. Nemo
autem negabit mortale corpus esse, cum et continga-
mus ea et contingamur ab eis, certa corpora ex illis
decidere videamus. Ergo si animalia deposita ratione
animæ, qua corporum conditio, mortalia, non uti-
que, dii elementa. Et tamen unde animalia Var-
roni (b) videntur elementa? Quoniam moventur. Ac ne
ex diverso proponatur, multa alia moveri, ut rotas, ut
plaustra, ut machinas cæteras, ultro prævenit dicens,
eo animalia credita, quod per semetipsa moverentur,
nullo extrinsecus apparente motatore eorum aut
minatore, sicut apparet, qui rotam compellit, et
plaustra volvit, et machinam temperat. Igitur nisi
animalia, non mobilia per se. Porro allegans, quid
non appareat, ostendit quid quæsisse debuerat, id
est, artificem et arbitrum motus; neque enim statim
non est, quod, quia non videmus, non credimus
esse. Imo eo altius investigandum est, quod non vi-
deatur, ut quod videatur quale sit scire possimus.
Alioquin si tantum ea, quæ comparent, deo esse
creduntur, quia comparent? Quomodo deos etiam eos
recipitis qui non comparent? Si autem videntur esse
qui non sunt, cur non sint et qui non videntur ?
Motatorem dico cœlestium rerum. Sint ergo et ani-
malia, quia mobilia per se, etiam mobilia per se,
quia non per alium; tamen illa non statim Dei, quia
animalia, ita nec ideo, quia per se mobilia; aut
quid vetat universa animalia, ut mobilia per se, deos
haberi?..... lia sane vanitate Ægyptiis licet.

4. Aiunt quidam propterea deos fuisse appellatos, quod fe et al, procurrere ac motari interpretatio est. Sane vocabulum istud non est alicujus majestatis; a cursu enim et motu, non ab divinitatis denominatione formatum est. Sed cum etiam ille unus Deus quem colimus, fed, cognominetur, nec tamen aut motus ullus aut cursus ejus appareat, quia nec visibilis cuiquam sit, palam est, ut vocabulum istud. . . . . . . sumptum propriumque, quia se natiCOMMENTARIUS.

(a) His ita expeditis. Post turbam illam philosophorum, qui de Deo aut pessime senserunt, aut Deos omnino sustulerunt, validissimis rationibus pugnat ex ipsa re de qua erat quæstio, de ortu scilicet Deorum, de immortalitate, creatione, etc. LE PR.

.......

(b) Et tamen unde animalia. Varronem huc attingit qui elementa animalia docuerat, ex eo quod moverentur. In quo illum arguit imperitia; debuerat enim motorem investigare, atque ad primum illud principium rationis vi ascendere. LE PR.

vum, divinitatis inventum.

· ......

592

interpretatio- A quii artificio adornatum? Merito ergo Milesius Thales nis ejus astutia, verisimilius est non a cursu et molu (c) dum totum cœlum examinat et ambulat oculis, in

Os dictos, sed de appellatione veri dei mutuatum, uti quos æque deos excudissetis, Orous cognominaretis. Denique quam ita sit, probatio suppetit, cum etiam universos deos vestros, in quibus nullius cursus aut motus officium denotatur, eos communiter appelletis. Itaque si æque eos æque immobiles, disceditur vocabuli interpretatione pariter et divinitatis opinione, quæ a cursu et motu modulata rescinditur. Quod si nomen istud proprium divinitatis et simplex, nec interpretatorium in illo deo reprehensum, in cætera, que deos vultis, docete etiam qualitatis inter illos esse consortium, ut jure consistat collegium nominis communione substantiæ. Porro EOE ille jam hoc solo, quod non sit in promptu, vacat a comparatione eorum, quæ in promptu sunt et visui et sensui; sed sensui satis, quod est testimonii ad diversitatem occulti et manifesti renuntiatio; si elementa palam proposita omnibus, si contra deus nemini, quomodo poteris ex ea parte, quam non vidisti, quæ vides, congredi? Cum ergo non habes conjungere sensu.... ratione, quid vocabulo conjungis, ut conjungas etiam potestate? Ecce enim Zeno (a) quoque materiam mundialem a Deo separat, vel eum per illam, tanquam mel per favos transisse dicit. Itaque materia et Deus duo vocabula, duæ res. Pro discrimine vocabulorum etiam res separantur, etiam materia conditio vocabulum sequitur. Quod si materia non est, quia sic et appellatio præscribit, quomodo quæ sunt in materia, id est elementa, dei habebuntur, cum membra a corpore alig.... esse non possint? Sed quid ego cum argumentationibus physiologicis? S..... ascendere debuit de statu mundi, non incerta descen lo platonica forma quadratum eum angulatumque com.... ... do circino rotunda ita collegit, quod sine capite solum credi laborat. Sed Epicurus, qui dixerat, quæ super nos, nihil ad nos, cum et ipse cœlum inspicere desiderat, solis orbem (b) pedalem deprehendit. Adhuc scilicet frugalitas et in cœlis agebatur. Denique ut ambitio profecit, etiam sol aciem suam extendit, ita illum orbem majorem peripatetici denotaverunt. Oro vos, quid sapit conjecturarum libido? Quid probat tanta præsumptione asseverationis otium affectata morositatis elo

[ocr errors]

B

puteum cecidit. . . . . . r, multum irrisus Ægyptio
illi: In terra, inquit, nihil perspiciebas, cœlum tibi
speculandum existimas? Itaque casus ejus per figu-
ram................ s notat, scilicet eos qui stupidam exerceant
curiositatem. . . . .
naturæ, quam prius in artificem
ejus et præsidem, in vacuum... . . n dum habituros.

...

5. Quin ergo ad humaniorem aliquanto (d).... imur opinionem, quæ de communi 'omnium sensu et simplici cog.... deducta videatur (1)? Nam et Varro meminit ejus, creditam præterea dicens elementorum divinitatem, quod nihil omnino sine suffragio illorum gigni, ali, provehi possit ad vitæ humanæ et terræ sationem, quando ne ipsa quidem corpora aut animas sufficere licuisset sine elementorum temperamento, quo habitatio ista mundi circulorum conditionibus fœderata præstatur, nisi quod hominum incolatui denegavit enormitas frigoris aut caloris. Itaque deos credi : solem, qui diei de suo cumulet, fruges caloribus, p. . . . . . et annum stationibus servet; lunam, solatium noctium, patrocinium mensium gubernaculis, item sidera, signacula quædam temporum ad mutationem notandorum ; ipsum denique cœlum, sub quo omnia; terram, super quam omnia, et quicquid illorum inter se ad commoda bumana conspirat. Nec tantum beneficiis fidem divinitatis elementis convenire, sed etiam de diversis, quæ tanquam de ira et offensa eorum incidere soleant, ut fulmina, ut grandines, ut ardores, ut auC ræ pestilentes, item diluvia, item hiatus motusque terrarum. Et jure credi deos, quorum natura honoranda sit in secundis, metuenda sit in adversis, domina scilicet juvandi et nocendi. Porro, si ita sentiuntur in..... conversatione, non perinde rebus ipsis, quibus juvantur sive læduntur aut gratias referunt aut querelas intendunt, sed his, sub quorum ducatu et potestate operatio rerum decurrit. Nam in voluptatibus vestris non tibiæ aut cithara coronam ad præmium adjudicatis, sed artifici, qui tibiam et citharam suavitatis temperet vi. Æque cum quis valetudine male est, non lanis nec antidotis aut malagmatis ipsis gratiam meministis, sed medicis, quorum opera atque prudentia remedia proveniunt. Item in adversis qui ferro sociantur, non gladium ipsum aut LECTIONES VARIANTES.

(1) Le Prior. supplevit : convertimur-cognatione.

D
COMMENTARIUS.

(a) Ecce enim Zeno quoque. Zenonem intelligit Citteiùm, egregium illum philosophum, qui ab Atheniensibus aurea corona donatus est, et sepulcro magnifico ab iisdem decoratus, ut refert Diogenes Laertius, idque publico decreto sancitum decretumque columnis duabus a scriba publico inscriptum. LE PR.

(b) Solis orbem pedalem. Inter problemata a discipulis Zenonis proposita et soluta illud recensetur ei ó ἥλιος τηλικοῦτός ἐστι ἡλικὸς φαίνεται an tantus sit sol, quantus apparet? Idem de luna proponebant; multa enim a præceptore hauserant in physicis aliisque partibus a communi opinione alicna. LE PR.

(c) Merito ergo Milesius Thales. Physicorum princeps dicitur Apolog. cap. 46. quoniam de rebus physicis ac cœlo, primus disputasse fertur. Quod autem ab Ægyptio irrisus fuerit traditur hoc in loco, cum tamen a vetula quadam reprehensum fuisse dicat Laertius his verbis : Σὺ γὰρ, ὦ Θαλὴ, τὰ ἐν ποσὶν οὐ δυνάμενος ἰδεῖν τὰ ἐπὶ τοῦ οὐρανοῦ οἴει γνώσεσθαι. Tu quippe, o Thales, cum ad pedes respicere vix possis, cælum pulas te posse cognoscere. Antiquis autem excelluisse in Astronomia Thaletem certum est, probatque epigramma iconi ipsius insculptum. LE PR.

(a) Quin ergo ad humaniorem aliquanto con ... Ora

lanceam accusant, sed hostem vel latronem. Et quos A tum amiserit, cum resumit. Jam majora ejus detri

[ocr errors]
[ocr errors]

(1) tegulas aut imbrices arguunt, sed vetustatem ; sicut et naufragi non petris et fluctibus imputant, sed procellæ. Merito. Certum enim est, quodcumque est, ei adscribendum, non per quod fit, sed a quo fit, quia is est caput facti, qui et ut fiat et per quid fiat, instituit. Et sunt in omnibus rebus tres tituli isti: quod est, per quod est, et à quo est; quia prius est, qui quid velit å fieri, et quod possit, inveniri. Et ita recte in cæteris agitis, auctorem considerantes. At in physicis contra naturam regula vestra, qua in cæteris sapientiam judicatis, auferendo summum gradum auctoris et quæ fiunt, non a quo fieri. . . ita credere contingit elementorum potestates et ar... esse, quæ sunt servitutes et officia. Non in ista investigatione ali.... us artificis intus et domini, servitutis autem non tendimus elementorum . . . . operis eorum quas facis potestatis. Sed Dei non serviunt; ea igitur, quæ serviunt, Dei non sunt, Aut doceant vulgo fieri, ut de licentia passivitatis libertas approbetur, de libertate dominatio de dominatione divinitas intelligatur. Nam si omnia hæc super nos certis curriculis, legitimis decursibus, propriis spatiis, æquis vicibus sub legis instar constituta volvendis temporibus et exercendis temporibus et exercendis temporum ducatibus occurrere meminerunt, ex ipsa observatione conditionum suarum et fide operum et instantia...... demutationum, memoria reciprocatorum, aliquam dominationem sibi præesse persuadeant vobis, cui apparere videatur universa negotiatio mundialis perveniens ad humani generis utilitatem et ..... onem? C (2) Non enim potest dicere, ea sibi agere ista ac sibi curare nec quicquam hominum caussa disponere, cum propterea defendas elementis divinitatem, quod ab aliis aut juvari te aut lædi sentias; nam si sibi prestant, nihil eis debes.

et cura

6. Age jam, conceditisne divinitatem non modo non serviliter currere, sed imprimis integre stare, neque minui neque intercipi neque corrumpi debere. Cæterum abiit omnis felicitas ejus, si quid patitur unquam. Ecce autem et astra intercidunt, et intercicidisse se attestantur. Confitetur et luna (a), quan

menta soletis in aquæ speculo considerare, ut nihil amplius ullam..... credam quod magi norunt. Ipsc etiam sol sæpe defectione tentatus est. Fingite quaslibet rationes coelestium casuum, non volet deus aut minor fieri, aut esse desinere. Viderint igitur humanæ doctrinæ patrocinia, quæ conjectandi artificio sapientiam mentiuntur et veritatem. Nam alias natura sic est, ut qui melius dixerit, hic verius dixisse videatur, non qui verius, is melius.

7. Cæterum cui res examinabitur, verisimilius utique dicet elementa ista ab aliquo regi, quam ultro... igitur non deos, quæ sub aliquo. At si in isto erratur, melius est simpliciter, quam ut physici, diligenter. Sed enim si ad mythic... tes (3), melius jam in physico mortalitas errat, eis divinitatem adscribendo, quæ super hominem pulat situ et vi et magnitudine et divinitate sentiri; quod enim super hominem, credas Deo proximum. Cæterum ut ad mythicum transeamus, quod poetis deputatur, nescio an tantum....................... mediocritati nostræ, an tanti de documentis divinitatis conf........ ut Mopsus Africanus et Bootus Amphiaraus (b). Delibanda enim nunc est species ista, cujus suo loco ratio reddetur. Interim hos certe homines fuisse vel eo palam est, quod non constanter deos illos, sed heroas appellatis. Quid ergo contendimus? Si addicenda mortuis divinitas erat, non utique talibus? Ecce vos cum eadem licentia præsumptionis sepulcris regum vestrorum cœlum infamatis, nonne probatos quosque justitia, virtute, pietate et omni bono ejusmodi consecrationis solatio honestatis contenti pro talibus etiam irrideri pejerantes. At e contrario impios, turpes etiam pristinis humanæ gloriæ præmiis aufertis, decreta eorum et titulos lancinatis, imagines detrahitis, monetam repercutitis. Ille (c) autem conspector omnium, comprobator, imo largitor bonorum, tantæ indulgentiæ suæ ordinationem vulgo prostituet et plus diligentiæ atque justitiæ hominibus licebit in distribuendis divinitatibus sapere? Mundiores crunt regum et principum comites quam summi Dei? Atquin horretis et aversa. mini, vagos, exsules, debiles, sordide natos,

LECTIONES VARIANTES.

(1) Rigalt. suppl. Et quos tecta opprimunt, non tegulas, etc. (2) Gothofredus utilitatem seu accessionem? Haverc. ad D

[ocr errors]

Apol. 13 util. et læsionem?
(3) Le Prior suppl. ad mythicas artes.

COMMENTARIUS.

tionis series postulat ut sit, convertimur, aut aliquid simile, et sequens lacuna sic videtur supplenda : simplici cognitione. LE PR.

(a) Confitetur et Luna. Defectus solis et lunæ labores hic attingit; luna nempe incrementa sua habet a novilunio seu neomenia ad plenilunium, et detrimenta a plenilunio ad novilunium. LE PR.

(b) Et Bootus Amphiaraus. Alcionis pater fuit Amphiaraus, cujus jussu Eriphilem matrem interemit, conceptoque ex illo scelere immani furore errabundus atque amens vagabatur; cum vero ad unam ex Echinadibus insulis pervenisset, ex oraculi responsione furore liberatus est. Unde S. Basilius scribens ad B. Gregorium Nazianz.: návros yàp củôè

Axuator Exivados supov ἔτι τῆς πλάνης ἀνίσχετο. Illos autem heroas ac Deos fabularum audacia defendi testatur Gregorius Nazianz. orat. 20 in funere B. Basilii. LE PR.

(c) Monetam repercutitis. Conflatam scilicet, alterius Principis typo percutitis. Nam reprobi nummi, quia pretii nullius, et commerciis inutiles, ad eos deferebantur quibus erat auri, argenti, aris flandi et feriundi cura et potestas. Tales fuisse Claudianos Dio tradit, lib. Ix. Sed de conflatis fusas Messalinæ jussu Mnesteri statuas indignatus. Is fuit histrio, quem illa deperibat. Tales quoque fuisse neronianos arguunt hæc Arriani Epictetica : τίνα ἔχει τὸν χαρακτῆρα τοῦτο τὸ τετράσσαρον, Νέρωνος. Ρίψον ἔξω· ἀδόκιμόν ἐστι, σαπρόν RG.

inhoneste institutos; contra incestos, adulteros, rap- A dant probationi veræ divinitatis, quanto magis isti, tores, parricidas etiam legibus exserendis. Ridendum

B

an irascendum sit, tales deos credi, quales homines
esse non debeant? Sed enim in isto mythico generc,
quod poetæ ferunt, quam incerti agitis circa con-
scientiæ pudorem et pudoris defensionem! Nam quo-
tiens mise...., turpia, vel atrocia deorum exprobra-
mus; allegationem poeti ......e ut fabulosa defenditis!
quotiens ultro siletur de ejusmodi poetica, non modo
non horretis, sed insuper honoratis, utque in neces-
sariis artibus habetis. Denique per hanc initiatricem
litteraturæ ingenuitatis studia producitis. Crimina-
tores deorum poetas eliminari Plato censuit, ipsum
Homerum sane coronatum civitate pellendum. At cum
excipiatis illos et retineatis, cur non credatis talia re-
texentibus de deis vestris? Igitur si creditis poetis,
cur laudem mendacibus fertis, nec cavetis ne offen-
datis eos, quorum detrectatores honoratis ? Sane fides
a poetis non exigenda. Nonne qui dicitis deos post
mortem factos, homines confitemini ante mortem?
Quid ergo novi, si, qui homines fuerint, humanis aut
casibus aut criminibus aut fabulis polluuntur? Non
creditis poetis, cum de relationibus eorum etiam sa-
cra quænam disposueritis? Cur rapitur sacerdos Ce-
reris, si non tale Ceres passa est? Cur Saturno alieni
liberi immolantur, si ille suis pepercit? Cur Idea
masculus amputatur, si nullus illi fastidiosior adoles-
cens libidinis frustate dolore castratus est? Cur
Herculeum polluctum (a) mulieres Lanuvinæ non
gustant, si non mulierum caussa p...... Mentiuntur
sane poetæ ! sed non ideo quod talia gesserint... ho- C
mines quas defuerint nec quod divinas adscripserint
fo.... divinitatis, cum interim vobis credibilius visum
est deos fuisse, sed non tales, quam tales, sed non
dcos.

quos ne ipsi quidem municipes sui norunt? Nam quæ idonea auctoritas præcucurrit ejusmodi theologiæ, quam etiam fama destituit? Quanti sunt, qui norint visu vel auditu Atagartin Syrorum, Cœlestem Afrorum, Varsutinam Maurorum, Obodan et Dusaren Arabum, Belenum Noricum, vel, quos Varro ponit, Casiniensium Delventinum, Narniensium Visidianum, Atheniensium Numentinum, Æsculanorum Anchariam, et quam prævenerim (1), Volsiniensium Nortiam, quorum ne nominum quidem dignitas humanis cognominibus distat? Satis rideo etiam deos decuriones cujusque municipii, quibus honor intra muros suos determinatur. Hæc libertas adoptandorum deorum quousque profecerit, Ægyptiorum superstitiones docent, qui etiam bestias privatas colunt, p.... crocodilos et anguem suum. Parum est si etiam hominem consecrarunt. Illum dico, quem non jam Ægvptus aut Græcia, verum totus orbis...... Afri jurant; de cujus statu quid conjici potest apud nostras litteras ut verisimile videtur positum est. Nam Serapis iste quidam olim Joseph (b) ...... fuit de genere sanctorum, junior inter cæteros fratres, sed excelsior .........ab iisdem fratribus per livorem venum in Egyptum datus, sæviebat in familia regis Ægyp. torum (c) Pharao, a regina minus pudica desideratus, sed quia non obsequebatur, e contrario ab cadem delatus, a rege in carcerem datur. Illic somnia quibusdam non perperam interpretatus, vim spiritus sui ostendit. Interea rex quoque somnia terribilia quædam illi, detractis quos convocaverat, voluit exponere. Joseph expedimenta de carcere edocuit, somnium regi aperit: illos boves septem opimissimos, defluentes, totidem annorum ubertatem significare; posteriores æque septem ineptos, subsequentium septem annorum inopiam. Prædicare itaque sæpe de recondendis præsidiis in futuram faniem de copia priore, credidit rex; exitus rerum et prudêntem et sanctum semper necessarium probavit. Itaque Pharao universæ Ægypto et frumentandæ et exinde curandæ eum præfecit. Hunc Serapidem ex suggestu(d), LECTIONES VARIANTES.

8. Superest gentile illud genus inter populos deorum, quos libidine sumptos, non pro notitia veritatis, docet privata notitia. Deum ergo existimo ubique notum, ubique præsentem, ubique dominantem, omnibus colendum, omnibus demerendum. At enim cum illi quoque, quos totus orbis communiter colit, exci

(1) Rigalt. Præverim.

COMMENTARIUS.

hic tantum addo detestationem ægyptiaca impietatis quæ habetur apud Greg. Naz. orat. 24. hæc omnia complecti luculenter, eamque more Beati illius patris conscriptam. LE PR.

(a) Herculeum polluctum. Polluctum Herculis erat D alibi Isim et Serapim idola fuisse Ægyptiis veneranda, Esculentorum decima pars, quæ Herculi dabatur. Apud Plautum, Herculi pollucere decimam partem. Putabant nimirum id felices ac fortunatos homines reddere. Apud eumdem Plautum, obsonare pollucibiliter, id est splendide et opipare; sic cœna pollucibi. lis. LE PR.

[ocr errors]

(b) Serapis iste quidam olim Joseph. Ruffinus Hist. 11, ubi de statua Serapidis. Quidam in honorem nostri Joseph formatum perhibent simulacrum, ob divisionem frumenti quo famis tempore subvenit Ægyptiis. Ex eo igitur, quod apud Christianos Serapis figura fuit Josephi et Josephus figura Christi, in errorem inductus fuisse videtur Adrianus Aug. in epistola quadam, ubi de Ægypto ad Servianum Cos. scripsit, Illi qui Serapin colunt, christiani sunt et devoti sunt Serapi, qui se Christi Episcopos dicunt. Idem Joseph, quia Sare pronepos, Julio Firmico Serapis. RIG. Nam Serapis iste. Monuimus

(c) In familia regis Egyptiorum. Imo in familia Putipharis Eunuchi Pharaonis, nisi dicamus ipsum Eunuchum in familia regis fuisse. Sed in hac deinceps historia Josephi aberrat Tertullianus iterum ac tertio ab iis quæ tradidit Moses Genes. xli. et libro adversus Judæos, cap. 5, historiam Abelis et Caini tractavit indiligentius. LE PR.

(d) Hunc Serapidem ex suggestu. Cumulum et acervum intelligere videtur, quem Græci opd dicunt, Frumenti scilicet cumulum, modii figura designatum. Ruffinus, Cujus caput modius superpositus indicet vitam mortalibus frugum largitate præberi. Julius Firmicus, Modius, quo esurientibus et ementibus frumenta diviserat, capiti superpositus est. Le Pr.

quo caput ejus ornatum, vocaverunt, cujus suggestus A si Atticos stupores recipere voluerunt. Nam et Athemodialis figura frumentationis memoriam obsignat, et curam frugum super caput ejus fuisse, ipsis spicis, quibus per ambitum notatur, apparet. Propterea et canem, quem apud inferos deputant, sub dextera ejus dicaverunt, quod sub manu ejus compressatur (1) (a) Ægyptiorum, et Fariam adjungunt, quam filiam regis Pharao derivatio nominis esse demonstrat; nam et tunc Pharao, inter cætera honorum et remunerationum, filiam quoque in matrimonium ci dederat. Sed quia et feras et homines colere susceperant, utramque faciem in unum Anubin contulerunt, in quo naturæ conditionisque sux potius argumenta videri posset consecrasse gens. rixosa, suis regibus recontrans (b), in extraneis dejecta, sane et gula et spurcitia...... etiam servi ipsa.

nis ara est inscripta: Ignotis deis. Colit ergo quis quod ignorat? Tum si certos habebant, contenti esse debuerunt, nec electos desiderare. In quo etiam irreligiosi deprehenduntur. Si enim dei ut bulbi (c) seliguntur, qui non seliguntur, reprobi pronuntiantur. Nos vero bifariam Romanorum deos recognoscimus, communes et proprios, id est, quos cum omnibus habent, et quos ipsi sunt commenti. Et numquid hi sunt publici et adventitii dicti? Hoc enim era docent, adventitiorum ad fanum Carna, publicorum in palatio. Quare cum communes dei, quam physico, quam in mythico comprehendantur, actum est jam de istis speciebus. De propriis dicere....et. De Romanis stupeamus, tertium illud genus hostilium deorum .... eo quod nulla gens alia tantum sibi superstitionis invenerit.... duas species dirigimus, alios de hominibus assumptos, alios inde conceptos. Igitur quoniam idem illis color suppetit consecrationis mortuorum, tanquam ob merita vitæ, eamdem et nos responsionem opponamus necesse est, neminem ex his quoque tanti fuisse. Patrem diligentem Ænean crediderunt, militem nunquam gloriosum, lapide debilitatum; quod telum quantum vulgare, atque caninum, tanto ignobile vulnus! Sed et proditor patriæ Æneas (d) invenitur; tam Æneas, quam Antenor. Ac si hoc verum nolunt, Æneas certe patria flagrante dereliquit socios fœminæ Punica subjiciendus (e), quæ maritum flasdrubalem Ænex timiditate supplicantem hosti non `LECTIONES VARIANTES.

9. Hæc secundum tripertitam dispositionem .... divinitatis aut notiora aut insigniora digessimus, ut possit jam videri satis responsum de physico genere, de poetico, de gentibus. Et quoniam omnis superstitio (2), non jam philosophorum nec poetarum nec populorum, a quibus tradita est, sed dominantium Romanorum, quibus occupata est, auctoritatem sibi exstruxit, alia jam nobis ineunda est humani erroris latitudo, imo silva cædenda quæ undique conceptis superstitionum seminibus vitii pueritiam (3) obumbravit. Sed et Romanorum deos Varro bifariam disposuit incertos et electos. Tantam vanitatem ! Quid enim erat illis cum incertis, si certos habebant? nisi

[ocr errors]

(1) Mirum hoc v. Le Prior. mutavil in compressatus. (2) Rigalt. substitutio.

B

C (3) Cod. ms. vitiis pueritatem, Rigalt. vitii pueritatem. COMMENTARIUS.

(a) Quod sub manu ejus compressatus Ægyptiorum. In ms. legitur, Quod sub manu ejus compressatur Ægyptiorum. In promptu fuit emendatio, Compressa tus. Nihil enim deesse mihi videtur; aut si quid derasum fuerit in extrema linea post dictionem, Ejus, nihil aliud fuerit quam Esse, aut quid ejusmodi. Compressatum dicit Tertullianus, pro vexatione quæ oppressura erat Ægyptum, ut habet latina versio Genes. cap. 41. Sic in Scorp. cap. 3. Manus erat super illos in mala, et compressati sunt valde. LE PR.

(b) Regibus suis récontrans. Recontrans dicit, quod ætati su proximi scriptores dixere, contrarians. Quod autem hic de Judæis Septimius, id omnino Lampridius de Gallicanis mentibus in Alexandro Severo. Gallicana mentes, ut se habent, duræ ac retrograda, et sæpe Imperatoribus graves. RIG.

(c) Si enim Dei ut bulbi seliguntur. Hoc Tertulliani dictum ab Augustino reprehenditur in principio libri VII. de Civit. Dei, ut facetius, quam verius. Video enim, inquit, etiam ex selectis eligi aliquos ad aliquid majus atque præstantius; quamobrem non ex hoc quod Dii ex multis quidam selecti sunt, vituperandi sunt; sed animadvertendum potius quinam isti sint et ad quam rem selecti videantur. Quæ reprehensio, si diligentius examinetur, subtilior fortasse judicabitur. Nam quod animadvertendum præcipit, quinam isti Dii sint, et ad quam rem selecti, fecit hoc sane luculenter Septimius, et Apologetico illo nobili, et hisce quidem ad Nationes libris. Sed hic merito ridet Varronianam Deorum selectionem, cum dici Deus non debeat, neque esse possit, nisi qui sit solus omnipotens, æternus, immensus, indefessus. Huic vero comitem si dederis aut vicarium, plane

D

rem feceris superfluam atque inutilem, verum et divinitati prorsus indecoram. Hoc primum argumento Septimius noster Deorum turbam profligat; mox et Varronem ex turba seligentem præcipuos, irreligiosum esse dicit; hoc enim non sine reliquorum injuria fecisse, quos esse quidem Deos censuerit, verum dignitate inferiores, aut potestate. Hos igitur non tantum inofficiosi, verum et læsæ divinitatis querela agere adversus hominem de Diis judicare ausum, quasi Deus non sit, nisi cui homo propitius fuerit; quod sane est Deos habere tanquam fungos... pratensibus optima fungis Natura est, aliis male creditur, ait Horatius. Quid autem aliud velle cum Electis suis Varronem, nisi clectis illis optimam esse numinis naturam; aliis male credi ? Quod vero attinet ad exempla quæ reprehensioni suæ confirmandæ affert Augustinus, videndum an conveniant divinitati, sive Deo, cui proprium est unicum esse solum. Itaque ex militibus quidem eliguntur qui fiant centuriones; ex fidelibus, qui fiant præpositi: ex lapidibus, qui fiant angulares, nec propterea tamen reliqui dicuntur reprobari, quia nempe horum omnium disciplina est, ut ordine ac potestate distinguantur. At Deum esse, non recipit τὸ μᾶλλον καὶ τὸ ἧττον. RIG.

(d) Sed et proditor patriæ Æneas. Æneas ille qui pius Virgilio, hic proditor dicitur, statimque ratio subjicitur, quia ardentem patriam deseruit, et Didonem Sichæi regis viduam. Cætera quæ in sequentibus habentur, multis tracta sunt in Apolog. cap. 25 et 50. LE PR.

(e) Fœminæ Punicæ subjiciendus.Infra foeminam punicam censendus. RIG.

« PoprzedniaDalej »