Obrazy na stronie
PDF
ePub

mulacrum Jovis, 'Audi, Jupiter, hæc scelera,' inquit, 17' audite, U. C. 415. jus fasque. Peregrinos consules et peregrinum senatum in A. C. 337. tuo, Jupiter, augurato templo, captus atque ipse obpressus, visurus es? Hæccine foedera Tullus Romanus rex cum

6

18 Albanis, patribus vestris, Latini, hæc L. Tarquinius vobiscum postea fecit? Non venit in mentem pugna apud Regil'lum lacum? adeo et claudium veterum vestrarum et bene'ficiorum nostrorum erga vos obliti estis?'

6

sopitus.

VI. Quum consulis vocem subsecuta Patrum indignatio esset, proditur memoriæ, adversus crebram inplorationem Deum, quos testes foederum sæpius invocabant consules, vocem Annii, spernentis numina Jovis Romani, auditam. certe, quum commotus ira se ab vestibulo templi citato gradu proriperet, lapsus per gradus, capite graviter ob- Legatus fenso, inpactus imo ita est saxo, ut 19 sopiretur. Exanima- Latinus tum auctores quoniam non omnes sunt, mihi quoque in in- lapsu gravi certo relictum sit: sicut inter foederum ruptorum testationem ingenti fragore cœli procellam effusam. nam et vera esse, et apte 20 ad repræsentandam iram Deûm ficta possunt. Torquatus, missus ab senatu ad dimittendos legatos, quum jacentem Annium vidisset, exclamat, ita ut populo Patribusque audita vox pariter sit, Bene habet. Dii 21 pium movere k 'bellum. Est coeleste numen! es, magne Jupiter! haud frustra te patrem Deum hominumque hac sede sacravimus. Quid cessatis, Quirites, vosque, Patres conscripti, arma capere Diis ducibus? Sic stratas legiones Latinorum dabo, ́ quemadmodum legatum jacentem videtis.' Adsensu populi excepta vox consulis tantum ardoris animis fecit, ut legatos proficiscentes cura magistratuum magis, qui jussu consulis prosequebantur, quam jus gentium, ab ira inpetuque hominum tegeret. 22 Consensit et senatus bellum : consulesque, duobus scriptis exercitibus per Marsos Pelignosque profecti, adjuncto Samnitium exercitu, ad Capuam, quo jam Latini sociique convenerant, castra locant. Ibi in Bellum Laquiete utrique consuli eadem dicitur visa species viri majo- tinum. ris, quam pro humano habitu, augustiorisque, dicentis: 'Ex una acie imperatorem, ex altera exercitum Diis manibus Spectrum matrique Terræ deberi; utrius exercitus imperator legiones per quietem 'hostium, superque eas se devovisset, ejus populi partisque utrique con

6

k movete Gron. Crev.

17 Audite, Jus Fasque] Sic supra, 1. 32. Audiat Fas. Vid. ibi not. 38.

18 Albanis, patribus vestris, Lutini] Nempe Latini ab Alba oriundi erant, ut observat Tarquinius Superbus, l. 1. c. 52. Vid. et c. 3. ejusdem libri 1.

41.

19 Sopiretur] Vid. not. 6. ad 1.

20* Ad repræsentandam iram deûm] Ut præsens interfuisse videatur numen et ira deorum.

21 Pium movete bellum] Incipite adversus numinis vestri contemptores pium justumque bellum; signum quodammodo dare bello.

22 Consensit et senatus bellum] Vid. not. 43. et 44. ad 1. 32.

U. C. 415.
A. C. 337.

tra ordinem pugnaret, edicitur.

Manlium

Geminius

victoriam fore.' Hos ubi nocturnos visus inter se consules contulerunt; placuit 23 averruncandæ Deûm iræ victimas cædi: simul ut, si extis eadem, quæ somno visa fuerant, portenderentur, alteruter consulum fata inpleret. Ubi responsa aruspicum insidenti jam animo tacitæ religioni congruerunt; tum, adhibitis legatis tribunisque, et imperiis Deûm propalam expositis, ne mors voluntaria consulis exercitum in acie terreret, comparant inter se, ut, ab utra parte cedere Romanus exercitus coepisset, inde se consul devoveret pro populo Romano Quiritibusque. 24 Agitatum etiam in consilio est, ut, si quando umquam severo ullum imperio bellum administratum esset, tune uti disciplina militaris ad priscos redigeretur mores. Curam acuebat, quod adversus Latinos bellandum erat, lingua, moribus, armorum genere, institutis ante omnia militaribus congruentes: milites militibus, centurionibus centuriones, tribuni tribunis compares collegæque, 25 iisdem præsidiis, sæpe iisdem manipulis permixti fuerant. per hæc ne quo errore milites caperentur, edicunt consules, ne quis extra ordinem in hostem pugnaret.

VII. Forte inter ceteros turmarum præfectos, qui exploratum in omnes partes dimissi erant, T. Manlius consulis filius super castra hostium cum suis turmalibus evasit, ita ut vix teli jactu ab statione proxima abesset. ibi Tusculani erant equites. præerat Geminus Metius, vir tum genere inter suos, tum factis, clarus. Is ubi Romanos equites, insignemque inter eos præcedentem consulis filium, (nam omnes inter se, utique inlustres viri, noti erant) cognovit, 'Unane,' ait, 'turma Romani cum Latinis sociisque bellum Cos. filium gesturi estis? quid interea consules, quid duo exercitus con'sulares agent? Aderunt in tempore,' Manlius inquit, 'et cum illis aderit Jupiter ipse, foederum a vobis violatorum testis, qui plus potest, polletque. Si ad Regillum lacum ad satie'tatem vestram pugnavimus, hic quoque efficiemus profecto, ne nimis acies vobis et conlata signa nobiscum cordi sint.' Ad ea Geminus, paullulum ab suis equo m provectus, ' Visne igitur, dum dies ista venit, qua magno conatu exercitus mo'veatis, interea tu ipse congredi mecum, ut nostro duorum jam 'hinc eventu cernatur, quantum eques Latinus Romano præs'tet?' Movet ferocem animum juvenis seu ira, seu detrectandi

provocat ad singulare

certamen.

[blocks in formation]

6

tur.

certaminis pudor, seu inexsuperabilis vis fati. oblitus itaque U. C. 415. imperii patrii, consulumque edicti, præceps ad id certamen A. C. 337. agitur, quo, vinceret, an vinceretur, haud multum interesset. equitibus ceteris velut ad spectaculum submotis, spatio, quod vacui interjacebat campi, adversos concitant equos: et, quum infestis cuspidibus concurrissent, Manlii cuspis super galeam hostis, Metii trans cervicem equi elapsa est. Circumactis deinde equis, quum prior ad iterandum ictum Manlius consur- Vincit Manrexisset; spiculum inter aures equi fixit. ad cujus vulneris lius. sensum quum equus, prioribus pedibus erectis, magna vi caput quateret, excussit equitem: quem cuspide parmaque innisum, adtollentem se ab gravi casu, Manlius ab jugulo, ita ut per costas ferrum emineret, terræ adfixit. spoliisque lectis ad suos revectus, cum ovante gaudio turma in castra, atque inde ad prætorium ad patrem, tendit, 26 ignarus fatia futurique, laus an pœna merita esset, Ut me omnes,' inquit, pater, tuo sanguine ortum vere ferrent, provocatus equestria hæc spolia capta ex hoste caso porto.' Quod ubi audivit con- A patre sesul, extemplo, filium aversatus, concionem classico advocari curi percutijussit. quæ ubi frequens convenit, 'Quandoque ",' inquit, 'tu, T. Manli, neque imperium cosulare, neque majestatem patriam veritus, adversus edictum nostrum extra ordinem in hostem pugnasti, et, quantum in te fuit, disciplinam mili'tarem, qua stetit ad hanc diem Romana res, solvisti, meque in eam necessitatem adduxisti, ut aut reipublicæ mihi, aut 'mei meorumque obliviscendum sit; nos potius nostro delicto ' plectemur, quam respublica tanto suo damno nostra peccata 'luat. triste exemplum, sed in posterum salubre juventuti, erimus. Me quidem quum ingenita caritas liberum, tum <27 specimen istud virtutis, deceptum vana imagine decoris, in 'te movet. Sed quum aut morte tua sancienda sint consulum 'imperia, aut inpunitate in perpetuum abroganda; ne te quidem, si quid in te nostri sanguinis est, recusare censeam, quin disciplinam militarem, culpa tua prolapsam, pœna ' restituas. I, lictor, deliga ad palum.' Exanimati omnes tam atroci imperio, nec aliter quam in se quisque destrictam P cernentes securim, metu magis, quam modestia, quievere. Itaque, velut emerso ab admiratione animo, quum silentio n facti Crev. Rup. • Quandoquidem Gron. Crev. P districtam Eæd. 26 Ignarus fucti] Sic habent veteres editi, et tres e scriptis nostris vel optimi: melius, quam quomodo vulgo edi. tur fati. Ignarus facti, i. e. ignarus quale esset id quod fecerat: credens factum suum laude dignum esse, quum revera pœna dignum esset.

28

Specimen.. virtutis deceptum] Specimen istud virtutis quod edidisti deceptus vana imagine decoris. Posset

quoque rd deceptum referri ad te quod
sequitur: sed ut simplicior oratio, ita
impeditior structura fieret.

28 Velut emerso ab admiratione ani-
mo, quum silentio defixi stetissent]
Hæc sibi non bene conveniunt. Stant
enim silentio defixi, qui admirantur,
non quorum emersus est ab admira-
tione animus, id est, e stupore, qui
primo oppresserat, expergefactus Sus-

U. C. 415.
A. C. 337.

defixi stetissent; repente, postquam cervice cæsa fusus est cruor, tum libero conquestu coortæ voces sunt, ut neque lamentis, neque execrationibus parceretur: spoliisque contectum juvenis corpus, quantum militaribus studiis funus ullum concelebrari potest, structo extra vallum rogo cremaretur: Manlianaque imperia non in præsentia modo horrenda, sed exempli etiam tristis in posterum essent.

S

VIII. Fecit tamen atrocitas pœnæ obedientiorem duci militem et, præterquam quod custodia vigiliæque et ordo stationum intentioris ubique curæ erant, in ultimo etiam certamine, quum descensum in aciem est, ea severitas profuit. 29 Fuit autem civili maxime bello pugna similis. adeo nihil apud Latinos dissonum ab Romana re, præter animos, erat. Clipeis antea 30 Romani usi sunt: deinde, postquam 31 stipendiarii facti sunt, 32 scuta pro clipeis fecere: 33 et, quod antea phalanges similes Macedonicis, hoc postea manipulatim structa acies cœpit esse. Postremo in plures ordines instruebantur. 34 ordo sexagenos milites, duos 4 Semicolon post stetissent sustul. ac incisum repos. Doer. Rup. I enim Gron. s Ordo s. milites duos, centurionem et vexill. Doer. Rup. picamur luxatum esse potius locum, quam corruptum, sicque omnia in ordinem revocari posse: itaque quum silentio defixi stetissent, repente, postquam cervice cæsa fusus est cruor, velut emerso ab admiratione animo, tum, sive potius tam libero conquestu coortæ voces sunt, ut neque lamentis, neque exsecrationibus parceretur. Simile vitium pari remedio curare conabimur 1. xxII. c. 38. et alibi.

29 Fuit autem] Vulgo fuit enim. Sed rò autem exhibent septem codd. nostri, et quatuor a Gronovio allegati.

30 Romani usi sunt] Sic habet optimus e nostris MSS. cum Victorino: sic et Gronovii edidere. Alii Romanis: male.

31 Stipendiarii] Stipendiarius vulgo est is qui stipendium solvit. Hic contra sumitur pro eo qui stipendium accipit. Postquam stipendiarii facti sunt, i. e. postquam stipendia de publico ac`cipere cœpere.

32 Scuta pro clypeis fecere] Quum ante pars scutis, pars clypeis uterentur, ut constat ex 1. 1. c. 43. omnes postea scutis usi sunt. De discrimine inter scutum et clypeum vid. not. 20. ad locum modo memoratum.

33 Et, quod antea phalanges. . hoc] Elegantius legi videretur, quod monet Gronovius, Et, quæ antea phalanges

hæc postea... acies. Et vero duo e nostris libris habent hæc. Sensus est :

Legio Romana erat primo similis phalangi Macedonicæ, et tota simul conjunctim, nullis relictis inter ordines intervallis, in acie stabat. Postea per manipulos divisos spatiis a se invicem strui in acie ac pugnare coepit: postremo in plures ordines distribui, qui in quolibet manipulo duo erant. Ceterum manipuli quidem fuere jam sub Romulo, atque etiam ante urbem conditam, ut constat ex testimonio Auctoris libri de Orig. gentis Rom. ex Ovid. 1. 111. Fast. v. 117. et Plut. in Rom. Verum hoc vult Livius, manipulos primo divisos in pugna et secretos a se invicem non fuisse, nec inter eos relicta intervalla. Sic et ipsa illa Macedonum phalanx, quamvis omnia devincta et juncta in acie haberet, habuit tamen discrimina sua et sectiones usque ad centurias et decurias.

Quæ sequuntur in Livio, quum in multis vitiata videantur, duplici modo edi curavimus: ac 1°. textum ipsum Livii, qualis in vulgatis habetur; 2o. eumdem textum a Lipsio emendatum exhibemus. In eo interpretando Lipsium quoque sequimur, qui de toto hoc loco fuse disseruit 1. 11. de Mil. Rom. Dial. 3.

34 Ordo sexagenos milites duos] Nihil certius hac Lipsii emendatione. Polyb, 1. vi. aperte in quolibet manipulo duas distinguit partes, dextram et sinistram: cuique parti suum cen

38

centuriones, vexillarium unum habebat. prima acies 35 has- U. C. 415. tati erant, 36 manipuli quindecim, distantes inter se modi- 4. C. 337. cum spatium: manipulus leves vicenos milites, aliam turbam scutatórum habebat. leves autem, qui 37 hastam tantum gæsaque gererent, vocabantur. Hæc prima frons in acie florem juvenum pubescentium ad militiam habebat. Robustior inde ætas totidem manipulorum, 39 quibus principibus est nomen, hos sequebantur, scutati omnes, insignibus maxime armis. hoc 40 triginta manipulorum agmen 1antepilanos adpellabant, quia 42 sub signis jam alii 43 quindecim ordines locabantur: 45 ex quibus ordo unusquisque 44 tres partes habebat. earum unamquamque 46 primum u 47 pilum vocabant. 48 Tribus ex vexillis constabat. vexillum

viginti Crev.

t

41

" Earum primam quamque primum etc. Doer. Rup.

[blocks in formation]

re

35 Hastati] Eos Varro 1. iv. de Lingua Lat. vult ab eo dictos, quod primi, sive potius primo hastis pugnabant. Hasta autem illæ intelligendæ sunt haste jaculatoriæ, quæ postea apud levem tantum armaturam manserunt. Hastati enim hoc jam tempore, de quo Livius nunc agit, licet antiquum obtinerent nomen, videntur tamen non jam hastis, sed gladiis et pilis pugnasse: ac leves illi viceni milites, qui unicuique manipulo Hastatorum admisti erant, hastam tantum gæsaque gerentes, fuisse videntur reliquiæ veterum Hastatorum. Polyb. 1. vi. diserte attribuit Hastatis ævi sui gravem armaturam.

36 Manipuli decem] Non quindecim: ut sint in tota legione triginta manipuli. Sic Cincius apud A. Gell. XVI. 4. sic Ovid 1. 111. Fast. v. 127. sic Polyb. 1. VI.

37 Hastam] Jaculatoriam.

38 Gæsa] Gæsum, sive Gesum telum Gallicum erat totum e ferro. Vid. Voss. de Vitiis Sermonis, l. 1. c. 2.

39 Quibus Principibus est nomen] Hi nimirum videntur olim principem in acie locum tenuisse: atque inde illis nomen. Vid. Lips. lib. 11. de Milit. Rom. Dial. 1. et lib. IV. Dial. 2. 40 Viginti] Ex ante dictis.

41 Antepilanos appellabant] Quia ipsos sequebantur decem alii mani

puli, qui singuli in tres partes divide-
bantur, et earum partium unamquam-
que primam Pilum vocabant. Quia
igitur ante Pilum positi illi, Antepi-
lani dicti.

42 Sub signis] Cuique manipulo
sua erant signa. Sed sæpe signa sim-
pliciter poni videntur pro præcipuis
legionis signis, quæ quidem videntur
fuisse apud Triarios. Aquila certe,
quod commune erat totius legionis
signum, præpositus erat centurio pri-
mipili, sive centurio primi Triariorum
ordinis.

49 Decem] Manipuli.

44 Ordine] Sic Lipsius, quum vulgo legatur ordines. Melius fortasse vox ordines omnino deleretur, quod et ipse Lipsius monet.

45 Ex quibus unusquisque] Manipulus. 46 Primam] E tribus illis partibus cujusque manipuli primam vocabant Pilum. Absurda est vulgata lectio: earum unamquamque primum pilum vocabant. Quid enim stultius, quam singulas partes primas dicere?

et

47 Pilum] Pilum proprium fuerat
primo telum Triariorum: unde
Pilanos eos, et totum illum ordinem
Pilum appellabant. Postea pilo Has-
tati et Principes usi: Triarii vero pro
pilis assumpserunt hastas.
Vid. Polyb.
Ï. vi. Porro pili hastile erat trium
cubitorum: ferrum extabat ad cubi-
tum et semissem. Itaque justa longi-
tudo totius pili erat quatuor cubito-
rum cum semisse, sive septem fere
pedum. Accuratiorem pili descrip-
tionem vide apud Polyb. 1. vi. et ad
eam notas Lipsii, 1. 111. de Mil. Rom.
Dial. 4.

48 Tribus ex vexillis constabat] Unus

« PoprzedniaDalej »