cudowną, wegetacyjną siłę narodów, samą przez się poetyczną wytropić można i potrzeba, nie wywijając osnowy poezyi z wyższych ideałów, które tę naturalną poezyę częstokroć w cieniu stawiają. Zaiste jest pięknie i dobrze podnieść się do idealności z ograniczonego zakresu pojedynczych czasów i ludów; lecz naiwne, z wiarą serca poślubione widzenie świata, zakreślone owym ścisłym obrębem urok szczególnych narodowości, okolic, klimatów, stopień oświaty i charakter czasu, mają wysoką poetyczną wartość. Walter Scott sprawił wielką zmianę w romansie historycznym; we wszystych krajach wzięto się skwapliwie do przekładu jego romansów. Franciszek Salezy Dmochowski przełożył z nich bardzo wiele jak np. Guy Mannering czyli Astrolog, hetman z Chester, Iwanhoe czyli powrót Krzyżowca. Narzeczona z Lamermoru itd. itd. Inni także tłumaczyli jego powieści albo naśladowali. Obudziła się chęć stworzenia historyczno-polskiej powieści, ale długi czas tylko próbki robiono. Było też rzeczywiście wiele przeszkód do zwalczenia, nie wyszło jeszcze tyle pamiętników, jak teraz posiadamy; nie mieliśmy dokladnie skreślonego życia domowego przodków naszych, zwyczajów, obyczajów, jednem słowem wewnętrznego życia. Znaleźli się jednak pisarze, co rzeczywiste położyli zasługi przełamaniem pierwszych lodów i utorowaniem drogi dla następnych.

Fryderyk hr. Skarbek b. professor uniw. warsz. pracował w różnych gałęziach umiejętności, pozyskał sobie imie jako powieścio-pisarz i dramaturg. On najwyżej stanął w tym okresie z pisarzy powieści, gdyż najlepiej pojął ducha czasu. Jego powieści są: Pan Antoni. Warsz. 2 części 1824. Podróż bez celu t. 2. Warsz. 1824. Pan starosta t. 2. Wars. 1826. Tarlo t. 3. Warsz 1827. Domian Ruszczyc, powieść z czasów Jana III t. 3. Warsz. 1827. Życie i przypadki Faustyna Felixa na Dodoszach Dodosińskiego t. 2 Wroclaw 1838. Wszystkie dzieła powyższe wyszły w Wrocławiu w 7 tom. 1840. Pamiętniki Seglasa Warszawa 1845 i Wrocław 1847. Utwory dramatyczne są następujące: +, Umarī r. 1866 przeży wszy lab 75. Bardzo ciekawe i zajmujące są jego Parzię tniki wydane w Poznaniu 1878r. u župańskiego stron, 321.

Popas, Zona Fradiavola. Czemuż nie byłam sierotą? Intryga w Straganie, Po pijanemu, Biuraliści, Przez sen, Pan Kwiryn i wiele innych powieści. Pan starosta, Przypadki Dodosińskiego i Pamiętniki Seglasa najwierniéj malują koloryt czasów, które przedstawiają. W krotochwilach Skarbek trafnie oddał charakterystyczne zwyczaje ludu wiejskiego i miejskiego.

Felix Bernatowicz ur. dnia 20 maja 1786 r. we wsi Opuszata w Augustowskiém, nauki pobierał w Wilnie i Kamieńcu Podolskim. Zawód swój pisarski rozpoczął od sztuk dramatycznych, ale przekonawszy się, że nie ma zdolności odpowiednich, zaczął się sposobić na powieścio - pisarza i zbierać potrzebne ku temu materyaly. Oprócz gorliwéj pracy w najzamożniejszych bibliotekach dla obznajmienia się z miejscowością okolic, które zamierzał opisać, zwiedził Wilno, Kiernów, Krewy, Antokol, Troki i inne; w r. 1820 wydał owoc swych studyi: Pojata córka Lezdejki, albo Litwini w XIV wieku, która wielkie zyskała powodzenie. Byłyto czasy kiedy Walter-Scott w całej Europie, a więc i u nas był powszechnie czytany: Bernatowicz na którego szkocki pisarz wpływ swój wywarł, co i w formie widoczne, pisząc nadto narodowe powieści, słuszne zyskiwał oklaski. Pojata została przełożona na język rossyjski, francuzki i niemiecki. 1sze wyd. War. 1826. 2gie w Puławach 1829. 3cie Wilno 1839 4 tomy w 12. 2) Nałęcz romans 2 dziejów Polski 2 tomy Wars. 1828. 4) Powieści z podań i obyczajów krajowych. Warsz. 1834. Nieszczęśliwa choroba umysłowa przerwała jego pracowite życie w r. 1836. Pochowany w Łomży na smętarzu z skromnym nagrobkiem: „Tu leży Felix Bernatowicz autor Pojaty.".

Alexander Bronikowski chociaż pisał swe plody w języku niemieckim, zasługuje przecież na wspomnienie. Urodził się w Dreznie 1783, gdzie ojciec jego Polak był general adjutantem w wojsku Elektora. Pierwsze wychowanie odebrał w domu, wszedł później do służby wojskowéj pruskiej. W r. 1807 dostawszy się w niewolę francuzką, po

zawarciu pokoju tylżyckiego, przyjął służbę w wojsku francuzko polskiem i znajdował się przy sztabie marszałka Wiktora. Po wejściu wojsk sprzymierzonych do Paryża, opuściwszy służbę wojskową wrócił do Niemiec; następnie zaś gdy cesarz Alexander I ogłosił Królestwo Polskie, Bronikowski wszedł powtórnie do wojska polskiego i zostawał w niém aż do r. 1823. Otrzymawszy nakoniec dymissyą w stopniu majora, odbył podróż po niektorych prowincyach Polski, i udał się na mieszkanie do Drezna. Tam w r. 1825 rozpoczął Bronikowski literacki swój zawód wydaniem romansów historycznych, których przedmiotem prawie zawsze były wypadki z dziejów polskich czerpane. Pierwszym z nich i bez zaprzeczenia najlepszym był Hipolit Boratyński; po nim szybko następowały inne, których zbiór caly do 20tu tom. wynosi. Tytuły główniejszych są: Mysza wieża, Kazimierz IV, Olgierd i Olga, Dwór Jana III czyli Polska w XVII witku. Kilka celniejczych romansów Bronikowskiego przełożono na język polski, Boratyńskiego zaś na Angielski tłumaczył Waleryan Krasiński. W ogólności uważając, chociaż romanse Bronikowskiego przez zbytecznie drobiazgowe opisy osób, miejsc i obyczajów, niekiedy grzeszą rozwlekłością, zawsze jednak widać w nich wszędzie mistrzowskie malowidło charakterów i trafne opowiadanie wypadków. Jego Historya Polska w 3ech tomach, dostateczniej jest wypracowana według zdania niektórych, w okresach dawniejszych aniżeli w późniejszych. W r. 1830 przeniósł się z Drezna do Halbersztadtu i odtąd żył na przemiany w Berlinie lub Magdeburgu. Naostatek znów osiadł w Dreznie i tu d. 22 stycznia 1834 umarł.

Elżbieta z hr. Krasińskich Jaraczewska ur. w r. 1792 1833. Napisala powieści: Zofia i Emillia w 2 tom. War. 1827. Wieczór Adwentowy w 2 t. War. 1828. Pierwsza młodość, pierwsze uczucia w 4 t. Wars. 1829. Wszystkie razem wydane w IV tomach w Lipsku 1845. Powieści te są to obrazy z życia towarzyskiego współczesnego. Osoby więc i wypadki w tych powieściach są to osobne, codzienne

wypadki wzięte ze sfery, koła, które autorka znała wyłącznie. Moralność cechuje wszystkie pisma p. Jaraczewskiej, a styl odznacza się jasnością, dobitnością i męzkością.

Chodźko Jan. ur. w r. 1777. Wizytator szkół wileńs. i mins. Dzieło jego w r. 1821 drukiem ogłoszone pod tytulem: Pan Jan ze Swistoczy, kramarz wędrujący, uznane za elementarne dla szkół parafialnych. Nauka, oświata i i poprawa moralna włościan litewskich głównie jest miana na celu w tem dziele. W r. 1837 Chodźko wydawać zaczął w Wilnie zbiór swoich pism rozmaitych. Trzy tomy zajmują komedye naśladowane z p. Scribe, trzy zaś drugie powieści z końca XVIII wieku, przedstawiając trafne obrazy w śród których autor młodość swą przepędził. Napisał także wierszem dwie tragedye oryginalne: Bolesław Krzywousty, która była wystawiona i Krakus pierwszy Xiążę Polski.

Michał Grabowski jeden ze znakomitych pisarzy, zamieszkały na Ukrainie. Zaczął literacki swój zawód od: Myśli o literaturze polskiej i melodyi ukraińskich umieszczonych w Dzienniku Warszawskim 1828 r. Odznaczył się pod nazwiskiem Edwarda Tarszy: Koliszczyzna i stepy, Wilno 1837. Stannica hulajpolska tamże 1841 5 tomów. Tajkury tom. 4 Wilno 1845. Pan starosta kaniowski obraz powieściowy historyczny w 3ch rozdziałach. Warsz. 1856 w 16ce. Pamiętniki domowe. Warsz. 1845. Koliszczyzna należy do najpiękniejszych powiastek polskich dziejowych. Prócz tego wydał: Literatura i Krytyka tom I 1837, tom Ilgi tamże 1838. Toż samo 2 tomy Wilno 1840. Korrespondencya literacka 2 tomy, Wilno 1842 i 43. Artykuły literackie, krytyczne, artystyczne. Warsz. 1849. dawna i teraźnejsza 4ka z 18 tablicami. Kijów. 1850. *)

Ukraina

Józef Ignacy Kraszewski (obacz wyżéj) komuż z czytających po polsku nie jest znanym? jak z rogu Amaltei sypią się z jego pióra przeróżne pisma, dzieła i rozprawy. Jestto najpłodniejszy ze spółczesnych pisarzów polskich. Aby dać wyobrażenie jak jest obfity w pisaniu, dosyć nadmienić, iż od r. 1852 do 1858 wydał przeszło 30 * Michal Grabowski zostawszy r. 1863 głownym dyrektorem komifyi rządowej oświecenia i wyznań w królestwie Polskiem umar po kilkatygodniowej chorobie w Warzawie d. 19 listopada 1868 r.

dzieł po największej części z obrazów domowych i historycznych a wszystkie są niemal niepospolitej wartości. O nim to jeden ze znakomitych naszych pisarzy dał zdanie: „Kraszewski wystąpił ze swoim górującym talentem i wyprowadził nas w powieściach swoich z choroby zapatrywania się zawsze na obcych." Wyższość Kraszewskiego nad innych tego rodzaju pisarzy pokazuje się w bystrości pojęcia i tym niepospolitym darze postrzegania, co się przebija w cudnych zarysach obyczajowych odbijających plastycznie pierwiastki społeczne miejscowości. Znakomitsze tu tylko wymieniamy jego powieści: Poeta i świat, dwa razy wydane, ostatnie Wilno 1841. Ulana, Wilno 1842. Latarnia Czarnoksięzka, dwa oddziały po 4 tomy. 1843-4. Pod Włoskiem niebem, Lipsk 1846. Ostap Bondarczuk, Wilno 1847. Milion posagu 2 tomy. Warsz. 1847. Sfinx 4 tomy. Warsz. 1847. Jaryna. Wilno 1850. Budnik. Wilno 1850. Komedianci. Petersburg 2 tomy 1851. Kordecki, powieść histor. 2 tomy. Wilno 1852. Stary stuga. Warsz. 2 tomy 1852. Złote jabłko. Petersburg 2 tomy 1853. Interessa familijne naprzód w felietonie gazety warszawskiej, potem w oddzielnéj książce w Petersburgu 4 tomy 1853. Powieść bez tytułu drukowana w felietonie gazety warszawskiej 1854. Jako redaktor Athenaeum i zbieracz materyalów historycznych zasługuje Kraszewski na wdzięczność i cześć winną pracy i najlepszym chęciom.

E. T. Massalski wielce się zasłużył naszemu piśmiennictwu przez napisanie romansu administracyjnego pod napisem: Pan podstolic, albo czém jesteśmy i czém być możemy. tom. 4, Petersburg 1835. Jesto dalszy ciąg Pana Podstolego naprowadzającego na właściwą drogę w gospodarstwie narodowém. Napisal: Tablice porównawcze wszystkich wiadomych monet, wag i miar, wyrachowanych na monety, miary i wagi nowe francuzkie, nowe polskie i rossyjskie. Petersburg 1854, i O skarbach słowiańskich, a szczególniéj o grammatyce języka polskiego. Warsz. 1853. Jestto pisarz z wielkim talentem i wszechstroném wykształceniem.