tematyczna, tudzież wiadomości o sztuce wojennej i rozmamaitych rzeczach.

Zdzański Kajetan podstoli mścisławski wydał w roku 1749 bez miejsca druku w 4ce z figurami. Elementa architektury domowej, krótko zebranéj na lekcyach szkolnych po łacinie wydanéj, a teraz na język ojczysty przełożone.

§. 100. Pisarze o rzeczach wojskowych godni są wymienienia:

Jan Dekan który wydał Archelia albo artyleria, to jest fundamentalna i doskonała informacya o strzelbie i o rzeczach do niej należących przez Diego Uffana kapitana nad armatą w zamku antwerpskim po hiszpańsku napisana, a teraz z niemieckiego przełożona. W Lesznie 1643 r. w 3ch częściach z wielą rycinami.

Kazimierz Siemianowicz wysłany od Władysława IV do Hollandyi tak wielkie uczynił postępy w artyleryi, że potem wyszedł na jednego z najsławniejszych artylerzystów w Europie. Napisał o artyleryi dzieło które może ujśdź za klassyczne i które dotąd powszechnie szacowane czyni zaszczyć Polakom, tytuł jego brzmi: Artis magnae artilleriae pars prima autore Casimiro Siemienowicz equite Lithrano, olim artil. Regn. Pol. propraefecto. Amstelodami apud Jansonium 1650 in fol. 284 stron. Druga część nie wyszła, bo śmierć autora zaskoczyła. Jak wielką cenę przywiązywali i cudzoziemcy do tego dzieła, za dowód i to słu żyć może, iż je na fran., ang. i niemiecki język przełożono.

Błażej Lipowski napisal piechotne ćwiczenia albo wojenność piesza wodzom, pułkownikom i wszelkiej wojennéj starszyznie do wiadomości podana. Kraków 1660.

Samuel Brodowski porucznik regimentu pieszego naj. królewicza i Rplitéj cudzoziemskiego zaciągu, przełożył z niemieckiego Ars militaris, to jest krótkie zebranie wszelkich operacyi wojennych, tak w polu jak w fortecach praktykowanych, z którego każdy sprawny oficer łatwo wiedzieć może, czego się w okazyi trzymać i wystrzegać powinien. Prze

druk w Krak. 1750. Tenże wydał Corpus juris militarıs polonium r. 1753, który żadnej sankcyi zwierzchniczej nie zyskał.

§. 101. Historya naturalna, fizyka.

Jonston Jan, sławny polihistor i lekarz, urodził się w Poznańskiem w miasteczku Szamotułach z rodziców Szkotów w Polsce osiadłych, żył od r. 1603 do 8 czerwca 1675. Pierwsze nauki pobierał w gimnazium toruńskiem, dla ukończenia dalszych udał się do Szkocyi, zalecony od podskarbiego Szkocyi arcybiskupowi w St. Andrews, przyjęty został w poczet 22 pensyonarzy na koszt królewski. Wróciwszy do Polski był czas jakiś przewodnikiem w naukach maloletnich Kurzbacha i Zawady. Roku 1628 odbył powtórną naukową podróż po Europie i zwiedził akademie niemieckie, holenderskie i angielskie, pomimo ofiarowanych mu wszędzie katedr, ojczyznie dał pierwszeństwo i przyjął nauczycielstwo przy małoletnim synu Rafała Leszczyńskiego wojew. bełskiego. W 1632 r. udał się za granicę z Bogusławem Leszczyńskim i Władysławem Dorohostajskim, zwiedził Hollandya, a ztamtąd przybył do Paryża, gdzie już wytłumaczono na francuzki język dzieło jego O historyi naturalnej, które wielką mu wziętość pomiędzy uczonymi zjednało. Następnie zwiedziwszy góry alpejskie i całe Włochy, powrócił do Polski, osiadł w Lesznie i był odtąd nadwornym lekarzem Bogusława Leszczyńskiego. W czasach nieszczęśliwych najazdów za Jana Kazimierza, schronił się do Szląska, nabywszy wieś Cybendorf w księstwie lignickiem, gdzie życia dokonał. Mąż ten biegle mówił piętnastu językami, liczne dzieła swoje w różnych przedmiotach wydał, lecz pisał takowe tylko w łacińskim, jako najpowszechniejszym wówczas języku. Dzieła jego historyi naturalnej do dziś dnia są szacowane, jużto przez stosowność układu, już przez wyborne wizerunki zwierząt i roślin rzniętych na miedzi przez sławnego Mateusza Meryana. Oto napis dzieł: Thaumaturgia naturalis etc. Amstelodami 1630, 1633, 1661, 1665 w 8ce. Theatrum

universale historia naturalis. Frankfurt 1650 in fol. 1657, 1718 Amstel. Notitia regni mineralis. Lipsiae 1661 w 8ce. Sintagmatis dendrologici specimen. Lesnae 1646. Notitia regni vegetabilis. Lipsiae 1661 w 8ce. Dendographias sive historiae naturalis de arboribus et fructibus. Francof. 1662 in fol. 1768 1769. Historia naturalis de herbis et plantis 1674. Inne dziela Jonstona rozmaitéj treści, które mu nazwisko Polihistora słusznie zjednały są: Ephorus nobilis et orthodoxus Varsav. 1631. Enchiridion Ethicum Lugd. Batav. 1642 1658. Tractatus de constantia naturae et de quatuor monarchiis. Amstel. 1632 w 12ce. Utrzymywano w świecie uczonym przez czas dość długi, że cztery są na świecie główne mocarstwa i cztery zawsze będą. W duchu tym pisał i nasz Jonston. Historia universalis civilis et ecclesiastica, res præcipuus ab orbe condito ad annum 1633 gestas, brevissime exhibens. Lugd. Batav. 1633 w 12ce. Druga edyc. 1638. Wewnątrz dzieła jest napis: Sceleton historic uriversalis, i dla tego niektórzy pod takowym tytulem przytaczają to dzieło, przeszło 60 lat z pożytkiem w szkołach Leszczyńskich używane. Po śmierci autora przedrukowano to dzieło z dodatkiem historyi czasów późniejszych; jako to w Frankfurcie nad Menem 1678 pod tytułem: Historia universalis ab orbe condito ad Annum 1678 w 8ce i znowu tamże 1690 z dodatkami do tegoż roku. Polikistor seu rerum ab exortu universi ad nostra usque tempora per Asiam, Africam, Europam et Americam in sacris et prophun's gestarum. Jenae 1660 do 1667 5 tomów w 8ce. Przedruk w Amsterd. 1665. Polimathiae philologice seu totius rerum universitatis ad suos ordines revocate adumbratio. Lipsiae et Vratisl. 1666 w 4ce i 1667 w Wrocławiu. Jestto rys encyklopedyczny, mający zawierać wyobrażenie związku wszystkich nauk i umiejętności. De theriaca Andromachi et ejus praecipuis ingredientibus. Lugd. Batav. 1634. Rozprawę tę o dryakwi napisał Jonston gdy miał osiągnąć stopień doktora medycyny w Ley

dzie. Idea universae medicina practicae libris XII absoluta. Amstel. 1644. Gdy elektor brandeburski wezwał Jonstona na professora nauki lekarskiej w akademii frankfurckiej, posłał on mu to dzielo niby na zastąpienie siebie. Jakiego zaś szacunku doznało w świecie uczonym, dowoder są liczne przedrukowania i przekłady na języki obce: w Amsterdamie bowiem przedrukowane było 1652 i 1664 w Ɛce w r. 1647 w Wenecyi, w Wrocławiu zaś 1674 pod tytulem: Syntagma universæ medicinae etc. w Lipsku 1772 w 8ce. Dzieła tego używano do prelekcyi akademicznych, a Bogumił Bonnet objaśnił ośm ksiąg zawierających naukę o chorobach. Idea higieines recensitae libri II Jenae 1661. Przedr. w Frankf. 1664 bez wiedzy autora, a nakoniec z wiedzą w Amszterd. 1674. Magni Hipocratis Coi praenotiones graece cum versione et notis Jonstoni. Amstelod. 1658 w 12ce. De festis Hebraeorum et Gruecorum schediasma Vratisl. et Jenae 1660.

.

Rzączyński Gabryel Jezuita, przebywał w Sandomierzu, Ostrogu i innych miastach; zakończył życie w Gdańsku 1737. Dzieło jego wyszło pod tytułem Historia naturalis curiosa regni Poloniae etc. Sandomirz 1721. Do niéj także należy po śmierci autora wydane drugie jego dzieło pod tytułem: Auctuarium historiae naturalis curiosae regni Poloniae etc. bez miejsca i roku (1742). Z wielką gorliwością zbierał mąż ten, co tylko do dzieła jego należeć mogło, ale przesądy wieku w którym żył i łatwowierność, oraz przeszkody których jako zakonnik przełamać nie mógł, sprawiły, że przy najlepszych chęciach, dzieło jego pożądanej doskonałości niedosięgło.

Christian Erndtel Dr. fil. i med. lekarz królewski wydał Varsaviae phisice illustrata, sive de aëre aquis, locis et incolis Varsaviae eorumdemque moribus et morbis tractatus. Cui adnexum est Viridarium vel Catalogus plantarum circa Varsaviam nascentium. Dresdae 1730. Przypis. Augustowi II królowi.

Jan Filip Breyn Gdańszczanin ur. 1680 botanik: de fungis officinalibus (Layde 1702) historia naturalis cocci (Gedani 1731) i różne pisma w aktach towarzystwa londyńskiego. §. 102. W gospodarstwie odznaczali się: Walenty Kacki wydał dzielo: Nauka o pasickach; drugie wydanie w Lublinie 1631 z drzeworytami. Dzieło dokładnie objaśnia tę ważną gałąź gospodarstwa krajowego, wiele podaje wybornych spostrzeżeń językiem czystym i wykładem jasnym.

Teodor Rogala Zawadzki wydał: Pamięć robót i dozoru gospodarskiego w każdym miesiącu. Kraków 1643. Podaje tu autor na każdy miesiąc jakie roboty wykonać gospodarz powinien: jestto raczej przypomnienie tylko tych zatrudnień, ale nie nauka gospodarska.

Jakob Kazim. Haur, ekonom wielkorządów królewskich, dzieła jego Oekonom ka ziemiańska generalna za przywilejem Jana III w r. 1676. Sklad albo skarbiec znakomitych sekretów ekonomii ziemiańskiej. Kraków 1689. Ekonomia generalna 1693 Kraków. Wybor ekonomii ziemiańskiej, politycznej, gospodarskiej, żołnierskiej i lekarskiej 2 wydanie powiększone Wars. S. J. 1730. Jakiej wziętości bylo to dzieło dowodzą liczne wydania. Księga wielka oprócz wiadomości gospodarskich zawiera mnóstwo wspomnień krajowych, wielce ciekawych dykteryjek, często dziecinna zawadzi bajka. Mimo to nie można dziełu temu odmówić wartości rzeczywistéj na swe czasy, która mu zasłużone przyjęcie zjednała. Jest tu wiele drzeworytów, bez porządku i składu przyczepionych, które się pozostały w rozmaitych drukarniach po odbicu dzieł dawnych. Haur je pozbierał i ozdobił niemi swój ziemiański skarbiec.

§. 103. Przechodząc do pism prawniczych, które nieobejmują tekstu, który obowiązywał niegdyś, ale stanowią literaturę prawną, czysto naukową, a zaczynając od oddziału prawa publicznego, należy wspomnieć Mikołaja Chwalkowskiego. Byłto pisarz który usiłował objaśnić skład rządu, wszelkie urzędy, zakłady i tym podobne rzeczy w całej swéj