niego lask swoich, albowiem dał mu natychmiast starostwo luckie i pieczęć mniejszą X. litew., lubo Radziwił natenczas żadnych jeszcze nie miał zasług i ledwie 25 rok życia swego liczył. Co więcej Zygmunt zajął się jego domowym losem i ożenił go z bogatą wdową Działyńską, z domu Eyzenreich, posiadającą dożywociem starostwo gniewskie i znaczne kapitały. Za takie dobrodziejstwa Radziwiłł odwdzięczał się królowi, i radą i czynami mu się wysługiwał. Młodemu Wła. dysławowi, wybierającemu się na zwiedzenie obcych krajów, towarzyszył w znaczeniu ochmistrza, i czuwał pilnie nad krokami niedoświadczonego, a żywością wieku i namiętnościami unoszon go księcia. Pod Smoleńskiem towarzyszył królowi z własnemi chorągwiami i pod Chocim liczne roty wyprawił. Władysław IVty odziedziczył zaufanie i miłość swego ojca ku Albrychtowi Radziwiłłowi. W każdej ważniejszej sprawie używał jego rady, szukał jego pomocy. On był pośrednikiem w zatargach Władysława IV z Gdańszczanami z powodu cła morskiego wynikłych; jemu dał monarcha ten chlubne polecenie przyjęcia na granicach państwa drugiej małżonki swojej Maryi Ludwiki. Władysław IV zstąpił zawcześnie dla ojczyzny do grobu; a kiedy za Jana Kazimierza niezliczone klęski runęły na Polskę, i kiedy prawi jej synowie biegli na ratunek strapionéj matki, Radziwiłł nie dał się w szlachetném tém współzawodnictwie innym wyprzedzić. Za różne zasługi, monarchowie polscy obsypali Radziwiłła różnemi nagrodami. Z ich szczodrobliwości posiadał starostwa tucholskie, lipnickie, kowieńskie, wielońskie. dowgskie i gienarowskie. Pan tak obszernych włości, które jeszcze pomnażały dobra znaczne przez niego nabyte (po rodzicach bowiem mały tylko majątek odziedziczył), używał dochodów z nich skromnie dla siebie, hojnie dla wiary swojéj, ojczyzny, dla sług, poddanych, i dla cierpiącej ludzkości, której był prawdziwym jałmużnikiem. Stanisław Albrycht zakończył pełne zasług życie w Gdańsku, w czasie kiedy jego mądre rady były królowi i ojczyznie najpotrzebniejszemi, to jest wśród wojny z Szwedami, dnia 12. listopada 1656. —

Najwydatniejszą cechą życia Radziwilla było zamiłowanie pracy i religijna żarliwość. Duchem jej przejęty, wolne chwile od zatrudnień publicznych i domowych poświęcał piśmiennictwu dzieł pobożnych, których tu spis umieszczamy: 1) Słonecznik X. Drexeliusza z łacińsk.; 2) De laudibus Deiparae Virginue r. 1635; 3) Suspirium animae 1639; 4) Elogium duodecem virtutum Deiparae r. 1655; 5) Żywoty Świętych 1653 w Krak.; 6) Historia passionis Christi 1655; 7) Dyskurs pobożny 1636; 8) Żywot Przeczystej Panny Maryi Matki Bożej 1651 w Krak., przedrukowany w Wilnie u XX. Missyonarzów r. 1812. Ale ważniejsze są pisma jego historyczne, które sam autor podobno mniej ceniąc za życia drukiem nie ogłosił, w rzędzie naszych pisarzy historycznych niepośłednie zapewniają mu miejsce, są trzy następne: 1) De rebus Sigismundi 111, uważane za stracone, ale dziś odkryte i ocalone dotąd w rękopisie, czekają wydawcy. 2) Pamiętniki rzeczy znaczniejszych, które się działy w Polsce od śmierci Zygmunta III to jest od r. 1632 do 1652, wydane przez Ed. hr. Raczyńskiego w Poznaniu. 2 tomy 1839. Pamiętniki te są pisane w sposobie dyaryusza. wydanem przez E, 1) W Humaczenics Forma takowa nadaje dziełu nieskończoną rozmaitość, dw.Rayristicgo bo może dotykać najdrobniejszych i najpotoczniejszych wiele rzeczy opu szczegółów. Dia tego też pamiętniki Radziwiłła ważnemi nigdy być nie przestaną dla historyka, chcącego poznać ducha, obyczaje, cywilizacyą i życie umysłowe narodu za panowania Władysława IV i Jana Kazimierza. Pisane były po lacinie przez autora, na język zaś pol. ski przełożone zostały przez wnuka jego księcia Hieronima Radziwilla, żyjącego na początku 18go wieku. 3) Epitome rerum gestarum in Regno Poloniae, regnantibus Sigismundo ifi et Vladislao IV. Rękopis ten składa się z trzech listów pisanych do przyjaciół, z których każdy na rozdziały jest podzielony. Iwszy list obejmuje panowanie Zygmunta 111; 2gi panowanie Władysława IV a 3ci panowanie Jana Kazimierza do r. 1652. Ostatnie dwa listy nie są nic innego, jak powtórzeniem

ono.

w skróceniu Pamiętników ks. Albrychta, wydanych przez Raczyńskiego. List zaś pierwszy przełożył z łacińskiego i notami pojasnil Edward Kollubaj z napisem: Rys panowania Zygmunta III z rękopismu ks. Stan. Albrychta Radziwiłła; drukowany w Atheneum w zeszycie III i IV z roku 1848.

Wawrzyniec Rudawski, kanonik olomuniecki i warmiński, † 1690. Dzieło jego Historiae Połonae ab anno 1648 ad 1660 (Varsav. 1755), obejmuje nietylko dotkliwy ten przeciąg czasu, ale w pierwszych księgach zawiera dawne dzieje narodu źwięźle zebrane, styl prosty i jasny, dokładność i rzetelność zalecają go. Historyą tę przełożył z łacińskiego, życiorysem i objaśnieniami uzupełnił Włodzimierz Spasowicz. 2 tomy w Petersb. i Mohyl. nakład. Maurycego Wolff 1855 w 8ce. Prócz tego wydał Rudawski dzieło prawne Repertorium juris civilis. Wiedeń 1660.

Albert Wijuk Kojałowicz, urodzony w Kownie r. 1609, † 1677. Jezuita, jeden z najlepszych historyków Litwy rozważanego okresu, tak co do łaciny jakotéż co do doboru rzeczy, porządku i historycznéj krytyki, pozostawił Hist. Lituaniae. Gdańsk 1655, część druga Antwerp. 1669. Jestto * dzieło źródłowe ważne do histor. litewsk., napisane z bystrą myślą. Dzieje litewskie tłómaczone przez ks. Ratomskiego są w rękopisie w Puławskiej bibliotece. Schlözer przełożył takowe na język niemiecki. De gestis contra Zaporovianos Cosacos. Wilno 1651. Miscellanea rerum ad statum Ecclesiasticum in Magno Litvaniae ducatu pertinentium. Wilno 1650. Fasti Radiviliani, Wilno 1653, jedno z najrzadszych pism naszego autora. Kojałowicz pozostawił nadto w mowie polskiej pismo: O rzeczach do wiary należących, rozmowy teologa z różnymi wiary prawdziwej przeciwnikami. Kraków w roku 1671.

Krysztof Hartknoch, professor szkoły toruńskiej, urodził się w Prusach w miejscu zwaném Jablonka. Umarł w roku 1687 mając lat 43. Wydał De republica Polanica libri duo Frankf. 1687, 1699. Jestto zbiór dziejów i stanu polity

cznego, ze źródeł czerpany, krytycznie wypracowany, pelen umiarkowania i spokojności. Jego Dissertationes de rebus polonicis Regiomonti 1674, rzucają wielkie światło na pierwotne dzieje Prus. W języku niemieckim wydał opisanie Prus starych i teraźniejszych (Frankf. 1684) i Historyą kościelną Prus (1686). Wszystkie pisma Hartknocha są po dziś ważne.

Wespazyan Kochowski (patrz §. 86. lit. b.) w. dziele Annales Poloniae (Cracoviae 1683, 1688, 1698) opisał panowanie Jana Kazimierza w 4ch księgach, które z powodu że każda w sobie lat siedem obejmuje Climacteres się zowią. Dzieło to zaszczyca się zupełnością okresu najburzliwszego w dziejach polskich, oraz umiarkowaniem; czyny i skutki są najdokładniej wystawione bez dochodzenia jednak przyczyn i zgłębiania tajemnych sprężyn. Pisał on już stylem swojego wieku. Trzy księgi były drukowane, czwarta w rękopiśmie pozostaje. Edward hr. Raczyński wydał w Poznaniu w 2ch tomach Panowanie Jana Kazimierza 1840 przez nieznajomego autora, jestto tlumaczenie Klimakter, Kochowskiego. Klimakter 4 obejmujący panowanie króla Michała przełożył Mosbach, a wydał Bobrowicz w Lipsku 1853 w 8ce. Inne dzieło Kochow. Hypomne ma reginarum Poloniae 1672 obejmuje królowe polskie od przyjęcia chrześcijańskiej wiary aż do Eleonory żony Michała. Nie wielką historyczną ma wartość. Także Commentarius belli Vienensis 1684.

Maxymilian Fredro † 1679. Napisal Gestorum populi Poloni sub Henrico Valerio etc. Gdańsk 1652 in 4to i 1660 in 12ce Opisuje autor pięknym stylem dzieje ojczyste od śmierci Augusta począwszy. Jestto szacowne dzieło pisane z powagą, lubo ma wadę skwapliwości. Jego Fragmenta i monita noszą cechę obywatela, którego życiem jest polityka i statystyka wewnętrzna kraju. Dzieło pierwsze wyszło z takim napisem: Jędrzeja Maxim. Fredra: Dzieje narodu polskiego, przełożył z łacińskiego życiorysem i obJaśnieniami uzupełnił Władysław Syrokomla. Petersburg 1855.

Stanisław Kobierzecki kasztelan gdański †1660. W dziele Historia Vladislai usque ad excessum Sigismundi III. Dantisci 1655 opisał dzieje królewicza Władysława IV aż do koronacyi 1633, w pełności ducha, pięknie i ozdobnie skreślił, wyniecając wady i skutki czynów, pisał autentycznie w pragmatycznym kształcie, a osobliwie zjednał sobie wiele zalety w stylu łacińskim. Tegoż autora jest Obsidio Clari montis Częstochoviensis. Gdańsk 1659 w 4ce obronionej od Szwedów.

Kordecki Augustyn przeor Paulinów, wydał Nova Gigantomachia in Claro monte Czenstoch. Svecos et alios hereticos excitata. Kraków 1655. Dzieło to piękne przełożył wiernie Józef Lepkowski z trzema rycinami. Warszawa u Olgelbranda 1858.

Jan Bytomski w dziele obsidio Zamosciana opisal bunt Chmielnickiego.

Samuel Grądzki † 1676, napisal Historia belli Cosaco Polonici 1650 (Pestini 1789) pelną ważnych i ciekawych wiadomości, ale także i bajek.

Joachim Pastorius ab Hirtenberg nar. w Głogowie 1610 pierwszy z pisarzy którzy krótkie zbiory historyi przedsiębrali: jego Florus polonus (Lugd. bat. 1641 Amstelod. 1664. Gedani 1679, 1685 najpełniejszy Francof. 1679) naśladując Florusa rzymskiego, zawiera wyciąg treściwy z Kromera, własną pracą aż do Jana Kazimierza posuniony. Później pisał bellum scithico-cosacicum (Dantisci 1652, 1659) tudzież historiam pleniorem ab obitu Vladislai IV (Gedani 1680 1685) w której obejmuje lat od 1647 do 1651, a później wyszły jego acta pacis olivensis inedita (Vratisl. 1763 1766).

Kazimierz Zawadzki kasztelan chełmiński w dziele swem Gloria orbis sarmatici consensu monstrata (Varsav. 1670) opisał wybór Michala; burzliwe sejmu narady, rozchukane stronnictwa, przedajne umysly dość rzetelnie maluje. W drugiem dziele historia arcana sive annalium polonicarum libri VIII. (Cosmopoli 1699) wystawując całe nie