sach Zygmuntowskich w ostrych rysach maluje zepsucie obyczajów, nadużycia sądów i zmiany, wszystko w nieprzychylnem świetle wystawiając; wreszcie wyjaśnia wiele okoliczności, o których kronikarze przemilczeli. Powiada, że dawni Litwini nie znali jadła i napojów cudzoziemskich, wstrzemięźliwi i skromni, ubiegali się tylko o sławę wojenną, kochali się w orężu, koniach, trzymali orszaki, a odparłszy cudzych państwo swoje od morza do morza rozpostarli, a nieprzyjaciele chrobremi Litwinami ich zwali. Teraz nie masz na Litwie gęściejszych rękodzielni jak browary i gorzelnie: piwo i wódkę niosą z sobą nie tylko na wojnę ale i do kościoła: i tak do tych napojów przywykli, iż gdy na wojnie wodę im pić przyjdzie krwawej biegunki dostają.

Lasicki Jan napisał książeczkę, o bożkach żmudzkich i innych Sarmatów i falszywych chrześcian; o religii ormiańskiej i początkach panowania Stefana Batorego. Leon Rogalski w r. 1823 przełożył o bożkach litewskich i wydał w dzienniku wileńskim. Bardzo ciekawy opis pierwszych lat panowania króla Batorego, jest tylko przedmową do jakiegoś dzieła, które był Łasicki napisał lub pisać zamierzał.

Zygmunt 'Herberstein rodem ze Styryi, poseł cesarza niemieckiego do Polski i Moskwy w r. 1517 opisal Litwę w swojem dziele Commentarii rerum Moscoviticarum Bṛsilea 1549 fol najwięcej pod względem historyi, gdzie ciekawe rzeczy o Michale Glińskim umieścił; zajmujący jest jego opis żubra i łosia. Powiada tu że tury, podobniejsze do wołu jak żubry, tylko w Mazowszu się znajdują. Pasy ze skóry tura mają pomagać niewiastom; królowa Bona dała Herbersteinowi dwa takie pasy, z których jeden darował cesarzowej.

Karty Polski wychodziły pod nazwiskiem Sarmacyi europejskiej, Sarmatiae Europeae Tabula 1508 fol. Wydana przez Floryana Unglera w Krakowie 1528 roku karta Sarmacyi Polski będzie najdawniejszą. Drugą jest Waclawa Grodeckiego karta Polski in folio. Znajduje się przy dziele

Venceslai Grodeci in tabulam Poloniae a se descriptam nuncupatoria ad Sigismundum II Augustum Pol. Regem. Basileae 1558 in 8vo. Taż karta przyłączona jest do rozprawy Filipa Melanchtona De gentis Polonorum origine.

Tęż samę kartę przebił Abrah. Ortelius w Theatrum orbis terrarum Antvep. 1570 in fol i powtórnie w r. 1576 z wizerunkiem Zygmunta II znajduje się in Speculo orbis terrae Antverp. 1583.

Włoch Castoldi wydał w r. 1562 w Wenecyi kartę Polski in fol. major., którą zapewne z Grodeckiego przerysował. Sztych dość dobry i nazwiska miast łatwe do odgadnięcia. Andrzej Pogorzelski z Pilzna wydał w Wenecyi 1569 kartę Polski.

Jan Sieniński skreśli kartę trzech szlaków ukrainskich, Kuczmańskiego, czarnego i wołoskiego któremi Tatarowie wpadli do Polski i królowi Stefanowi wraz z ich opisem odesłał. Mappa Polski, której napis Tabula chorographica Sarmatiarum 1588 znajdująca się przy dziele Sarnickiego, zrobiona jest podług postrzeżeń Sienińskiego. Sarnicki nad tą kartą wzrok utracił.

Najdawniejsza karta Litwy jest Gerarda Merkatora. Po niej idzie karta Litwy wydana przez Macieja Strubicza szlachcica pols. 1577. Mikołaj Radziwill, ten który podróżował do ziemi S., dał Makowskiemu Tomaszowi wyszłychować w Nieświeżu kartę Litwy i biegu Dnieprowego, którą w roku 1613 w Amsterdamie, ale mniej dokładnie przebito, a potém na mniejszą skalę przerobiono. Tenze Makowski wyszłychował w Nieświeżu na 12 tablicach obraz oblężenia Smoleńska. Piotr W. zabral te tablice z Nieświeża.

Pierwszą kartę Inflant sporządził Marek Benventano i Jan Cotta z Werony znajduje się w Ptolomei Geographia Romae 1508. Potém Jan Portantius skąd przeszła do Atlasu Merkatora i innych. Obwód połocki i zamki na okolo Połocka leżące odrysował Stanisław Pocholowiecki sekretarz koronny kancellaryi przy królu Batorym w r. 1579 a sztychował w Rzymie de Cavaleriis r. 1580.

Pierwszą kartę Prus królewskich i książęcych wydał Ks. Kasper Hennenberger przez cale siedem lat kosztem księcia Albrychta Fryderyka te kraje schodziwszy, w roku 1576 wydał w Królewcu wyrytą na drzewie, do której w r. 1595 wydał w Królewcu wyklad historyczno-topograficzny. Henryk Cell wydał też r. 1570 kartę Prus, ale nie najlepszą in fol. min. znajduje się w Orteliusa Theatrum orbis terrarum.

Jeografia powszechna i starożytna była długo w zaniedbaniu, jeszcze do połowy XVI wieku jeografowowie nie wiedzieli, a przynajmniej nie wspominają o odkryciu Ameryki. W książce w r. 1549 w Krakowie przez Hegendorfina wydanéj Stychologia, każe jeszcze młodzieży dysputować: an antipodes sint. Po Janie ze Stobnicy cudzoziemcy Glareanus Henryk poeta uwieczony: wydał Geographia liber unus Venetiis 1529 i Jan Honter,przełożony Bursy wegierskiej w Krakowie: Rudimentorum Cosmographiae libri duo. Cracov. 1530 in 8vo najwięcej się do krzewienia jeografii powszechnej między młodzieżą w Krakowie przyczynili.

Z Polaków pierwszy Marcin Bielski na początku swojej Kroniki świata umieścił Kosmografią. Znajdujące się tu wiadomości o przemyśle i handlu w Polsce okolo r. 1550 są bardzo ważne.

Pierwsza powszechna jegografia wyszła dopiero r. 1606 tlumaczona z włoskiego przez Ks. Pawła Łęczyckiego Bernardyna, który się tém z namowy Oleśnickiego Mikołaja zajął, będąc w więzieniu na Moskwie wraz z innemi posłami polskiemi. Tytuł dzieła jest Relatiy powszechnych Jana Botera Benesiusza z włoskiego przełożone etc. Krak. 1609, 1613 in 4to rozłożone na 5 części, w 1széj zamyka się kosmografia, w drugiej Hydrografia, w 3 Monarchologia, w 4téj mówi o ludziach wszelkich sekt i wiar, w 5tej traktuje się o superstitiach, w których żyły przedtém narody nowego świata.

Jeografią starożytną zajmował się całe życie Filip Kluwerius Gdańszczanin (ur. 1580 † 1623), który umiał po polsku i bawił w młodości na dworze Zygmunta III, ale był * Jan Horler Cotonensis, kloreqo Starowolski mybrać robi Polakiem rodam &Horonowa niedale, No Bydgoscay, był Siedmioqrodzianinum Niemcem qmiaska Kronstadu, zwanego dawniej Brassow a pofacinie Coronia. Urodził się 1498 r. z ojca farzego Gras(bo to była właściwa na. zwa Honkra) białoskórnika (coviarius); wr:1610 zapisał się na wydział filozoficznyu: riwersytetu wiedeńskiego, a d.1 marca 1530 już jako wiedeński misky, raude wyzwo:

Tonych

Niemiec i sam się za Niemca poczytywał. Wysłany przez ojca na naukę prawa do Lejdy, począł się pilnie zajmować jeografią, do czego go Skaliger zachęcił. Odtąd cały się jeografii poświęcił, żył najwięcej i umarł w Lejdzie, gdzie był professorem. Dzieła jego o jeografii starożytnėj, owoc rozległéj nauki i wytrwałej pracy, należą do najlepszych z tego wieku. Przy schyłku życia napisał Jeografią powszechną dla młodzieży, gdzie starożytną jeografią z nowożytną porównywa. Introductionis in universam Geographiam tam veterem quam novam libri V. Wiele było wydań in 4to 1624, 1676, 1683 1684. Najpiękniejsze londyńskie 1714 in 4to maj. Jest tu krótki ale dobry opis Polski.

Polska i litewska szlachta majętniejsza lubiła i w XVI wieku podróżować po Europie, do Włoch mianowicie chętnie i często jeździła, wracającego z zagranicy pana witano mowami, a przy końcu téj epoki Mieszkowski napisał przestrogi dla podróżujących. Institutio peregrinantibus peroportunu à Petro Mieszkowski edita. Cracov. 1615. A lubo owocem takich włóczęg bywała często utrata majątku i zdrowia, wwożenie do kraju obcych zwyczajów, obyczajów i sposobu myślenia, wszelako w czasach kiedy jeszcze nie było gazet i kolei żelaznych, przez podróże jedynie Polacy utrzymywali się na równi w naukach i oświeceniu z innemi zachodniej Europy narodami. Jednak rzadko który podróż swoję opisał. Janicki w liście wierszowanym do Szymonowicza opisał powrót swój z Padwy. Knobelsdorf Elblążanin opisał Lovanium i Paryż. Klonowicz w poemacie Roxolania podał bardzo zajmujący krajów ruskich opis. Mikolaj Radziwiłł odbył podróż w r. 1582 pielgrzymkę do Jerozolimy. Marcin Broniewski akatolik, mąż bystrego rozumu, łączył znajomość filozofii i geometryi z rozsądkiem i biegłością w sprawach, pięknie po łacinie wypisać się umial; był sekretarzem u Zygmunta Augusta. Wracając z wojny moskiewskiej posłował do Tatarów Przekopskich, którzy go przez 9 miesięcy więzili; tam śmiały Broniewski, zwiedził wszystkie miasta, wsie, stanowiska, porta i warowne miejsca, lonych na uniwersytet Krakowski. W Krakowie drukował też swoje najpierwsze dzieć fa geamaly the facińską (De grammatica libri II) i geografis (Rudimentorum cosmographicor., Jibri WV) w r. 1530 in następnie Miniemiania wielu je są Krako był przełożonym bursy węgierskiej i profesorem wymowy nie są uzasadnione, Wr. 1533 wrócił przez Riemcy i Bazyleg sto miasła rodzinnego, sprowadził ze sobą pra. Ję drukarską i drukarza Teobalda Griffiusa z Niemiec i pierwszy wystąpił w

poznał obyczaje i prawa Tatarów; co wszystko pilnie opisał i kartami jeograficznemi objasnil. Podobnież opisał Wołoszczyznę i Mołdawią: równie naturę kraju jak obyczaje mieszkańców. Broniewski jak zwykle owcześni Polacy, zestarzał się w obozie. Opis Tartaryi Przekopskiej jest pierwszy w Europie; sławny angielski wędrownik Clarke w po¬ dróży swojej po Krymie często Broniewskiego przytacza. Dzieło jego ma napis: Martini Broniovii de Bieżdefedea, bis in Tartriam nomine Stephani primi Poloniae Regis Legati, Tartariae descriptio, ante hac in lucem nunquam edita, cum tabula geographica ejusdem Chersonesus Tauriae. Item Trans sylvaniae ac Moldaviae aliarum vicinarum regionum succincta desscriptio etc. Coloniae Agripinae 1595 in fol. Jest tu cztery kart sztychowanych Krymu, Siedmiogrodu, Mołdawyi i Lacus ad Cirknitz.

Palczewski Paweł, który 16 lat na ciągłych za granicą podróżach strawil, opisał kraje i miasta które widział a mianowicie Wenecyą, jej początkowe dzieje, rozległość i granice panowania i rząd, radząc aby Polacy podobny u siebie zaprowadzili. Status Venetorum, seu brevis tractatio de vetustate Venetorum de dominio et ditione, de ratione administrationis eorundem. Crac. 1603.

§. 78. Prawodawstwo polskię nie stłumione prawem rzymskiem jak w Niemczech, właściwym sobie rozwijało się i kształciło sposobem, z miejscowych okoliczności wad i przymiotów nabierając. Władza prawodawcza przechodziła od królów i panów świeckich i duchownych do szlachty. Ta wielka historyczna okoliczność jest kluczem do historyi naszego prawodawstwa i jedyném jego objaśnieniem. W niej tkwi przyczyna, dla czego się ono nie wykształcało, ale upadało; dla czego nie rozciągnęło na wszystkie stany opieki, ale stawało się coraz powolniejszém narzędziem osobistych jednego stanu widoków. Ta wreszcie okoliczność i na całą literaturę przeważny wpływ wywierając, sprawiła że wyższe europejskie światło tylko w gronie możnych panów krzewiło się, a mieszczanie i rolnicy pogrążyli się w ciemnościach. Jem mieście z pomysłami reformacyjnemi, klósemi się przejął w Riemczech. Wr też 1544 został pastoram w Kroniszładcie, będąc lam duszą całego ruchu nowego. 06. Dr. D.G. Teutsch: Uiber Horderns u. Kronstad zu seiner Zeil. (Archiv für Sie. benbürgische Landeskunde Band. XIII. der Neuen Folge Heft 1. 1876)