Obrazy na stronie
PDF
ePub

SECULUM III. ANNUS 200.

ELENCHUS

AUCTORUM ET OPERUM QUI IN HOC TOMO I CONTINENTUR

QUINTUS SEPTIMIUS FLORENS TERTULLIANUS.

Editorum Patrologiæ Præfatio.

[ocr errors]
[ocr errors]

Vita Tertulliani, auctore Jacobo Pamelio, quæ ejus ætatis viginti quatuor annorum historiam
continet..
Dissertatio de vera ætate ac doctrina scriptorum quæ supersunt Q. Sept. Tertulliani, auctore
P. Godefrido Lumper, O. S. B.
Paradoxa Tertulliani, cum antidoto Pamelii.
Proverbiales Formula in operibus Tertullianicis contenta, brevibus Scholiis illustratæ,
auctoribus Beato Rhenano et Andr. Hoyo Brugensi.

[ocr errors]
[ocr errors]
[ocr errors]

TERTULLIANI OPERUM PARS I, IN QUA CONTINENTUR LIBRI ANTE SUSCEPTUM MONTANISMUM SCRIPTI

Col.

9

77

125

225

257

SERIES PRIOR: LIBRI APOLOGETICI.

Apologeticus adversus gentes pro christianis, Præmittitur Sigeberti Havercampi præfatio. .
Joannis Laurentii Mesheimii de ætate Apologetici Tertulliani, initioque persecutionis Severi
Disquisitio...

[merged small][merged small][merged small][merged small][ocr errors][ocr errors][merged small][merged small][ocr errors][merged small][ocr errors][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small]

De Nicolai Le Nourry O. S. B. Dissertatio in Tertulliani Apologeticum, duos ad Nationes libros et unum ad Scapulam . .

783

TERTULLIANI OPERUM PARTIS PRIORIS SERIES POSTERIOR: LIBRI DOGMATICI ANTE SUSCEPTUM AB

AUCTORE MONTANISMUM SCRIPTI.

Liber de Oratione. In hac nova recensione accedunt Rev. Mart. Jos. Routh Adnotationes.

[merged small][ocr errors][ocr errors][merged small][merged small][ocr errors][merged small][ocr errors][merged small][merged small][ocr errors][merged small][merged small][merged small]

PRÆFATIO.

enim alia quæ de eodem disserenda sunt pro virili in istius operis decursu dicent.

Omnes Latinæ linguæ Patres, scriptoresque eccle- A usu ac vera auctoritate præfari non supererit. Alii siasticos iterum, favente Deo, almaque Virgine Deipara, in lucem emittendos aggressuri; cum tanto causæ Christianæ testium agmini, quis potissimum præiret antesignanus, perpensa temporum, rerum, operum ratione, quæreremus, adfuisset quidem in promptu, e primis Ecclesiæ incunabulis, melioris notæ vir ac sanctioris ominis nomen; præstantior vero pondere ingenii ac doctrinarum copia nemo, præter hunc nostrum QUINTUM SEPTIMIUM FLORENTEM TERTULLIANUM.

B

Laudandum quidem ingenium, damnanda vero heresis, ac sane lugenda longioris tanti viri vitæ pars ultima, majorque, in fœdos errores impensa. At cum altera pars et melior in fidei certamina strenue fuerit erogata,huic igitur, attentis saltem temporum ratione ac ætatis jure,primas habere partes indulgeatur. Hunc merito suum Occidentalis Ecclesia sibi vindicet primum assertorem. Hujusce proinde magni nominis umbra ac patrocinio defensa, exoriatur et crescat nova hæc omnium, quibus adolevit Catholica Traditio, testimoniorum series integra, ex omnibus magnis, minimisve concinnanda scriptis, quæ ab Apostolorum ætate ad ultimos Patres in orbe Christiano, fidei tuendæ causa, prodiere et supersunt: cuncta jam edita, iterum editura; deficientibus de die in diem aut raro occurrentibus veterum libris sufficienda; diu a multis enixe desiderata; jamdudum nuntiata, sero, quo providius, inchoata: ardua quippe res et tantæ molis: indefesso tandem molimine, perpetuaque opera, adsit modo bonus dexterque Deus, finem ad C usque ultimum perducenda.

Nobis vero talia auspicantibus felix faustumque sit, illud primis infixum vestigiis relegere, illud a Tertulliano misere lapso ediscere. nullum nempe fidei serendæ aut servandæ unquam fuisse necessarium feracissimi ingenii subsidium, nec ut firmum stet et inconcussum Ecclesiæ fundamentum, suffulciendam esse ab hominum imbecilli manu et caduca hanc columnam ac firmamentum veritatis (1). Fundamentum enim aliud nemo potest ponere, præter id quod positum est, quod est CHRISTUS JESUS (2). Firmum fundamentum Dei stat,habens signaculum hoc: Cognovit Dominus qui sunt ejus,et discedat ab iniquitate omnis qui nominat nomen Domini (3). Ea est interea hujusce qui primus occurrit testis varia ac dubia indoles, ut nonnulla de recto illius

(1) I Tim. II, 15. (2) I Cor, ш, 11.

D

Præibit nempe PAMELIUS, Septimianos annales per quatuor et viginti fastus consulares contexturus. Subinde quæ cujuslibet libri occasio, ætas, auctoritas, quot sint et quandodam sive ante, sive post susceptum ab auctore Montanismum conscripti, diserte disputabunt Joh. Aug. NOESSELT et D. Gothefredus LUMPER.

Tum Tertulliani Paradoxa, cum eorum antidoto, iterata ejusdem Pamelii opera recensebuntur.

Una succedent B. RHENANUS simul et ANDREAS Hovus Brugensis, in explicandis quæ frequentiores usurpat Tertullianus Proverbiales formulas, unde lux non minima in toto opere suffunditur.

Deinde rara admodum ac pererudita in libros Apologeticos dissertatione D. NICOL. LE NOURRY ardua quæque Septimianæ doctrinæ momenta quam uberius et plenius exponet.

Interim subnectitur brevis et luculenta LAUR. MOSHEMII de ætate Apologetici, initioque persecutionis Severianæ disquisitio.

Interea decurrit integerrimus Tertulliani textus præcedentium editionum Rhenanæ, Pamelianæ, Franckana, Rigaltianæ, Parisiensium, Venetæ, Hallensis, Wirceburgensis variis lectionibus illustratus, multorum præterea nempe JUNII, LATINII, WOUWERII, SALMASII, CIACCONII, SCALIGERI, SEMLERI, RITTERII, LEOPOLDI Correctionibus castigatus, nec non et adornatus amplissimis RHENANI, PAMELII, PANCIROLII, LACERDÆ, ALBASPINÆI, HAVERCAMPI, MURATORII,

D. CORBINIANI THOME et variorum commentariis.

His tot et talium virorum cura peractis ad cumulum, ut ita dicam, accedet copiosissimus Tertullianæ latinitatis index, præcipua CH. GODOFRED. SCHUTZII opera digestus.

Unde jam nemo non videt quam exigua novis editoribus provincia remaneat, et quam sit nihil propemodum de suo penu addendum, nisi forte iis dicenda sint tum quæ supra suscipienda decrevimus, de Tertulliani usu et auctoritate, nec etiam in iis sibimet omnino relictis, eximia nempe et breviori occurrente de eodem argumento dissertatiuncula D. Corbiniani Thomæ ; tum quænam fuerint ad usque tempora nostra præcipui in litterarum orbe in Tertullianum impensi labores, quos iterum a doctiss. Ceillerio, Lumper, Schram et Schoenne

(3) II Tim. II, 19.

PATROL. I.

1

mann, diligenter investigatos accepturi sumus; tum A quotquot ecclesiastici, qui summos ac legitimos demum coronidis instar, uberius in hoc proœmio supererit 11 indigitare quonam rerum ordine, librorum serie, dissertationum accessione, lectionum collatarum varietate, commentariorum ubertate ac delectu, appendicum et indicum culmine hæc nova editio sit ab aliis secernenda.

ARTICULUS PRIMUS.

DE AUCTORITATE TERTULLIANI.

Auctoritas in eo qui potestatem habens alios docet, recte a duplici capite deducitur, nempe tum ab ipsius scientiæ æstimatione, tum ab ejusdem veracitatis fiducia.

Uni et soli Deo summa auctoritas est, quippe cui soli summa sit veritas in cognoscendo, et summa in dicendo veracitas.

Quælibet alia eo major evadit auctoritas, quo propior ad illam accedit et perfectior ejusdem particeps efficitur.

Hinc nobis Catholicis nulla sub sole major, imo maxima in cœlo et in terra, nec alia ac Dei ipsius est, Ecclesiæ docentis potestas, quæ verbo virtutis Dei (4), in quo sunt omnes thesauri sapientiæ et scientiæ absconditi (5), quæ infallibili nec unquam ad consummationem sæculi deficienda Spiritus Sancti assistentia, nititur, regitur ac confirmatur.

Porro omnibus Catholicis qui sese Ecclesiæ legitimos filios probare student, necesse esse docet B. Vincentius Lirinensis, ut sanctorum Patrum fidei inhaereant, agglutinentur, immoriantur (6). Eam vero, consentiente tota Traditione, legem ad assensum Patribus præstandum ponit, ut quidquid non unum aut duos tantum, sed omnes pariter uno eodemque consensu aperte, frequenter, perseveranter tenuisse, scripsisse, docuisse cognoveris, id tibi quoque intelligas absque ulla dubitatione credendum.

Patribus vero sigillatim sumptis nulla alia competit auctoritas, nisi privata, ex variis dignoscenda indiciis, quorum alia unicuique sunt quasi propria, alia vero deforis desumpta.

sanctitatis apices nondum fuerint adepti,nec rectum fidei tramitem indeclinabili pede triverint; cum enim 12 aliquandiu saltem in orthodoxæ fidei gremio constiterint, idcirco omnem illis fidem abrogare nec par nec fas est: quinimo in quibus cum Catholocis conspirant, in iis eo major penes ipsos fiducia est, quod hinc et inne collusionem fieri et amice conjurari nemo sanus existimabit.

His catholicis rei Patristica positis criteriis, nunc deveniendum est ad propositum nostrum ; nunc æqua lance ac firma æstimandus est QUINTUS SEPTIMIUS FLORENS TERTULLIANUS, tot vetustarum disciplinarum peritissimus; philosophica, historica, juridica, oratoria ac poetica eruditione potens; multo susceptam ante fidem forensi laude B florens; florentior et accepta fide, utpote totius Christianorum causæ, coram imperatoribus, in orbis Romani foro, defensor et patronus; æræ a Christo Domino secundæ ac Apostolorum proximæ præco; primus Ecclesiæ Latinæ testis et vindex, imo unus cujus vindicia ad nos pervenerint; insignes Africanæ fidei primitiæ; virorum apostolicorum alumnus; magister et ipse martyrum, pontificum et doctorum; Romæ ad sacra provectus, Carthaginique in presbyterii albo ascriptus; arcanorum scientissimus; omnium suæ ætatis hæreticorum debellator, imo Montani eversor egregius; et tamem (utinam absit!) Montanista, hæreticus, hæreseosque caput emortuum, Ecclesiæ tandem jam non homo !...

C

In iis autem ipsis consideranda sunt sive quæ ad intellectum recte institutum, sive quæ ad sanam voluntatem pertinent; hinc nimirum eorum ingenii vis, doctrinarum ubertas, loquendi modus ac consuetudo, unde tuto credi potest quod non deci- D piantur; illinc autem morum probitas, vitæque sanctitas, qua omnis depellitur suspicio an decipiant aut decipere velint.

Ad hæc quasi intrinseca auctoritatis signa accedunt tum diversæ temporum, locorum, dignitatum, cæteræque in quibus auctores scripserunt circumstantiæ, tum potissimum tanti pretii judicium quo Ecclesia scriptores quosdam titulo tacito vel solemni, speciali vel specialissimo probat et dijudicat. Ne vero amoveantur aut respuantur scriptores

(4) Hebr. 1, 3.

(5) Col. 11, 3.

Cui cum tot successere vices, multiplex ejus esse debet æstimatio, aliaque evadit prout aliam ipse tantum a se diversus induit personam. Ac ante omnia in eo, haud secus ac in cæteris Ecclesiæ doctoribus, nonnullius est pretii eruditionem profanam a sacra supellectili, scriptorem privatum ab auctore Catholico vel Montanista, rem mere litterariam aut historicam a causa dogmatica secer

nere.

At quid causæ esset cur in hoc operis mere patristici proœmio ac primo limine diu in Septimii profana laude morarer? Paucis igitur absolvam qualis sit rhetor, grammaticus, dialecticus, seu formæ excultor litterariæ, qualisve sit philosophus, philologus, antiquitatum indagator, historiarum tenax, juris peritus, omni scientiarum genere exercitatissimus.

Porro quid de ipsius dicendi, disserendi et argumentandi genere sentiendum sit, paulo infra habes eleganter et diserte a doctiss. D. Lumper explicatum (7). Pauca tantum addere juvat, ne delicatissimus lector ac politioris minerva studiosior salebris Tertullianæ latinitatis offendat et hæreat. Primus fere omnium Tertullianus dogmata traditurus ac mysteria hucusque latio sermoni prorsus ignota, proinde novas intrudere formulas ac inau

(6) Vincent. Lirin. Commonit. II, 20.

Vid. infr., pag. 89-96.

dita vocabula, saltem alio sensu usurpata potuit, A
imo et debuit. Nascebatur ac propemonum in cunis
vagiebat latinitas illa ecclesiastica, quæ suos ab
initio habuit modos, suas sive in soluto sermone,
sive in rhythmico modulo leges, apprime tractan-
dis cœlestibus sacramentis accommodatas, habuit,
sanxit, ac servavit. Quibus autem efformandis ac
per ora hominum evulgandis haud exigua est Ter-
tulliani laus mirum in modum profuisse; 13 quippe
cujus ingenium demirati, ac loquelam ipsam, ar-
duam licet et asperam, imitati, singuli post eum ac
præsertim plures quos peperit Africana Ecclesia,
clarissimorum virorum in his tempestatibus fera-
cissima, duce Cypriano, sui, ut ait, magistri me-
rentissimi cultore assiduo, se suamque orationem
ad Tertulliani dictionem certatim effinxerunt.

Haud abs re erit obiter animadvertere quemdam defectum subiisse, post ejus a recta fide discessum, Tertulliani ingenium. In libris, ultima, ut videtur, ætate sua in fece Montanismi exaratis, aut asperior fit et inæqualior, impotenti abreptus loquendi prurigine, ac inquieta pugnacitate; aut obscuriori sententia, velut de industria, sese obvolvit, nec nisi per intricata loquitur ænigmata ; quæ præsertim vitia in libro de Pallio, et adversus Valentinianos quasi digito palpanda occcurrunt.

Porro cum his fere omnibus titulis commendatur Tertullianus, hinc præcipua desumenda sunt propria ipsi ac peculiaria auctoritatis signa.

Tertullianus, ut a Verbo Dei initium faciamus, illius interpretationi, ac Exegetica scientiæ suam affert symbolam minime aspernandam. Sive enim Catholicus, sive Montanista, semper docuit Scripturam veteris novique Testamenti inspiratam fuisse (9). Nec minus Scripturæ plenitudinem quam ejus divinitatem adorat (10): nec eam adorando traditionem aufert, imo et ad eam, seu ad apostolos et discipulos Domini referendam esse Scripturæ interpretationem aperte declarat (11). Quamvis nullibi ex professo de canone 14 Scripturæ sacræ disseruerit, ex variis tamen ejus operum locis colligi potest, libros sacros nostra ætate a B pseudocriticis e numero canonicorum ejectos, inter sacros divinitusque inspiratos ab eo connumerari (12).

Eamdem in pejus mutationem forsan reperire est, cum, vel oblita incompta inconcinnæque dictionis asperitate, rem penitus ac sententiarum viscera introspicies. Illa Apologetici, Præscriptionum, C librorumque de Oratione, Baptismo ac Pœnitentia, majestas ac grandis eloquentia, interdum acerrima ac laconica brevitate temperata, in inconditam ac diffluentem facundiam, obvia quæque, vel insulsa, jactitantem, nec scurrilitatem aut petulantiores jocos aspernantem dilabitur.

Sed cum hæc, ut dixi, ad profanam criticen potius quam ad dogmaticam Tertulliani auctoritatem faciunt, huc demum vela damus, haud alio, nisi inviti, jam abripiendi.

Per eruditionem sacram, inquit Walchius (8), intelligimus illam quæ versatur in rebus non a natura patefactis ac humana facultate cognoscendis, sed divinitus manifestis ac sanctissimo codice (cui D et veneranda accedit Traditio catholica), comprehensis. Notitia harum rerum variis constat disciplinis, nempe Theologia Exegetica, Dogmatica, Polemica, Morali, Symbolica, Catechetica, Homiletica, una cum Historia Ecclesiastica.

[blocks in formation]
[ocr errors]

At susdeque vertitur Tertulliani exegetici auctoritas, modo fides sit ejus editori novissimo, ac procacissimo obtrectatori, J. Salom. Semlero, qui, præfracta fronte, asseruit hunc scriptorem oculis suis manibusque nunquam usurpasse Græcum ullum codicem Evangeliorum aut Epistolarum, aliorumve sacrorum Bibliorum, nec unquam Græcos codices, utpote adulteratos, adhibere voluisse; hunc eumdem, Græcorum codicum libentissime nescium, Latinos libros corrupisse et auxisse glossis sententiisque interpolatis, adhucdum superstitibus, quarum primus et solus auctor certus est ille Tertullianus (13). Sed quænam, amabo, fides huic innovandi prurigini adeo petulanti, ut idem audeat profiteri Latinos omnes scriptores nunquam in hisce primis sæculis libros Græcos consuluisse, omnes una conjurasse ut novas glossas invitis Græcorum codicibus, suis libris ex consulto insererent; ejus vero Latinæ translationis prima initia et recentia rudimenta ab ipsius Tertulliani tempore, nisi ab ipsomet oriri? Sed quid ea commemorem, dum in hac eadem dissertatione Tertulliani obtrectator eo audacia devenerit, ut, discussis tam longi temporis tenebris, ita enim habet, ipse adeo novus ac præposterus homo, inauditam ab omni retro antiquitate deprehenderit quamdam conjuratorum tam Græcorum quam Latinorum, Romæ degentium, so. cietatem, ex cujus officina clam prodiere multa Tertulliani, nonnulla Clementis Alexandrini, omnia Irenæi opera, plane supposititia et spuria? Hæc quæ cum primum prodierint, portentis similia merito habita fuere ab ipsis Germaniæ viris do

(12) Cf. Gottefr. Lumper. Hist. Theol. Critic. de vita, scriptis atque doctr. SS. PP. t. VII, cap. 6, art. 1, p. 242 et sqq.

(13) Dissert. de varia et incert. indole hor. libror. ad opp. Tertull. ed. Halæ Magdeburg. rurs. recusa 1828, t. V, pp. 176-313.

ctissimis impetita ac profligata (14), satis est, ut A pugnavit in hoc elegantiori ac pulchello de Pœnireprobata derideantur, exposuisse (15).

Magna autem assurgit dogmatica Tertulliani Catholici auctoritas; nec interdum Montanistæ aspernanda. Triplicem enim quo usi fuere Patres in exponenda fide modum, nempe tum symbolicum, quo gravissima fidei dogmata, connexa paucis, continuo recitantur; tum polemicum, ad refellendos Gentiles, Judæos, aut hæreticos accommodatum; tum discursivum seu catecheticum, qui pro Christianorum fidelium usu, modo unum, modo alterum explicat doctrinæ punctum, mirum in modum item Noster comprehendit.

15 Nam tres fidei formulas habet, unam eamque breviorem in libro de Virginibus velandis (16), alteram longiorem in Præscriptionibus Hæreticorum (17), tertiam et recentiorem in lib. adversus Praxeam (18).

B

Primus inter Latinos, quoslibet nascentis Ecclesiæ hostes polemicis et apologeticis scriptis aggressus est. Adversus enim gentes scripsit septem quos inscripsimus Apologeticos libros, nempe duos libros ad Nationes, et Apologeticum magnum, hunc ad præsides, illos ad plebem directos; item, de Testimonio animæ, seu Apologetici caput 17 uberius tractatum; et librum ad Scapulam, quo de injusta ac crudeli persecutione conqueritur et Christianorum virtutes laudibus effert quibus accedunt, ad Martyres apologia de martyrii gloria, ad Christianos de Spectaculis ethnicorum fugiendis dehortatio, ad omnes sive Christi sive deorum cultores de Idololatria et grandi hujus criminis gra- C

vitate.

Justini philosophi, Irenæi martyris et aliorum quorum nomina ipse præ se fert, vestigia insecutus, Judæis Messiam a prophetis prædictum advenisse demonstrat (19); omnesque hæreticos, tum generatim in Præscriptionibus, ne ipso quidem Montano excepto, jugulat, tum speciatim, singulari quasi certamine confodit. Hinc enim inconditam Gnosticorum catervam decies exagitat, vincit et contundit (20), nec hanc aciem, ut videtur, nisi hoste fuso fugatoque, vel emeritus veteranusque miles, deseruit. Praxeam insuper, qui Deum unuin, sed non trinum, asserebat, nec non et Montanum, ad quem miserabiliter defecit, op

(14) Cf. Joh. Dan. Schumann Obss. in veterib. Eccles. scriptor. spec. III et IV_sæcul. de interpo- D lation, quibusdam Codici N. T. Tertullianeo perperam affictis conjectura. Hannov. 1776, 1777, 4o.' C. W. Fr. Walchii de authentia libror. Irenæi contra J. Sal. Seml. in novv. commentt. societ. regiæ Goetting. t. V, par. 11, p. 3.

(15) Cf. quæ infra obiter perstringuntur t. I, pag. 55, 56 in not; t. II, pag. 548, 549, 551, 552, 554, 558, 565, 594.

(16) Cap. 1. (17) Cap. 13.

(18) Cap. 2.

(19) Cf. G. H. Schaffenberg comment. Academic. de Justino, Tertulliano et Cypriano adv. Ju

tentia libello: sophistarum demum insulsa philosophumena de Anima, explodit. Hoc indefesso labore perpetuo certamine decertavit Tertullianus : cumque, ætate provectior ac vulnere insanabili afflictus, in Montani partes desciisset, nedum nihil ab impetu remitteret, acrius sese ad prælia accinxit ac sibi dixisse visus est: Væ mihi si non dimicavero!

Primus iterum hic Latinis auribus dedit auscultandum ac luculento sermone concinnatum de re dogmatica in specie distincta tractatum. Adeo vero in hisce dogmatibus seorsim sumptis, excelluit, ut ausim dicere, decurrentibus in immensum annis, nihil adhucdum prodiisse qui Tertulliani libros de Oratione, de Baptismo, de Pænitentia, de Patientia, cæterosque quos dogmaticos inscribendos censuimus, superaese merito existimetur.

Interea haud inficias ibo vel optima Tertulliani scripta hinc et inde plurimo sphalmate laborare, multa labe venenosa fœdari. Quæ cum optimo et salutari antidoto aliquatenus sanata, videas velim, ex 16 opera veterum editorum iterum recensita, ad frontem hujusce tomi affixa.

Altera manet integrior, nec satis celebranda Tertulliani laus, moralis nempe ac parænetica, ex multia ejus desumenda libris, ad mores Christianos pertinentibus. Quorum duplex est series: prior ante susceptum ab auctore Montanismum, posterior ab eo jam Montanista descripta. Porro in utraque ad vivum exprimitur vitæ Christianæ speculum sive in ejus fonte perenni, oratione privata et publica (21), sive in ejus fluentis uberrimis, sacramentis nempe (22), sive in ipsius actibus communibus (23) aut præstantissimis (24), sive in ritibus. liturgicis qui ei externam formam efficiunt (25); sive in vitandis ubi periclitatur anima Christian a mundi, carnisve illecebris (26), aut suscipiendis unde ea reviviscit operibus (27), aut obeunda qua glorificatur martyrii cruenta palæstra (28). Equidem in his tractandis frequentius ultra limites legitimos abripitur rigidior Montanista asperitas ; at caute errori latenti in nostris libris provisum est. Præterea nonnisi effervescentis ingenii, ad magna excitantis ac communem hominum modum excedentis, impetus plerumque notandus est.

[blocks in formation]
« PoprzedniaDalej »