ków 1837. Jan z Tęczyna tomów 3 Warszawa 1826. Zaleca się cieniowaniem charakterów.

108. Żywoty.

a) MICHAL DYM. KRAJEWSKI, napisał; Życie Stefana Czarneckiego hetm. w. kor. Warszawa 1787, 1805 r.

b) FRANCISZKA BOCHOMOLCA Życie Jana Zamojskiego kanc. w. kor. Warsz. 1775, 1805., tudzież życie Jerzego Ossolińskiego kanc. w. kor. Warszawa 1775, 1805.

c) ADAMA NARUSZEWICZA Historya Jana Chodkiewicza woj. Wil. het. w. Lit. tom. 2, Warsz. 1781, 1805. Jest jeszcze jego pióra: Dyaryusz podróży Stan. Augusta króla na Ukrainę 1787 r. War. 1788, 1805.

d) KAZIMIERZ KOGNOWICKI (ksiądz) napisał: Życie Sapiehów, i listy do monarchów, książąt i innych panujących od tychże pisane, tom. 2 Wilno 1790-91 i 1805 niedość krytycznie, dla wielu szczegółów i listów ważne dzieło jako materyał.

e) ALOJZY OSIŃSKI. Nauki odbył w Podolińcu jako Pijar, Z nauczycielstwa prywatnego powołał go Czacki na profesora literatury łacińskiej w Krzemieńcu; 1818 roku sekularyzował się, 1821 kanonikiem wileńskim a 1833 rządzcą akademii duchownej w Wilnie i oficiałem; nadto był kawalerem orderų ostrogi, † 1842 r.). Ten uczony mąż pracując nad Polskim słownikiem i nad Dziejami literatury polskiej zebrał bardzo wiele wiadomości biograficznych. Dotąd wydane tylko Żywot Skargi Krzem. 1812. O życiu i pismach T. Czackiego, 1814 i w Krak. 1851. Pochwała Kopczyńskiego, War, szawa 1817. Nauka ojca dana synowi jadącemu do Akademii. W rękopiśmie zostawił. 1) Obraz życia i pism Jakóba Wujka z Wągrówca, z przyłączeniem wiadomości o bibliach, psalterzach i postyllach. 2) O Jezuitach w Polsce w wieku XVI, gdzie są wymienieni wszyscy polscy Jezuici piszący. 3) Żywoty biskupów wileńskich od wprowadzenia religii katolickiej w Litwie. 4) Wiadomość o życiu i pismach pisarzy polskich z rozbiorem ich dziel. 5) Słownik polski przechodzący 20 tomów w 4ce dla nader wielkiej obję

tości niemógł być dotąd drukowany. Rozciągłość takowa ztąd pochodzi, że nietylko każde słowo ma w tym słowniku ścisłą swą definicyą, ale nadto wyszczególnione są w nim wszystkie przypadki w których pod piórem wielorakich pisarzy rozmaite nabrało znaczenie.

§ 109. Podróże i ziemiopisy.

a) KARÓL WYRWicz (ur. na Żmudzi r. 1717; w r. 17 wstąpił do grona Jezuitów i w różnych miejscach uczył publicznie, podróżował po Francyi, Belgii, Niemczech i Włoszech; potém jako rządzca konwiktu Jezuickiego w Warszawie łożył wielkie staranie o podniesienie nauk, za co dostał medal Bene merentibus od Stanisława Augusta. Po zniesieniu Jezuitów otrzymał probostwo w Warszawie a później opactwo hebdowskie, † 20 grudnia 1793). Był to jeden z najuczeńszych mężów swego wieku. Prócz innych dzieł wyszła jego: Jeografia czasów teraźniejszych, t. I Warszawa 1768 (tom II w którym miało być opisanie Polski, niewydany). Wprost dla użytku młodzieży: Jeografia powszechna czyli opisanie krótkie i t. d. Warszawa 1773, w której ostatni rozdział zawiera rzecz o polityce; to jest: o zwierzchności krajowej, o prawie i onego różności i o handlu Europy. Należyta praca w swoim czasie.

b) ALEXANDER SAPIEHA. (Ur. 1770 w Paryżu, syn Józefa krajczego litewskiego, który z powodów politycznych przynaglony był szukać schronienia we Francyi. Później powrócił do kraju, aby mu utkwiło w pamięci, że nieszczęścia narodowe poszły za przekupstwem możnych i za brakiem oświecenia. Alexander Sapieha nie mogąc się oswoić z służbą publiczną, pomimo największego przykładania się do nauki i osiedzieć się w domu, udał się w r. 1795 w podróż po krajach słowiańskich. Ta udala mu się nad spodziewanie i owocem jej jest dzieło pod tytułem Podróże w krajach słowiańkich odbywane w latach 1802 i 1803 wydałr. 1811. Przedruk Bibl. pols. Turowskiego r. 1856. Dzieło to jest ważném, bo je pisał mąż niezależny i w naukę nieubogi, a przedmio.

tem tego dzieła są plemiona słowiańskie, które tę samą co i my mieli kolebkę. † 1812.

c) WAWRZYNIEC SUROWIECKI ur. 1769 pod Gnieznem. Od r. 1788 do 1789 w Seminaryum warszawskiem Missyonarzy, z którego wystąpił dla słabości zdrowia; zwiedził Drezno i Wiedeń między 1802-6 przewodnicząc w naukach Ludwikowi Szczanieckiemu; za księstwa warszawskiego urzędaikiem przy ministeryum oświecenia; 1812 sekretarzem jeneralnym, a 1817 radzcą do spraw funduszowych w komissyi oświecenia, † 9 czerwca 1827. Wydał wiele dzieł użytecznych w rozmaitych przedmiotach, wydatniejsze są: 1) O wadach wychowania młodzieży polskiej 1806 r. 2) Uwagi względem poddanych polskich 1807. 3) O upadku przemysłu i miast w Polsce 1810. 4) O rzekach i spławach krajów księstwa warszawskiego 1811. 5) Śledzenie początku

narodów sławiańskich 1820. Pracowitości i uczoności wielkiej autora dowodzi to dzieło, stało się ono podstawą do dzieła Pawła Szafarzyka Czecha p. n. Starożytności sławiańskie. Napisał także rozprawę o cechach, inną o charakterach runicznych i wiele innych. Za najważniejszą pracę jego uważamy: O upadku przemysłu w Polsce. Z tém dziełem lączy się ściśle praca o rzekach, która niejako uzupełnia poprzednie dzieło. Jak gruntownie rozbiera potrzeby społeczeństwa, tak też w badaniach historycznych z nowego stanowiska zapatruje się na dzieje. Testamentem przekazał 36,000 złpol. dla biednéj młodzieży szkolnej. Umarł w r. 1827.

d) TOMASZ ŚWIĘCKI (ur. 20 grudnia 1774 we wsi Kostkach na Podlasiu; uczył się w szkołach węgrowskich skąd się udał do Palestry lubelskiej, następnie do Lwowa dla uczenia się prawa. Za księstwa warszawskiego został adwokatem a przytém poświęcał się pracom naukowym; † d. 5 września 1837 w Busku, gdzie przebywał dla poratowania zdrowia). W roku 1811 wydał: Wiadomość o ziemi pomorskiej; prócz innych pism wypracował: Opis starożytnéj Polski, t. 2. Warsz. 1816, który zwrócił na siebie powszechną uwagę. 2gie wydanie 1828. W rękopiśmie zostawił:

Historyczna wiadomość o znakomitych rodzinach polskich, który w r. 1856 wydrukował pod tytułem: T. Święckiego historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski, w rękopiśmie przejrzał, przypisami uzupełnił i wydał Julian Bartoszewicz nakladem S. H. Merzbacha w Warszawie. Zrzódłem dla autora do tej ważnej pod pewnym względem pracy, była „Korona" Niesieckiego sięgająca po rok 1750. P. Bartoszewicz dopełnił ją wiadomościami z epoki Stanisława Augusta.

e) STANISŁAW BORKOWSKI (podkomorzy dworu austryackiego, † 1850), zasłużony wydaniem Psalterza Malgorzaty najdawniejszego ze znajomych zabytków języka polskiego ogłosił swoję Podróż do Włoch w latach 1815 i 16, w Warsz. 1820.

§. 110. Właściwi dziejopisarze.

a) FELIKS ŁOJKо (ur. 1717 z Karola łowczego i Teresy Wojnarowskiej). Uczył się u Jezuitów w Poznaniu, a potém za granicą (w Lignicy) wojskowości. Bawiąc na dworze Janusza Wiszniowieckiego kaszt. krak. zaczął się dużo naukami zajmować, około 1741 August III wziął go do siebie i z czasem został podkomorzym królewskim i starostą szropskim (na Pomorzu). Od Stan. Augusta posłował do Francyi, a później przeszedłszy na stronę jego przeciwników, bawił w Wiedniu jako ich pełnomocnik. Po upadku konfed. barskiej wrócił do Stan. Augusta i ten go zamianował 1776 członkiem kom. skarbowej, a 1778 wszedł do rady nieustającėj; † 1779). Przy Zbiorze deklaracyi itd. Warsz. 1773 mieści się dodatek: „Historyczny wywód praw trzech mocarstw i t. d.“ Po tym wywodzie idzie odpowiedź Łojka na pretens ye pruskie, i témto pismem zarobil sobie na sławę pierwszego krytycznego dziejopisarza. Wszyscy podziwiali tę uczoność w kraju i za granicą; nawet król Fryderyk II choć przeciw niemu pisał, nadał mu, Szrop dożywociem, tak wysoko cenił tego męża naukę. Potém pracował nad porównaniem monety z dawną i nad nauką skarbową, która

go aż na pole całej ekonomii politycznej zaprowadziła; lecz tego nie wydał, rękopisy gdzieś zagrzęzły, i tylko Czacki coś z nich korzystał.

b) ADAM NARUSZEWICZ (ur. r. 1733 na Litwie; uczył się w Pińsku, 1748 zostaje Jezuitą: to zgromadzenie wysyła go do Lugdunu; wsparty przez Czartoryskiego doskonalił się we Francyi, Włoszech i Niemczech. Po powrocie nauczycielem poezyi w akad. wileńskiej, a potém w Warszawie. Po zniesieniu Jezuitów został domownikiem Stan. Augusta; wówczas dał mu król probostwo niemenczyńskie, potém mianował go koadjutorem biskupstwa smoleńskiego, daléj pisarzem wielkim lit., sekretarzem rady nieustającej, biskupem emaudzkim (in partibus), potem smoleńskim, nakoniec r. 1790 luckim. Tenże król umieścił jego popiersie ze spiżu lane w zamku warszawskim w rzędzie Polaków będących sławą i światłem narodu, obdarzył orderami polskiemi i wybił medal z twarzą Sarbiewskiego i jego; umarł dnia 6 lipca 1796 roku w Janowcu). Unieśmiertelnił swe imię napisaniem krytycznie ojczystych dziejów: pierwszy on z oryginalnych po całym kraju zbieranych materyałów, w publicznych, prywatnych, duchownych i miejskich archiwach znalezionych, układał dzieje krajowe, a zgłębiając je i porównywając z roztropnością i krytyką, pierwszy dźwignął prawdę z ciemnoty, odsłonił starodawnej historyi naszéj pewniejsze ślady i pierwszy wskazał jak historyą pisać należy. Dziełc jego: Historya narodu polskiego od początku chrześcijaństwa, t. 6 (od t. II do VII). Warsz. 1780-86 i 1803; t. I niewykończony, uporządkowawszy, wydało Tow. Przyjaciół nauk w 2ch częściach w Warsz. 1824, a jest w nim rzecz z czasów polskiego pogaństwa. Wydanie lipskie w t. 10 1836 r. Skończył na Jadwidze. Doskonalszym utworem w tym rodzaju nie możemy się jeszcze ani my, ani żaden naród sławiański pochlubić. Tłumacząc wprzód Tacyta (Tomów 4ry 1772), przejął Naruszewicz moc wyrazistości i jędrność tego pisarza rzymskiego, lubo jego sentencyonalnością opowiadań swych w dziejach polskich nie podniósł.