lat zajątrzoną i do takiej arogancyi przywiedzioną, skrócić, także i swywoli téj domowej, która trochę extra limen ustąpiła, nie słowy ale rzeczą poradzić i z niej państwa koronne wyjąć, to wszystko nietylko na kupę włożone, oraz, jakoby wielki acervum uczyniło, niech każdy uważy, ale każda rzecz przez się singulariter położona, wielkicby napełniła miejsce. Ja prisca mea fide et libertate utar, wszak nieprzyjacielom moim wszystkim i nieprzyjaznym interpretibus wiadomo, iż nic commodi mei w tem nie masz, a zatem u każdego muszę być extra suspitionem, żebym tego życzył, jakoż i proszę uniżenic i radzę WKM., aby instrukcya przyszłego sejmu nie była tot sarcinis onerata, bo jedno takowe ciężary nauseam ludziom czynią, a zwłaszcza tak aerumnoso tempore, kiedy wszystkie najcięższe i ostateczniejsze plagi razem u nas za wolą Bożą mają swoje domicilium, nienawiść WKM. przynoszą, a effekt żaden non sequitur. Ta deliberatoria o tatarskiej ekspedycyi jest tak necessaria. że wszyscy podobno evectos animos na nie mają, te samę kiedybyś WKM. i proponować i mature skończyć raczył, ażeby dał pan Bóg felicem successum i studia poddanych wszystkich swoich wielkiebyś zapalił, i bogomodlstwo wieczne sobie uczynił i sławę po wszystkim świecie in summo zostawił i do inszych conatus ojczystemu państwu swemu należących uczynić byś raczył paraculum takie, żeby wszystko łatwie ex voto poszło i ta sama sollicitudo publici boni, która już bardzo przez tego nieprzyjaciela zemdlała, musiałyby być in animis hominum nie ladajako wdzięczna, a krótkiby to czas odprawił i nie długa expectatio była. Życzę jednak tego i zda mi się sine quo.... 77) zaczynał, aby in generali tylko ta rzecz w instrukcyi była wspomniana, a przytem aby na to samo dana była posłom absoluta potestas i żeby deputaci z poselskićj izby, na umawianie się około tego na sejmie obrani, powinni byli przysiądz super arcanum deliberationis téj saméj, bo jeśli ta nie będzie utajoną, jeśli to secretius niż insze rzeczy nie będzie agitowano i przez niewielką liczbę osób z senatu i poselskiej izby, jeśli gdzieindziej wojna nie będzie fingowana, szkoda sobie tem i głowy psować. Chytry to nieprzyjaciel, szpiegów ma siła, conscius sobie sua saevitia tak częstą, że nas musi już do takiej ostatniej rezolucyi przywieść, skoro to evulgabitur, skoro się dowie, dosięże subsidia od ord dalekich, które bardzo rade pójdą, jako in communi causa, dosięże pomocy i od Turków, co jedno będzie mógł, dosięże Czerkiesów, zeszle żony, dzieci za morze albo i do czerkieskiej ziemi i pewnie na granicy jeszcze swojej połknąłby nasze wojsko, nie czekając go doma. Zaczem jakoby przyszło z wielkiem niebezpieczeństwem aggredi to opus racz to WKM. sam to uważyć. Gustawa rozumiałbym, żeby tym czasem, jeszcze zwlec inducyami do roku jakiego, uczyniwszy mu spem pokoju dalszego, bo astu w tej mierze trzeba et consilio, gduż summae prudentiae jest, wziąwszy jakie negotium przed się, skończyć je, a potem drugie aggredi, ale zacząć ich siła et infecta potem abiicere nie tylko wielkie incommodum, nie tylko strach konfederacyi, ale i u świata summum dedecus i u poddanych coraz większe odium, bo szkód wielkich i ostatnich gwałt, a commodum żadnego, czem muszą ludzie exacerbari summopere, kiedy nie widzą eventum dobrego takowych ciężkich sumptów swoich. Z tego dobrego sukcesu pendet i kozackie skuteczne pohamowanie i domowej swywoli wielka correctio. Miejsce sejmowi rozumiem zwyczajne, to jest Warszawę, czas po Bożem Narodzeniu, jako gdyż nietylko tu w krakowskiej ziemi, ale i snać po wielu miejscach inszych, w Mazowszu, także

77) Tu kilku słów brakuje.

i w Prusiech powietrze się rozszerzyło. Zaczem gdyby prędzej był złożony nie mógłby być bardzo bez wielkiego niebezpieczeństwa. Oddaję etc.

XLV. Do królewicza Władysława.

Z Krakowa (w grudniu r. 16247).

Najjaśniejszy królewiczu etc.

Od trzech niedziel brat mój posłał mi list WKMci z Bruxelas pisany, na który aczem chciał zaraz odpisać, ale przyszło mi się trochę rozmyśleć, słysząc że WKM. takeś jechał circumscriptus legibus, iż nad praescriptum nic przyjmować nie możesz, zaczem obawiając się, że podobno jako ... 79) mój tak i pisma moje ztamtąd exclusa, zatrzymaciem się musiał, rozumiejąc, że albo imci pan kanclerz 0) adhibitus téj drodze WKM. jako fidissimus mandatorum custos, nie miał był listu mego dopuścić przyjąć, albo WKM. raro exemplo w tym już wieku, tak bardzo rectori swemu obsequens, nie miałeś go wziąć, co oboje suspensum mię uczyniło, iż nierychło odpisuję, i terazci pod strachem daremnej straty tego listu, bo jeśli Imć przyjąć go nie dopuści, o me miserum, co będzie rzec? Na trybunał pozwawszy, forum tam nie ma, u dworu securus jest o wygranej, do WKM. provocatio też próżna, bo superiorem trudno nietylko damnare, ale i sądzić. Atoli lub strata lub zysk niech idzie to pismo in omnem sortem, bo jeśli go nie przyjmą reparabile damnum, a ja mojej obserwacyi przeciwko WKMości dosyć uczynię. Dziękuję tedy WKMci, że mię sługi swego i w tak dalekim kraju przepominać nie raczysz, gdzie acześmy życzyli oba mieć pignus obecne przy WKM., aby nas tem częściej przypomniało, ale iż te interdykta religiose servantur, gratulamur sobie, że nauseam i niesłusznej suspicyi swoją obecnością nikomu nie uczynił, zostawiwszy po staremu penes fidem meam i przodków moich i urodzenia swojego wszędy, w czem go pewnie żaden z tych tam najwierniejszych, nigdy nie celuje. U nas tu sejmiki się odprawiły, o których iż bez pochyby WKM. ode dworu raczysz mieć już wiadomość, a ja téż za tem mojem późniejszem pisaniem tardiorbym był nuntius, nie będę tem bawił WKM. Życząc przyłem i peregrynacyi szczęśliwej WKM. i fortunnego do nas zwrotu, oddaję etc.

XLVI. Do króla.

Z Krakowa 1. sierpnia 1625.

Najjaśniejszy etc.

Oddano mi pisanie WKM. Pana m. m. dzisiaj de data 22 Julii, z którem pospołu WKM. raczyłeś mi posłać kopią listu senatorów szwedzkich,

78) List niniejszy nosi w Tekach datę niedokładną: Augusti 1625, pochodzić może jednak tylko z grudnia roku 1624. Królewicz Władysław bowiem wyjechał w maju r. 1624 za granicę (porów. Stefana Paca Obraz dworów europejskich etc.), a w Bruxelli był dopiero we wrześniu, w maju zaś r. 1625 powrócił do Polski. List z Bruxelli przeto mógł być pisany we wrześniu, a doszedł ks. kasztelana przy końcu listopada zapewne; odpowiedź spóźniła się o trzy tygodnie a tymczasem przypadły sejmiki, które odbywały się w tym roku w grudniu i dlatego to wspomina o nich ks. Jerzy, jako o wypadku najświeższej daty. W sierpniu r. 1625 nie miał potrzeby pisać do królewicza, bo Władysław był już od trzech miesięcy w kraju. 79) Brakuje jednego słowa, 60) Stanisław Albrycht Radziwiłł towarzyszył królewiczowi w podróży po Europie.

i zaraz zdanie moje dać mi rozkazujesz, coby in eo passu czynić, kolligując z tego listu subdolum animum księcia sudermańskiego 1) i spodziewając się aliquid hostile od niego, sięgający w tem rady mojéj, jeśliby WKMość do Wilna miał jechać 2) in Septembre dla snadniejszego traktowania około pokoju. Może to być, że ja jako człowiek w tem błądzę, gdyż zdania mortalium nie mogą być tak pewne, które w konjekturach najwięcej consistunt, żeby omyłkom nie podlegały. Ze i z tego listu tychto senatorów, który specie tylko ich jest, nic inszego nie kolliguję, jedno tumorem jakiś urodzony, a przytem sollicitudinem metu mixtam intrinseco lubo o pokój lubo o inducye. Z wielu circumstancyi mogłoby się to ukazać, gdyż sam właśnie od siebie pisząc, toby chciał tym listem exprimere, czemu mu właśnie potrzeba, a na czem firmitudini rzeczy jego najwięcej należy. Konkluzya jako vergit ad desiderium pacis albo inducyi; łatwie obaczyć, jako Graeci powiadali, ex ungue leonem nie trudno poznać. Bo iż najwięcej tytułu swego ostrzega, czuje to bardzo dobrze, iż mu w nim sprawiedliwości niedostaje i czego sobie najbardziej conscius, o to się bojąc, to najbardziej zasłania. Mój genius nie każe mi się jakoś ztamtąd nic wielkiego obawiać, bo kiedy na niedostatki tamtéj strony pojrzę, a na sumpt wielki, którego zatrzymanie tamtej prowincyi potrzebuje, zda mi się tak jest Gustaw huic impar oneri, żeby go bardzo rad jakim sposobem uczciwym pozbył. Widziałem tu list niedawno, a bodaj nie od jednego z kapitanów Gustawowych z Lubeka pisany, gdzie pisze, że lubo ma trochę ludzi i myśli ich do jakiego portu wysadzić, jednak i sam nie tuszy dokładając o dziwnej inopiej w pieniądze. Wszakoż ja nie chcę być tak praesumptuosus vates, bo non Apollinis ore mogę mówić, żebym konjekturom moim tak wiele ufał. Rozumiem żebyś WKM. in omnem eventum jakom i pierwéj pisał, raczył komisarze posłać, którym już czas dawno tam było być, bo i ten zjazd pana Wendeńskiego 3) z Pontusem niedaremny mem zdaniem był i może cokolwiek efficere a tem bardziej jeszcze, kiedy komisarze już pobliżu będą, i te ich rozmowy którychem téż miał jakąkolwiek wiadomość sapiunt wielką inklinacyą do indycyi. A przecie imci panu hetmanowi litewskiemu 84) za te tam pobory księstwa litewskiego, które na to są złożone i może być kilka tysięcy wojska za nie, racz rozkazać ludzi zebrać tylko tego dokładając, żeby zbierał ludzi w Księstwie Litewskiem, których teraz bez pochyby jest dostatek, gdyż dystrakcyi nigdzie nie mają, nie szukając tych luźnych, których zaś i solvere trudno i szkody niesłychane czynią i niebezpieczeństwo z nich wielkie bywa. Siła się tem sprawi, choć ad manus z nieprzyjacielem nie przyjdzie, że się albo pokój, którego ja za tym razem nie tuszę, albo inducye, na które się zaniosło, obrać mają. Chwycił się widzę Gustaw tego, i wziął to sobie w jakąkolwiek nadzieję, że mu smarowniej kontrakty iść mają, iż w onym pierwszym responsie senatorom szwedzkim od nas danym ozwano się tem, że to jest uproszono u WKM., iż WKMość chcesz sam do Wilna zjechać, tylko żeby się on też do Rygi stawił. Już ci ja to wiem, że przeszłe rzeczy właśnie corrigi nie mogą, tak żeby w suspicyi jakiej nie były, jednak dziwuję się temu bardzo, co to za consilium było wymykać się z tem, nie wiedząc co za inklinacya jego jest do tych traktatów i jakim sposobem,

$1) Tak tytułuje kasztelan Gustawa Adolfa, jako uzurpatora, tak nazywają go też i konstytucye sejmowe (vol. I. III, 239). 82) O tej podróży królewskiej jest wiadomość dokładniejsza w instrukcyi na sejmiki powiatowe r. 1625 (Sprawy woj. Krz. Radz. p. 540). $3) Jan Gotard Tyzenhauz. 94) Ernest Denhof. $5) Kasztelan ma zapewne na myśli Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego, bo o nominacyi Sapiehy nie wiedział jeszcze.

a quod maximum, że i domowe rzeczy tego non patiebantur, bo i turecki pokój choć był zawarty, pendebat jednak certitudo jego z zatrzymania Kozaków, i Tatarowie, choć się to zdali propendere do wojny z Turki, nie była to rzecz pewna ex multis validissimis rationibus. Zaczem jako miał być bezpieczny odjazd WKM. z Korony i jakoby było o tem upewniać, czego się bardzo rad Gustaw chwycił. Są wielkie konjektury do pokoju w tym roku, bo oto Tatarowie manent in fide do tych czasów, Diak Mehmet basza 85), jeśli nie będzie miał subsidium żadnego, o które zda mi się, teraz bardzo mu trudno, musi rad nie rad oschnąć z tą chytrością swoją, z którą przyszedł, i Kozacy lubo na morze poszli, jako WKM. od komornika swego doskonalej będziesz raczył wiedzieć, choćby téż i szkody największe Turkom poczynili, czego się bardzo spodziewać potrzeba, muszą Turcy przez ten rok, kiedy się w Perską wojnę zawzięli, radzi nie radzi dissimulować i Mehmet Diak basza bez Tatarów jest jako bez rąk i luboby go Betlem Gabor posilić chciał, jeszczeby nie tak wiele mógł praestare, żeby imci pan wojewoda sandomirski $6) mając przecie robur non contemnendum teraz nie miał mu resistere, jednak iż i fides tatarska nie jest pewna, Szahingierej, na którym wszystek pokój nasz z Tatary stoi, szwankował artibus jakiemi tureckiemi, bo ja rozumiem, że Mehmet Dziaczek dlatego najbardziej tu jest posłany, aby go jako subverteret, toby zaraz te wszystkie nadzieje pomieszać się musiały et in contrarium obrócić. Nuż jeśli Kozacy szkody teraz poczynią na morzu, bez czego pewnie nie będzie, chyba żeby ich Turcy pobili, to już zaraz Turcy wszystkimi sposobami o pokój z Persem starać się będą, którego, jeśli dojdą na nas bez wielkiej wątpliwości pójdą i wojnę obrócą. WKMość jeślibyś in 7-bre do Wilna odjechać raczył, nie możesz tam być choćbyś in medio 7-bri wyjechał, ledwie in medio 8-bri, tam zaś choć to bliżej Wilna(?), nimby się traktaty zaczęły, jako to inter principes bywa, czas nie mały weźmie temi pierwszemi velitationibus. Bo o kondycyach nic nie będę mówił, które zda mi się będą duriusculae. Podemknęłoby się to sub finem 8-bris interim, kiedyby tu co przypadło, lubo od nieprzyjaciela teraz nie było niebezpieczeństwa żadnego, ale jeśli Kozacy tak Turki rozdrażniają, jako się pewnie spodziewać potrzeba, jeśliby Turcy w Persyi pokój uczynili, a kiedy tu był sejm, który bez bytności WKM. być nie może. WKM. z Wilna nie możesz być w Warszawie ledwo za cztery tygodnie, zatem sejm nie mógłby być aż in fine februarii jako, a skończyć się jako in fine Aprilis i to jeszcze nie kładąc multa impedimenta, jako to, nimby wiadomości pewne z Konstantynopola przyszły, nimby wyszły deliberatoriae z tak wielkiego intervallum, kiedyż było (Boże uchowaj wojny tureckiej) pieniądze wybierać? wojska zbierać? bo ja tego przyszłego roku najbardziej się boję, in quantumby Turkom z Persami do ugody przyszło, gdyż pewnie Kozacy, jeśli tam nie poginą, tego roku tak Turkom poszkodzą, że żadną żywą miarą tego ferre nie będą mogli, chybaby ich Pan Bóg jako summa necessitate obciążył. Ale na ostatek nie widzę, żeby pożytek jaki téj drogi WKM. miał być, bo jeśli tymczasem będą traktować o inducyach, albo już traktują i uczynią je, cóż po téj tak nagłej drodze WKM., gdyż to może być oportuniori tempore, zimie i wyrozumiawszy nieprzyjaciela na jakichby on kondycyach mógł stanąć. Jeśli też wojna się zacznie multo minus by już

85) Diak Mehmet basza Temeszwaru (porównaj Millera Princip. Transsil. I, p. 65). 86) Stanisław Koniecpolski nastąpił na województwo sandomierskie po śmierci Zbigniewa Ossolińskiego w r. 1623.

drogi WKM. do Wilna trzeba, et sine apparatu nie tak dla niebezpieczeństwa od Gustawa, o którym ja mniej rozumiem i tegom pewien, że i za tą zasłoną, którąby wojsko w Inflanciech jakie takie uczyniło i za skupieniem się obywatelów, prawie niemal wszystkich Księstwa Litewsktego pod bytność WKM. w Wilnie, byłbyś WKM. tussimus, jako i dla seméj dignitatem, i żeby stę nie zdało, że armis adectus pokoju sam szukasz i takowe traktaty właśnie praecentibus induciis dziać się mają. Wojna też tam illo praesente nie może być jedno per Augustum et 7-brem, in Octobre on musi rad nie rad do domu z okrętami się wrócić. Rzekłbym tak tedy, ponieważ się rzekło, że WKM. do Wilna zjechać obiecał, czynić przecie tę spem, że jechać będziesz raczył, interponens zawdy, jeśli powietrze pozwoli, o którem oni wiedzą, że go tu jest pełno i w Rydze nie wiem, jeśli też nie masz czego, bo alias zarazby to oni verterent in suspitionem, kiedybyś WKM. miał mutare sententiam i głosić to. Interim kazać traktować o inducyach, w rzeczy apparatum ten do drogi należący kazać czynić i famam ten przedsię kazać puszczać z dworu, że się w tamte drogę wybierać raczysz; tymczasem i Kozacy téj ekspedycyi swéj koniec uczynią i Mehmet Diak basza odkryje się z swymi fortelami, tak się caput rerum non omittet, i będac już WKM. securior o państwach koronnych będzież mógł chociaż w zimie do Wilna zjechać, in quantum by chciał Gustaw co o pokoju traktować i inducye prędzej stanąć mogą, kiedy spem tę zjechania WKM. do Wilna będą mieli. Lecz żebyś WKM. jechać tam pod ten czas miał aliqo operae pretio ja tego u siebie żadną miarą naleść nie mogę, i z tych racyi, którem wyżej wspomniał, i ztąd, że to powietrze, które universaliter prawie wszędy jest po Koronie i w niektórych częściach Ks. Litewskiego nie dopuściłoby bezpiecznej drogi WKM. et non sine summo metu zarazy tamtych miejsc, przez którebyś WKM. jechał musiałoby być, jeśli tak powietrze saevit i między dworem WKM. jako u nas tu słychać. Rozkazaćby jednak secreto pp. komisarzom co przedniejszym, in quantumby inducye stanęły, które pewnie ante 7-brem stanąć muszą, jeśli dójdą, żeby wymówiwszy ten przyjazd WKM. do Wilna legalissimo impedimento, powietrzem, o inszym czasie, to jest: zimie agerent, dlatego, żeby przecie fides onéj pierwszej obietnicy zostawała, że dla traktowania gruntownego pokoju chcesz oportuniore tempore, tak wielki na ten czas impediment mając, zjechać. Może to być że i Gustaw pod ten czas w Rydze nie mógłby być, bo zimie podobno trudno się do Szwecyi wrócić ztamtąd, kiedy nawigacya ustanie, tedyby tak droga nim się samym rozchwiała. Może to być, że pozwoli na czas sposobniejszy, któryby mógł być zimie, a zatem odkryje się to, in quo statu, od tych trudności którem nadmienił, Rzpta zostanie, a powietrze Pan Bóg uśmierzy. Więc niewadziłoby tymże pp. komisarzów trochę kazać experi, co za spes tego pokuju jest, et quibus conditionibus mógłby stanąć, jeślt nie traktowaniem, tedy aliquo familiari colloquio, bo zda mi się, że optari potest, ale żeby dojść mógł, wielkiejby metafizyki potrzeba.

Karta w tymże liście.

O Betlen Gaborze i tu ta wiadomość była, że wojska nie mało popisał, nie zebrał go jednak w kupę, tylko naznaczył zkądby ludzie mieli być. Chytry jest człowiek, condit pectore, co ma uczynić i trudno, ile nam mniejszym, wiedzieć jego zamysły. Może być, że tym aparatem, który go jeszcze nic nie kosztuje i jest tylko in ore famae, ukazuje Turkom, jeśli o co traktuje z nimi, bo zawżdy on ma jakie u Porty negotia koło swoich