exemplum zniewagi wszystkiej Rzptéj między wielu inszych w osobie imci księdza biskupa krakowskiego, któremu jaka vis jest intentata, już to WM. wiadomo. Już ato etiam sacra profanata, już nie cień, ale corpus samo ostatnich gwałtów w panowaniu Rzptéj nad nami za pierwszą okazyą wisi nieodmiennie, już przez to fidei violatores et juris gentium sąsiadom naszym foederatis provinciis, którym tak dawno i panowie, przodkowie nasi przysięgli, ostaliśmy i nie masz pod słońcem tak ignaram i barbaram gentem, któréjbychmy porównani być mogli; nie rozumiem tego żeby przynajmniej choć ultimo discrimine, i WM. samych i posteritatis salus miała być invisa. Były nam i są straszne konfederacye, foederatae między sobą związkami, sacramento, aza i my nie mamy praw dawnych na gwałt uczynionych, co je kapturami nazywamy? eadem ratione, exemplo et disciplina pódźmy. Wprawdzie to na exteros, na hostem wymyślone, ale kiedy haec saecula nieszczęśliwe tak mieć chcą, tam gdzie gwałt, gdzie ultima necessitas, (bo wszystkie lekarstwa już za nic), te związki, te arma obrócić potrzeba, do tych się ucieczmy, do tych się rzućmy, te za firmissimum praesidium weźmy. Zlećcie WM. ichmościom panom posłom, których jeśli kiedy, tedy teraz viros solertes et dextros et firmi pectoris obrać potrzeba, aby bez tej statecznej ze wszystkimi stany zgody, żadną miarą sejmu nie konkludowali, bo tu będzie poznać, kto zechce przeczyć, quid sibi vult rozrywanie tego bezpieczeństwa, bez którego żyć się już w Polsce żadną miarą nie może; sposób się zaś tego wspólnie da Pan Bóg na sejmie namówi, i tem rozumiem być ostatni ratunek nasz i ostatnie w ojczyźnie zbawienie na tę interitum, w którem zostajemy po samą szyję. Druga jest kozacka swywola, nie masz żadnego z WM., bo wszyscy na pospolitem ruszeniu świeżo byli, coby nie pomniał, jakie wzdychanie i strach, jaki gemitus żon, dziatek WMościów i prawie rzec się może wszystkich domicilium był, gdy wojna turecka nastąpiła, prosząc, aby nas Pan Bóg eo metu, którym już tak wiele królestw zginęło, wyzwolił. Oto dał Pan Bóg precibus jakichsi dobrych chrześcian, i podobno iż praeviderat przez nas interitum wszystkiego chrześciaństwa najłacniejszy, że sam właśnie suo opere nie czyni inszym w tak krótkim czasie, i tak łatwie zahamował ten strach, którego nikt wrócić go nazad nie może, jedno exkursye kozackie na morzu. Tu wszystkie conatus trzeba łożyć, żeby ich zahamować, a nie będzie mogło być, jedno jednych largitione, którzy zechcą być posłuszni, upornych zaś siłą, bo choć się do tej doby trochę zatrzymali, nie dosyć na tem, chcąc umowy z nimi, są pewnej części stipendia dozwolone, ale iż z tym narodem, który praeda vivit dla jej smaku, który zdobyczy czuje, słowa nie trzyma, nawet teraz pospólstwo to co oni czernią zowią, starszym swoim jest bardzo gravis i trzymać się nie da; trudno inaczej, jedno iż agere i tem hamować. Na to potrzebaby dać pp. posłom potestatem, aby się z senatem znieśli i coby najbardziej expediret Reipbcae uczynili. Jechał mój brat do Turek, jako WM. moi m. m. panowie wiecie, który od czterech niedziel najmniej jest, jako w Konstantynopolu odprawiony. Odesłała się tego manifestacya do ichmść panów senatorów przedniejszych, którą posłali z Jass już wyjechawszy, także i listy do wszystkich województw napisane, z których jeden WMciom moim m. m. panom posyłam, tem upominając, że na cnocie i staraniu jego nic nie zejdzie; ato i zdrowie odważył z chęcią i koszt tak wielki swój własny, jakiego żaden poseł przed nim. Ale u pogan pretio pax emitur od wszystkich narodów, jeśliby dla uniknienia tych lichych upominków baszom tureckim od pp. komisarzów Rzptéj przy traktacyi chocimskiej naznaczonych, nie mógł się porządny pokój utrzymać, nie przy nim wina zostaje. Trzeci interitus nasz praesentissimus et famili

aris, mennica, o tej ja króciuchno mówić będę i to tylko co każdemu szlachcicowi wiadomo być może, powiem: że praw jest siła i dawnych i za panowania JKMci uczynionych, iż król polski mennicy trzymać nie może, bo to publicae utilitati datur, a jego majestati to tylko, że mennica wszelaka sub effigie jego zostaje. Drugie prawo: iż mennica nie ma być tylko jedna, alko w Krakowie, albo w Olkuszu, to wszystko secus się dzieje. Mennicy Rzpta nie trzyma, w czem praw tak wiele popsowano, mennicy nie masz po wszystkiej Polsce i być nie może, bo mennice wielkie pensye płacą, onera mennicy sustentować muszą, i sobie zysk mieć a o dobréj mennicy nie myślić, bo dlatego wielkie pensye płacą, aby podłą mennicę kowali i tem wszystkie supplent ciężary, że miedź szczerą robią, gdyż przedtem nie masz temu lat dwunastu, najwięcej pietnastu, na czternaście łutów srebra grzywnę dutków bito, teraz jeno cztery łuty grzywna ma w sobie. Przed lat ośmiu podobno, nie tuszę żeby było dalej, był praefectus monetae człowiek zacny: wielki imci pan marszałek teraźniejszy koronny, teraz żadnego nie masz, tylko Niemcy sami mennicarze, wtenczas dwa tysiące tylko złotych honorarii z mennicy dawano do skarbu, teraz kilkakroć stotysięcy złotych dają. Zkąd mimo insze nieznośne calamitates Rzptéj, ta sama przyczyna jest do zguby, bo i commercia wszystkie bardzo trudne, i nie będą jeno póty, póki ta zła mennica u sąsiadów naszych jako i u nas i hac subtilitate prędziusieńko ad ultimam egestatem przyjdziemy, bo srebro, złoto w mennicy zostaje, a u nas miedź tylko szczera. O tem wszystkiem expostulowałem ja z JKMcią pomnąc na przysięgę moją, której za pomocą Bożą nigdy krzywdy nie czynię, nicem nie sprawił. I w tem aza nie macie WM. experimentum strapienia swego? Jeśli tedy nie weźmiecie się WMwie po wszystkich województwach o te trzy rzeczy, którem już pomienił, żeby przez nich sejm nie był konkludowany, bo a co powiem? Ja i WMciów i sejmiki i sejmy i wolność żegnam, i sanctissime spondeo pod tą miłością i przysięgą, którąm jest obowiązany, żeśmy servi i potomstwo WMciów. A jakom zawżdy WMciów m. m. panów prosił, abyście instrukcyi swojej nie onerowali próżnymi artykułami, i które effici nie mogą, tak i teraz singulariter proszę, a zemną pospołu i czas sam i ultima salus, abyście WM. te trzy kąski zlecili w. posłom i nie odstępowali ich; co jeśli efficiemus, tum demum będę się spodziewał że da Bóg jeszcze wskrzesimy i zatrzymamy onę felicitatem et ornamenta upadłe, które nam przodkowie nasi zostawili, sin minus, i prawom i wolnościom i bezpieczeństwu in ultimum amplexum damy. O inflantskiej wojnie ja radzić nie umiem, a to z kontraktów tamecznych, czemu? cognito difficile. Wojna wiem, że milite retinetur, a miles stipendio, stipendium zaś nie może być jedno z pieniędzy, pieniądze w Polsce z poborów, bochmy już dawno propter ignaviam animi in perpetua tributa damnati. Poborów zaś, iż nie ma penitus zkąd wziąć, wierzę i to, że Szwedom wiadomo, których ja też nie wspomnę. Ale niech mennica Rzptej będzie wrócona, wtenczas i prawo nasze, w którem jest anima libertatis, wróci się, i ci mennicarze to będą dawać na żołnierza inflantskiego z mennicy, co teraz gdzieindziej dają.

XXXIX. Mowa ks. Jerzego Zbaraskiego na sejmie walnym, który był w Warszawie roku 1623 64)

Nieszczęścia téj Rzptéj, które z słabej prowidencyi et languida cura rerum i zaniedbania jakiego tych państw pochodzą, sprawują, że nigdy

64) Sejm ten ukończył się 8 marca. por. „Sprawy woj. Krz. Radz.“ p. 463.

z płaczów, lamentów, bojaźni, krew ostatnich wywikłać się nie może. Bo który acervus malorum może być taki, cobyśmy go z sobą nie reprezentowali? która series aerumnarum tak długa, żebyśmy w niej nie żyli? Dlaczego znać jawnie, żeśmy ad scopulos servilis patientiae przywiązani, i u siebie i u wszystkiego świata, jesteśmy omnium miseriarum sceną, zaczem ktoby saevitiam ostatniej, złożywszy ręce supplex czekać, żyjąc in extremis prawie et pudendis calamitatibus, i tak detestanda exempla na sobie nosić, nietylko civis jakiegokolwiek, ale człowieczego niegodzienby był nazwiska, gdyż jeśli animalia casibus docentur, i laqueos tych, w których byli strzega się, ludzie, którzy przynajmniej tyle baczenia nie mają, są inferiores omnibus. Zdało się, że po okrutnem spustoszeniu od nieprzyjaciela trzech części państw koronnych, post innumerabilia tributa, po zdarciu nieznośnem tyle razy od wojsk varii generis przez lat kilkanaście przechodzących po wszystkich państwach, po powodzi, głodzie, nawet po ostatnim strachu wojny tureckiej, która przez tranzakcyą chocimską divino opere samym, właśnie do tej doby stanęła, miała tandem aby trochę quiescere ta opłakana ojczyzna nasza i rozśmiać się 65), jakokolwiek z takowe naufragium. Aliści kiedy ustały te wszystkie hortiles fructus, samiż defensores nasi graviora quoque nierówno z sobą przynieśli, niźli ten szmat wojny, który najpotężniejszy na świecie nieprzyjaciel zaczął był z nami, i tak miasto ulgi, miasto śmiechu, płaczem prawie krwawym i ostatniemi singultibus, wszystkie stany, wszystką koronę zapełnił. Egregiam laudem zaprawdę tego dzieła i wielka dzięka tym niebezpieczeństwom, które jactant, bo i słusznie im servatae patriae debetur decus, bo zastawiwszy głowę o ojczyznę, tak uno ictu wszystko opus defoederunt, że czego nieprzyjaciel nie zepsował, toż sameż nasze arma, własneż nasze ręce per libidinem, tak z ziemią porównały, że omni saevitia superiores daleko swój, niż nieprzyjaciel. Kiedy była pannonica seditio bardzo straszna w wojsku rzymskiem, a było się tam czego bać, bo żołnierz summa disciplina militari eruditus, tylu zwycięstw, tot difficillimis casibus clarus zbuntował się był, radził Tiberio z senatem, gdyż tylko na ten czas umbra była wolności rzymskiej, coby czynić? Trudna rzecz była, nie było się czem tanto robori, takiemu męstwu oprzeć, bo jedno trochę praetoriani milites nitidi et uncti w Rzymie zostawali. Baczni ludzie tak powiadali saevitia periculosa, bo jak im było, plebe et patribus invalido utroque z nim się zetrzeć, ale zaś largitio flagitiosa, gdyż raz w to żołnierza włożywszy, raz go nauczywszy, zawżdy odkupować głowy potrzeba. Atoli casus potem, to jest: lunae defectio 66), natenczas żołnierzom nie wiadoma et in portentum versa, a potem bliskość ziemi uspokoiła tę sedycyą na ten czas, flagitiosa tamen largitione, która ten error tak ukazała, lubo to imperatorowie potem propriae non universae salutis tylko curam mieli, że i ich samych i Rzym zgubił, bo co raz żołnierz sedycyą czynił, umyślnie oni largitionibus głowy odkupowali, aż i dostatków niestało, a potem za zuchwalstwem venale imperium było; na ostatek między siebie maximi Dimii (?) Traces ladakogo imperatorem czynili. Piąta 67) to już za mojego

65) Rozśmiać się, tyle co rozweselić, smutku zapomnieć. 66) Tacit. Annal. lib. IV. cap. 28. 67) Ustęp ten przypomina mowę Krzysztofa Radziwiłła, którą Niemcewicz przytoczył w „Dziejach panow. Zygmunta III." (wyd. Turow.) t. III., 234, podług dyaryuszu sejmowego znajdującego się Willanowie. Tekst Niemcewicza wydaje nam się jednak wielce podejrzany i wygląda raczej na szkic obcyzajowy, do którego posłużyło autorowi kilka mów sejmowych, niż na autentyczny wyjątek z dyaryusza. W ten sposób dostały się może i ustępy mowy Zbaraskiego tam, gdzie ich właściwie nie było. Mowę ks. Krzysztofa znamy zkąd inąd (Sprawy sejmowe 461) a w niczem nie jest podobna do téj którą podał Niemcewicz.

wieku, lubom się też nie przestarzał, sedycya żołnierska. Pierwsza, nie pomnę gliniańskiej, bom był dzieckiem, za Zamojskiego nieboszczyka hetmana koronnego. Druga za tegoż, którą Liwaszowski accerrimam facem praetulit, stimulatus odio niektórych civium. Trzecia inflantska za nieboszczyka pana Chodkiewicza, natenczas starosty żmudzkiego. Czwarta moskiewska pod Cieklińskim, piąta teraźniejsza felici praeside Kowenickiego, każda z tych jako wiele sobie przyczyniła trucizny, powiem. Pierwsza trybunałom sądzić się o krzywdy, których było gwałt wiele, nie dała, owszem do niego tumultuatim, połajała, zelżyła, aż drugim drzwiami biegać, ba zda mi się i oknem skakać przyszło. Druga in necem hetmana była uczyniona, a to gdy nietyle jeszcze corrupti mores były, ludzi szlacheckich w wojskach było pełno, inakszym służyć rzeczby była sromotna, co się właśnie teraz ex proposito dzieje, i ten, o którego też głowę szło, czuł i ferventissime zabiegał, niedowiodła swojej złości. Trzecia księstwo litewskie w niwecz złupiła, i ta principium praedarum subsequentium dała. Czwarta wszystkie części Korony zajechawszy, płacić sobie to co libido niosła, kazała, do dwudziestu milionów gotowymi pieniądzmi i exakcyami wzięła. Piąta teraźniejsza za dwie ćwierci, i to jedna darowana, pięć na Rzptéj ultra omne fas et jus zdarła, na dwu częściach Korony wszystkiej, to jest dobrach duchownych i Rzptéj. dwanaście poborców vi et arroganti imperio wycisnęła, stacyi i szkód, których tylo troje uczyniły, niewspominając, superbissima jura WKM. i wszystkim stanom dawała, principibus senatus, których sobie obrała, prawie capita obligare kazała, perpetuum silentium injuriarum, o jakich defektach jedno w Hiszpanii słychać, wolnemu narodowi za co my się tot gemitibus emissis zapisowali, imposuit. Naostatek mens nefaria i swawola perversa, gdy zapłacono jako sami chcieli i rozjechać się kazano, sromotą rozumiejąc być tym, co dopieruczko super Mstem WKM. i Rzptéj byli i absolute wszystkiej Polsce rozkazywali, słuchać, kontynując swoje adspernationem, do Szląska foedaratam provinciam weszli, aby ich przyjęto, adire chcieli, gdy temu parere niechciano, bez żadnej przyczyny, jakoby divini et humani juris expertes ferro et igne, póki jeno mogli zasiąc hostilissime grassati, pacta złamali, przysięgi tak dawne królów i Rzptéj zgwałcili, ztamtąd się wróciwszy, na większą zelżywość, repetitis injuriis nas nękali. Tak wszystkie exempla i we wszystkiem umieją, najprzód tramites szukają, które skoro najdą, sensim late diffundunt, i kto imminentium non est intelligens, albo exemplorum niechce być gnarus, nie obaczy się aż z małej ścieżki, którą nogą zadeptać mógł, gościniec wielki uroście i wszyscy magnam sequuntur drogę coraz większą czyniąc. Tym wszystkim sedycyom trzema sposobami do téj doby zabiegali: flagitiosa largitione, continua indulgentia scelerum bez żadnéj egzekucyi prawa, a pisaniem ustawicznem ostrych praw, które iż były neglecte per ludibrium pisane, zdało się i samym facinorosis, jakoby crimina były permissa, bo nietylko żadnej kaźni nikt nie odniósł, nie szedł in exemplum, ani pozwany nec compellatus. Cóż to ratowało? co pomogło? To, że coraz większe rosło pośmiewisko, większa zniewaga, bo longa mora invaluere mala, aż do tego przyszło, że zasmakowawszy zdobycz sobie z Rzptéj, żadnego freni niemając, ad lubita prawo abrogare kazano, legibus parere niechciano, też podeptano, swoje prawo militarem tylko w szable pokazując, Rzeczptą sobie osobną czyniąc, a wzgardzając ojczyste statuta, jakoby długiemi wojnami, albo remotissimorum bellorum cura zapomniane, że jawne głosy, którychem się nasłuchał, udają, że my prawa nie mamy tylko szablę, przy takich pandektach, które papier rozcinają, uniwersały po wszystkiej Koronie rozsyłano, trybuta, stacye wszystko absoluti imperii evidentissima documenta zaraz dawać kazano, a tych tak

10

prędko słuchaliśmy, że dicto quam facto trudniej było, profundissimos gemitus tylko czyniąc, opem próżno gdzie implorando, jakobyśmy w perskrypcyi żyli, a poddani nasi krwawy płacz lejąc, ostatnią skórę z siebie darli, co i powietrza była największa dla głodu przyczyna. Ten tedy jest affectus takowych lekarstw, takowy largitionis fructus, bo principio parvus error in fine maximus. Nazywali niegdyś Rzymianie Maryuszowych żołnierzów sterculos Marianos, których on wielkiemi pracami wojennemi onerabat, ćwicząc contra Cimbros, my się słusznie mulos Kowenicianos nazwać mamy. Włożył Spartańczyk, wziąwszy Ateny 30 tyranów, Kowenicki kilkanaście tysięcy imposuit, o falsum decus nasze, o którem bez wstydu powiadamy, król polski dignatus tanto honore nie może tributa włożyć, prosić o nie potrzeba (ale już nie ma o co), i potrzeby ukazować wielkie, Kowenicki konfederacyą clarus, jako on Grek w Efezie kościół Diany, dlatego aby się ludziom objawił, spalił, tak superba iura dawał, że Polska z panem swym pospołu prawie suplices modlić się i parere jego nutibus musieli, ale nie samego tylko fastuosa mandata, lecz jego egzekutorów jakie były, owom dokument przyniósł. Cóż mógł największy nieprzyjaciel absolutus rozkazać, pytam? i podobno lenius tego rozkazania było, bo każdy mądry o panowanie państwa konferuje, a nasi obrońcy penitus ea terminant i może się rzec, że acrior medicina morbo, i on wiersz, którym Virgilius opisał ostatnie trojańskie biedy, nam właśnie służy: Trojanas ut opes, ale my mamy mówić Polonas ut opes et lamentabile regnum eruerunt Poloni. Patrzmy jako u ludzi bacznych fides erga socios siła mogła i co dla niej czynili. Rzymianie propter societatem, którą cum Saguntinis mieli wojnę zacząwszy z Kartagińczykami, wiarę zachowując, do ostatniego prawie upadku przyszli byli. My dla siebie, dla całości swéj, dla praw i wolności, dla dostatków contra violatores rak niechcieliśmy podnieść do téj doby, połykając tylko gorzkie amaritudines, ciężkie laniatus w sercach nosząc, i zszedłszy się jeden z drugim, jakoby już ultima fortuna victi, narzekając na extremam sortem swoję. Pomnę, żem tu w tej izbie, na przeszłym sejmie powiedział, iż królom polskim praeceptum Solonowe najbardziej wiedzieć i pomnieć potrzeba, et vim cum legibus et leges cum vi conjungi, bez prawa Boże uchowaj i o tem pomyślić, bo inaczej egzekucya być nie może, gdyż prawo jest rzecz martwa, jaka to krzywda Rzptéj, jaka prawu, jaka swojej sublimitati jaka sobie i suae saluti ukazały teraźniejsze czasy. Kiedy Katylinową konjuracyą sądzono, Kato praecipuus vir in Republica, sententia rogatus, długo i facunde o tej konjuracyi mówiąc, tę przyczynę znalazł i tej śmiałości i strachu takiego imperii Romani, iż conjurati vacuam Rempub. znaleźli dlatego to okupować chcieli, czego scelus Romanum odbieżało. I ci violatores nasi vacuam Rempub. znaleźli, bo a któż o niej myśli kto jej providet? Privatum coeca cupidine bez wstydu paratur, publicum wszelakimi sposobami negligitur, i tak oboje razem upada, gdyż gorzej niżli obcy o téj ojczyźnie swojej radzimy, aliud in pectore mamy, aliud usty promimus, co inszego w domach, w gospodach swych, przed sobą mówimy i rozumimy, co inszego na tem miejscu, a tego wszystkiego te nieszczęsne veneficia nasze nie już beneficia są przyczyną. Inter publicum et inter privatum taka jest konkatenacya że jedno przez drugiego stać nie może, a przed oczyma experientia. Niech komputują wiele teraz publice i privatim poginęło i ginie a to dlatego, że Respb. ręce te wspólne neglectae, bo każdemu się zda, iż partitim sobie pomódz może, to prośbami, to munusculis, to blandimentis, ano fraszka jednemu, dwom ujść to może, ale niezliczonemu gminowi extremae injuriae, zkąd irreverentia zwierzchności, 'nagistratuum, które publica majestate fulciuntur, a gdy kto siebie i swojego munus i powinności zanie