niemieckich na to wsadzony, jako do tych czasów zawdży bywało, przydałem i to i praw kilkam ukazał za JKM. napisanych, iż jedna tylko mennica ma być ale w Krakowie albo w Olkuszu 60), a teraz ich trzy. Jeśli to ostatnie szlachty nie ruszy, bo ono pierwsze dwoje ledwobym rozumiał że ich co obejdzie, gdyż nie wszystka szlachta od tych konfederatów ucierpiała, tedyć ja już nie wiem co rzec. Ale nie dosyć jest wrzeszczeć na sejmiku i konstytucye niepotrzebne, które już in fastidium et in ludibrium przyszły, pisać o tem, lecz tak się o to oprzeć, że i po sejmie bez tych rzeczy nic, i szkoda go konkludować, gdyż alias trahere tylko infelicem animam przyjdzie, et precariam vitam ducere, bo zgoła duorum vel trium mente tylko wszystka Polska regitur po sejmie, a my z pośmiewiskiem ich, a z swoją sromotą mężną i żalem miesłychanym połykamy, a prawa nieszczęśliwe na ich żart piszemy. Ja się Bogu opowiadam, że na mnie nie zejdzie, bylem miał pomoc; doświadczyć, to fortel, a jeśli się nie uiszczę, dopiero plwać na mnie. Ale sam niepodobna rzecz, abym miał podołać temu, a w tem sam mi Bóg jest świadkiem, że i żywot jest mi nie miły patrząc, do jakiej servitutem nulla necessitate przyszliśmy. Czego wszystkiego te nieszczęśliwe raczej veneficia niż beneficia są przyczyną. Ostatek na sejm z WMością panem da Bóg sobie odkładam i proszę, abym wiedział, jeśli WMość pan na nim będziesz, a odpuść WM. pan proszę, żem tak długą legendę napisał, gdyżem nie umiał króciéj explikować itd.

Z Solca 2. listopada 1622.

Najjaśniejszy etc.

XXXV. Do króla.

Dziś mi oddano list WKMości Pana m. m. sejmikowy, w którym mi WKM. rozkazujesz być na sejmiku proszowskim 61); widząc w tem i powinność moję, jeśli mi Pan Bóg użyczy zdrowia a powietrze tymczasem Pan Bóg ujmie, rad to uczynię. Punkta instrukcyi, jako ten pierwszy o konfederacyi położony podoba mi się, bo jeśli tej nie zabieżymy, już się żyć nie będzie mogło żadną miarą w tej Rzptéj. A to i teraz siedm chorągwi tych swawolników mimo Lublin, bo ich to tam w rzeczy puścić nie chciano, ale przecie obszedłszy w koło od przedmieścia, co Czwartkiem zowią, gdzie okopu żadnego nie masz, mogli byli wniść bardzo dobrze, ale iż mi non expediebat tu się bawią, jakom WKM. onegdajszego dnia o tem napisał, poszli do Litwy ku Brześciowi 62). O kwarcianych żołnierzach nic nie słychać i już też nic po nich tu w tym kraju. O mennicy widzę w tych punktach instrukcyi, że też jest wzmianka i trudności o niej wypisane. Kiedy będzie restituta Respub, jako prawo nasze każe i do tych czasów tak było za ustaniem sumptów wszystkich extraordynaryjnych, dla których i dostatek mennic i dobroć być nie może, i srebro za mennicą nie mennica za srebrem chodzi, bo któż czapki miedzi za grzywnę srebra nie da bardzo rad, tuszę, że przejdzie to utrapienie tak wielkie Rzptéj, które jest in nu

60) Olkusz, miasteczko w dawném wojew. krakowskiém położone. 61) Proszowice, miasteczko w wojew. krakowskiem nad Szreniawą położone, tu odbywały się sejmiki wojewódzkic. 62) Brześć litewski, miasto położone u ujścia Muchawca do Bugu, niegdyś stolica województwa.

mero wtórej zguby od siebie, inaczej szkoda sobie głowy nad tem łamać. Miałem też drugi list WKM. ongi, w którym mi WKMość piszesz żebym kolektę jakąś kazał dać z Pińska 63) na zapłacenie żołnierzom litewskim, uchodząc tego, żeby na włość nie wyszli i do ostatka Litwy w niwecz nie obrócili. Już mi się ta niewola sprzykrzyła bardzo, którą aż do tych czasów gwałt na mnie wyciskał; tolerabilior mi jednak była, żem sam sobie nigdy téj turpitudinem nie uczynił, abym miał ultro niewolę na się wlec, i teraz opowiadam się WKMści z tem, żeby miano zjeść nietylko chłopy pińskiego starostwa, ale i mnie samego, nie uczynię przez gwałt tego, abym miał libens lubensque prawo moje i wolność moję, w której jakokolwiek jeszcze żyję i żyć chcę, łamać. Niepotrzeba było żołnierzy przyjmować do Inflant importune, bo pomnę, że z pospolitego ruszenia jadąc, odpisując WKM. z Solca na ten list, którym miał od WKM. o wzięciu Rygi, i tom zaraz przypomniał, com dobrze praevidi, aby było zimie nie zaciągano wojska żadnego, gdyż to commodum żadnego uczynić nie mogło, tylko koszt niepotrzebny, ale temi dwiema tysiącami ludzi albo trzema, które miał pan hetman litewski, rozciągnąwszy jako najdłużej się po granicy litewskiej, broniono inkursyi nieprzyjacielowi, co iż mogło być, eventus to ukażał i pieniędzy był dostatek takowym sposobem wojując z reszt Księstwa Litewskiego, które się na przeszłym sejmie ukazały, także i z poborów, co je na przeszłym sejmie pozwolono. Kiedyby było nie przyczyniono ludzi, aż na wiosnę, których było dostatek, bo ich trzy albo cztery tysiące z pod Chocimia do Litwy poszło, a iż tego nie uczyniono, naprzyjmowano rajtarów i piechoty niemieckiej, która nie była frugi i nie mogła być i nie przyszła tam, aż po czasie, urósł dług tak wielki i niepotrzebny, dosyćechmy już głów naokupowali do tych czasów takowym wojskom, aza Pan Bóg albo nam koniec da, albo tę prudentiam, żebychmy już inter istas reliquias obmyślili jaki ratunek sobie, a bez konsensu stanów wszystkich i mojego też, ja kolekty dać nie mogę, i wolę extrema quaeque ferre przez gwałt, niźli to exemplum servitutis dać z siebie i prawu i wolności mojéj dedecus takowe uczynić, i chociam w starostwie pińskiem za kilkanaście lat tych zbył więcej niźli sześć set włók osiadłych, wolę jednak i ostatka zbyć vi armorum niżeli co raz się do mieszka ściągać, kiedy mi z kancelaryi list napiszą etc.

XXXVI. Do kanclerza litewskiego.

Z Solca 3. grudnia 1622.

Jaśnie wielmożny mci kanclerzu, mój mci panie i przyjacielu l

Posłać mi WM. mci pan raczyłeś pospołu z listem swoim książkę jakąś niemałą o komisyi między Księstwem Litewskiem a wojewodą podlaskim i lubelskim, przypominając mi związki W. Ks. Lit. z Koroną, które za dojściem téj komisyi, według tego jako stany koronne się bronią, miałyby się rwać. Nietylko tak wielkie nexus tak wielkich i zacnych narodów, wielką pracą i długim czasem uczynione, ale i najmniejsze z prawa pochodzące, u mnie są magni momenti, którym nie potrzeba nigdy żadnej okazyi

63) Pińsk, miasto w województwie brzeskiem litew. położone, Zbaraski Jerzy był starostą pińskim,

dawać do osłabienią, gdyż zatem odia gentium rosną, a za niemi ad arma, to jest ostatniego remedium malorum, zwykło przychodzić. Lecz jako WM. pan mądrze to czynisz, i w tej mierze prospicis ojczyźnie swojej pieczętarzem będąc, mając wiadomość początków tych wszystkich, do wiadomości to ludziom podajesz, tak ja najprzód w senacie saeculari siedząc, powinien vice versa WM. panu oznajmić to, z czego już ledwo animam trahit Respubl. Konfederaci nietylko ad ultimam egestatem ją przywiedli, ale i prawa zniszczyli, podeptali, odmieniać je kazali pro libitu suo principibus senatus, których sobie obrali, między którymi wiem, że i WM. położyli jako wielkiego urzędnika, zapisywać się i capita obligare kazali: perpetuum injuriarum silentium wszystkim za cochmy się zapisywali wszyscy imponendo, za pierwszą okazyą, która prędziuczko w Polsce być musi, zasiadłszy na opanowanie Rzptéj i nas wszystkich. Kozacy zaporoscy skoro na morze pójdą, a pójdą pewnie za lodem zaraz, wojnę nam nieomylną znowu turecką przywiodą. Mennicy Rzpta nie trzyma przeciwko wielu praw, tak dawnych jako i nowych, zkąd jawna temi dwiema zguba Rzptéj ijeszcze familiarior i prędsza. Te nexus, iż wszystkie prowincye wiążą, i salus extrema publica z nich pendet, ja je téż WM. panu przypominam, aby WM. mci tak były curae, żeby tak tranquillitas publica, jako i te prawa, którem wspominał, in pristinum były restitutae, co nam mimo miłość powinną ojczyźnie, przysięga tak srogo każe. O komisyi między województwem mieć takową curam i tam laetalem morbum Reipb. leczyć, i w tę nexus ją kłaść, tak to jest sufficiens, jakoby kto do nogi chciał plastr przyłożyć, kiedy głowa z szyje leci. Ale jeśli Pan Bóg da omnium opera dobry exitum tego, bez czego serviliter tylko ledwie się dychać może, i w tej komisyi i w każdej rzeczy, aequitatem WM. mci pana jakom powinien, pomogę. Opisywać zasię necessitatem Reipub. nie potrzeba ani jej drukować, bo tak volumina wielkie i tak wielu wieków są napisane, a servitutis naszéj od konfederatów i dostatki ad ultimum exterminium obrócone i grzbiet zdarty, i spolia ultima Rzptéj z państw wszystkich wzięte, są optimo documento. etc.

Z Solca 10. grudnia 1622.

Najjaśniejszy etc.

XXXVII. Do króla.

Wczoraj już w sam wieczór oddano mi list WKM. Pana m. m. w którym mi WKM. pisać raczysz, że dochodzą słuchy jakieś WKM. jakoby po sejmikach chciano injusta jakieś i prawa przeciwne podawać, a zatem i sejm trudnić, rozkazując mi, abym na to miał oko, a przytem ofiarując i to z łaski swojej, że wszystko co jest z prawem i całością Rzptéj zgadzającego się, uczynić dla Rzptéj będziesz raczył. Nie przyszło mi na sejmik proszowski jechać, dla czegom był umyślnie w Solcu się zatrzymał, umknąwszy się przed powietrzem z krakowskiej ziemi, lubo i tu ta infekcya niedaleko mnie była, abym tem opportunius mógł był nań przybyć, bo nietylko kilka dni przedtem, ale i wczoraj sługa mój dał mi z Proszowic znać, iż wkoło prawie wszystkie wsie tam są zapowietrzone, i wilgotności te, które się nazad wróciły po kilku mrozach, znowu toż niebezpieczeństwo wszczęły, zaczem i ja lubom powinien i umrzeć dla dobrego Rzptéj co da Pan Bóg zawżdy debitis rationibus praestabo, musiałem téj drodze dać pokój, bom się nie powinien w takie periculum conjicere, gdziebym i śmiercią

swoją nie mógł nic praestare; posłałem jednak zdanie swoje na piśmie. Nie racz WKM. tego rozumieć, i dawać sobie perswadować, aby obywatele téj Korony, którym już tak dawno panować raczysz, mając tak między dawnymi królmi polskimi panami swymi jako między WKM. a sobą pewne i wyrażone limites, to jest prawo, mieli się rzucać do tego, czego albo salus conjuncta i WKMci i ich omnino non requireret, albo czegoby im prawo jako wolnemu narodowi nie pozwalało. Pomnażać wolności już nam nie potrzeba, stanęło to augmentum et non datur zda mi się altius. Prawo zasię pozwolone zatrzymać fas et jus i miłość ojczyzny omnino każe. Uwolnić tedy Rzptą i WKM. samego od strachu konfederacyi żołnierskiej, rzecz jest pernecessaria i z prawa pochodząca, które jako wszędy, tak i w tej Koronie dla gwałtu jest uczynione, żeby non vi et armis, ale jure et aequitate każdy swego szukał. Kozacką swawolę, z której ostatni prawie strach wojny tureckiej pendet, i któregochmy doświadczyli zachować plusque saluberrimum. Mennica aby była Rzptéj restituta, według praw i dawnych i za panowania WKMści uczynionych i publica utilitas, aby z niej szła, gdyż o poborach już w upadłej tak wielu i przeszłych poborów i ostatniemi zdzierstwami zewsząd zniszczonej Rzptéj, myślić nie potrzeba, to i prawu, w którem jest obowiązek WKMości także et pietati et dignitati WKMci concernentissimum: zaczem jako nie może nic ani niesłusznego ani nowego, tak nie rozumiem, aby dalej kto progredi miał, i niepotrzebne to metus, zda mi się WKM. czynią, a WKM. też słuszność rzeczy widząc, nie wątpię, że będziesz raczył componere mentem swoję do tego, o co ja za czasu uniżenie proszę i radzę, i nie zechcesz suspicere o poddanych swoich. Jeśliby się więc kto tak vanus trafił, któryby chciał jako to w tak wielkiem zgromadzeniu bywa, co iniquum praemere, nie wątpię, że i na sejmikach im to zganią, i tem bardziej na sejmie nie dopuścimy ultra terminos aequitatis i powinności postąpić, z których rzeczy wzwyż mianowanych sejmu szczęśliwego zawarcia, a z niego salus publica pendet etc.

XXXVIII. Votum Ks. Imci pana krakowskiego na sejmiku w Proszowicach przed sejmem anni 1623 d. 13 decembris 1622.

Wiem ja to mościwi panowie, że albo w umiejętnych głowach albo apud non expertos najtrudniejsza więc bywa mowa, zwłaszcza, gdy kto chce albo usiłuje co suadere, i pełne podejrzenia pełne rozmaitych rozsądków bywają takowe mowy, nim albo racya da miejsce słuszności, albo samo doświadczenie, które najpewniejsze ma swoje argumenta, tylko z szkodą ukaże pożytek tego, co się zrazu albo trudne albo suspectum być zdało. Ale u tych, którzy przez tak wiele lat in continua serie calamitatum żyją, długiego wzdychania, lecz krótkiej, mem zdaniem, potrzeba mowy. Życzyłem najpierw sobie tego, aby i ojczyźnie naszej spólnej i mnie w niej eo suadendi necessitas nie przychodziła, a jeśli więc inaczej być nie mogło, żebym przedtem raczej niż potem, com dobrze dawniej czynił i pod on czas przejścia Lisowczyków, i szkód tak wiele od nich wziętych, szeroce quid futurum erat, ukazywał, monendo raczej nizli fusissimis gemitibus servilem statum Rzptej opłakiwać, wiódł do tego WMów moich mciwych panów, do czego niżej wieść będę. Jednak iżeśmy sami Polacy podobno najbardziej nie są eo sidere nati, żeby nas albo cudze nieszczęście ostrzegło, albo żebyśmy imminentium chcieli być intelligentes, lubo życzliwym i niepodejrzanym monitoribus parere. Boże dajto, abychmy przynajmniej secundam felicitatem i ostatnią chcieli amplecti, inter tot aerumnas ostatniemu

zabiegać i z niego się wywikłać upadku i niewoli. Kiedyby kto zebrawszy acervum malorum, ukazał go WMciom na oko, gdzie wszystkie gentium najostatniejsze calamitates w jednem miejscu by były, nie wątpimy, że jedni ducti commiseratione z żalemby patrzeli na to, drudzy mniej uważni dziwowaliby się jak komedyi jakiej, a trzeci rerum mortalium vicissitudines uważając prosiliby Boga, aby im nigdy takowe utrapienie non cofingeret, i pilno tem będąc cauti zabiegali casibus swoim. Wszakoż luboby ta miseranda facies rzeczy cudzych nie tak efficaciter każdego ruszyła, mniejby dziwa było, bo rzadka felicitas prudentiae trafia się komu, aby na rzecz przyszłą, którą pennae, rationes conjecturae i przykłady do rozumu podają, iż będzie temu miał wierzyć, że nie chybi. Więc wielu ludzi mniej poważnych częścią minor cura, częścią nadzieja, iż się to nie trafi, a najwięcej fiducia jakaś o sobie, w tem zwodzi, że wolą czekać casum, niźli zdaleka zabiegać. Lecz kto bez tych reprezentacyi, które ad commonitionem należą, żyje sam w tem utrapieniu połykając tak wiele lat ten amarissimum potum, co już w gardle cierpi, a nie chciałby wynijść z niego, nie mogłoby się inaczej rozumieć o nim, że nietylko civis swojej ojczyzny, ale człowiekiem nie może być nazwany słusznie, nawet etiam ferae nobilioris nie mógłby merere nomen. Mychmy tedy są, którzy w tem utrapieniu od lat tak wielu żyjemy, albo raczej dychamy tylko. Za tem wszystkich gentium opprobrium, servilis patientiae exemplar, i takowéj nieznośnej nędzy i niewoli u wszystkiego świata sceną. Bo pytam co jest takiego extremae miseriae, czegoby ta Rzpta nie odniosła i nie cierpiała? nie wspominam trzydziestu kilku lat continua tributa, non firmandi imperii, ale exercendae servitutis causa dawane, gdyż nicechmy nie przyczynili, owszem tak wiele państw mala administratione wniwecz obrócili, że od jednéj ostatniej granicy, którą Dniestr terminat, aż do Oświęcima na drugą stronę, jednę nieprzyjacielskiemi, drugie naszemi rękoma et armis wniwecz obrócono, florentissimam niedawno Rempublicam caedibus, exactionibus, najazdami naszychże obrońców w rzeczy tak napełnili, że wycisnęli już nieraz ultra omne jus et fas, z ostatnią krzywdą upadkiem i sromotą naszą, co ich libido kazała. Tributa dwom częściom Rzptéj superbissime imposuerant, znieśli wszystkie dostatki ad ultimum determinimum. Na ostatek majestatem legum zdeptali, którą przodkowie nasi tak poważną i wielą krwi swojej oblaną zostawili, w wojsku tylko a szabli, jako hostibus albo mancipiis wszelkiego fas ukazując impunitatem, wszystkiego wycisnęli, obligare własne capita tym co ich obrali, rozkazali i silentium perpetuum injuriarum wolnemu narodowi, za co zapisywać musielichmy się, imposuerunt. Nadto możeli co być ostatniejszego, uważcie WM. w sercu swojem, i szkód, strachu, zniewagi, niebezpieczeństwa i wzdychania swego memoriam recentissimam przypomnijcie sobie, która w każdem szlacheckiem sercu, jeśli go w nas iskra jeszcze zostaje, ma być validior niźli każda najfacundior mowa, niźli największa lepor et gratia, bo te tylko ad commovendum są nalezione. Ale kogo experimentum, zniewaga, sromota, niewola grzbiet zdarła, dostatki zniszczone nie poruszają, niech zwiodą i wskrzeszą wszystkie wymowy ludzkie, nic to nie pomoże, wstyd i zniewaga generosi pectoris są najwięksi accensores i najpierwsi. Jednak iż co tam infelici saeculo już trudno, inferior animus, szkody, ból, utrapienie wszelakie, extremorum passio przynajmniej naturaliter noszą, gdyż i bydło tem excitatur ad defensionem sui, i żywot w takiem życiu niegodnem przykry, iż nie tak jako liberi cives, jako przodkowie nasi valido praesidio, reverentiam legum, ale jako vilissima mancipia w strachu pod szablą swoichże servorum (bo takich potissima pars była) praecariam vitam ducendo żyć musimy. Aza i to niestraszne