urażeni tem, że ich posłów tak długo trzymają, ponieważ oni posła WKM. już dawno wypuścili, i czekają tylko przyczyny od nas.

Temu wszystkiemu, mojem zdaniem tak succurri może, iż najpierwej zabiegać trzeba tureckim rzeczom, potrzeba abyś WKM. rozkazał napisać bratu memu, jako naznaczonemu posłowi, i posłać jako najferventius do wezyra; dobrzeby, żeby Imść pan podczaszy koronny 50) napisał, wszak teraz jest tam w Warszawie, gdyż pod jego władzą pokój z Turki zawierano; także i panowie komisarze, bo też są dwaj teraz u WKM., imci pan krajczy koronny 81), i imci p. wojewodzic lubelski 52), oznajmiając, iż wiadomość przyszła, że Kozacy dońscy poszli na morze Czarne, których Moskwa, jako nieprzyjaciele koronni, że jeśliby to udawano, że Kozacy zaporoscy, aby temu wiary niedawali, bo to uprzedzenie wiadomości siła conferet ad demulcendos animos ich ad fidem pactorum i do bezpieczeństwa drogi bratu memu; zaraz tam przydać i skargę na Kantymir Murzę, o wpadnienie na Ukrainę uczynić, i przysięgę by posłać do wezyra kozacką, którą WKM, oddali.

Posła tatarskiego odprawić zarazem, aby jechał jako najprędzej z posłem WKM., i skoro wołoskiej ziemi dopadną, aby Dzian Anton posłał ze dwóch jakich Tatarów swoich, dając znać przed sobą, aby ta wiadomość co prędzej cara doszła.

Kozakom koniecznie, abyś WKM. z ramienia swego hetmana naznaczyć raczył teraz co rychlej, kozaka tamtejszego zaporoskiego, bo inszego pewnie nie przyjmą, i nie byłby frugi; jedno iż któregoby mianować właśnie trudna rzecz bez wiadomości i wiary jego, i jego obyczajów. Rozumiałbym, żebyś WKM. z okienkiem list posłać raczył, a tam Obełkowski, porozumiawszy się z tymi, którzyby WKM. i Rzptej najwierniejsi, gdyż tam już nieraz był między nimi i może ich znać, aby tego imię wpisał, któryby się zdał być najcnotliwszy, najwierniejszy i między nimi też wzięty i veteranus, bo inakszy autoritatem żadnej nie będzie miał, ani ich in officio retinere będzie mógł, jedno to wszystko trzeba zaraz i prędko odprawować, gdyż jest brevissima occasio, i skoro się najmniej omieszka, pewnie będzie calva zaraz. Na nowy zaciąg ludzi do Inflant ja WKM. radzić pewnie nie będę, to jest in spem stipendiorum jakowych, gdyż bym był nictylko nieostrożny, ale etiam impius, abym na to radzić miał, coby zaraz konfederacyą urodziło, które same nieomylne interitum, by nic inszego, Polski za sobą przyniosą, bo co się dzieje ze wszystkiemi prowincyami, nie wątpię, że WKM. raczysz miewać częste supplices voces et lamentabiles, ale i ja się tu tego napatrzę, jako kupami ludzie chodzą żebrząc i umierając od głodu; toż się dzieje i w Rusi i po wszystkich państwach, także i w Litwie. Jakoż tu radzić na nowe zaciągi wojska, kiedy jedno z poborow płaca, a tych wziąć in extremo defectu rzecz niepodobna? Pomnę jednak, że na przeszłym sejmie z liczby Xięstwa Litewskiego czterykroć stotysięcy reszty zostawało: dwakroć stotysięcy i czterdzieści, które na przeszłym sejmie z poborów dwóch uchwalono i już wydano; z których dziewięćdziesiąt tysięcy i kilka należało na zapłatę wojsku temu litewskiemu, ktore z wojny tureckiej zeszło, ostatek miał zostawać w skarbie, i musi być tego suma niemała. Proszę, abyś WKM. kazał przyjąć ludzi tych, co to teraz się rozjechali z tego zaciągu tureckiego z tegoż wojska litewskiego, ale tak, żeby się porachowano; aby i służby nieprzypowiedziano, jedno na tak długi czas, jakoby pieniędzy tych gotowych stawało, bo o przyszłych myśleć nie potrzeba, gdyż nie masz tak mądrego, albo przynajmniej jeszcze do tych czasów nie zjawił się, coby z niczego miał co uczynić. Oddaję etc.

50) Stanisław Lubomirski. 51) Mikołaj Sieniawski. 52) Mikołaj Oleśnicki,

XXVIII. Do króla.

Z Krakowa 8. czerwca 1622.

Najjaśniejszy etc.

Dnia wczorajszego widziałem list u imci pana podczaszego koronnego, pisany od Suliszowskiego z Konstantynopola, i dosyć świeży, który zarazem WKM. Panu m. m. odesłał. A to choć nierychło dosyć wiadomość przyszła o pośle do Porty, jednak widzę z tego listu, że nie potrzebaby nam jeszcze się wojny tureckiej obawiać, byle się wszystko wcześnie i prędko, jako negotium tak grave potrzebuje, działo, bo i wojewody siedmiogrodzkiego przestrogi, które WKM. tenże imci pan podczaszy posłał, nie trwożą mnie najmniej, ani trwożyły, gdyż i człowiek to jest perfidus, i znać z listu pana Suliszowskiego, iż z tej wiadomości tak długiej o pośle Turcy desperata pace, poczęli się byli zaraz do wojny skłaniać. Więc i pan Weselin, który był u mnie niedawno, jadąc do Węgier, powiedział mi, że Betlen Gabor bardzoby rad rediret in gratiam z WKM., i szuka podobno drogi, aby go też od WKM. lub od kogo tu nomine WKM. tentarent, żeby pomocny był w traktatach posłom WKM. w Konstantynopolu. Na tem rzecz teraz najbardziej zależy, ponieważ pięć czółnów Kozaków teraz chodziło na morze, i wzięli okręt jeden turecki; o czem brat mój 52), jakom dzisiaj pisał, dał już znać WKM. i ja już wiadomość tę miałem powtórzoną dzisiaj, że tak jest, bo się ci Kozacy nazad wrócili i są we włości, abyś WKM. zarazem komornika lub sekretarza wyprawić rozkazać raczył do Kozaków, surowie rozkazując, żeby tych łotrów wydali, i żeby ich do Lwowa przywieźli, a tu, jeśliby tego potrzeba było, żeby Turcy skarzyli się, skarać ich przed Czauszem, co ad fidem pactorum summopore będzie należało, i bywały takie przykłady, tak za nieboszczyka króla Stefana, jako i za WKM., o co ja uniżenie WKM. Pana m. m. proszę, abyś gorąco to zaraz odprawić rozkazać raczył, gdyż dwojaka sollicitudo me summopere premit i prawie mi odpoczynku nie daje, i to żebyśmy znowu przez nieostrożność i incuriam w wojnę turecką nie wpadli, i bezpieczeństwo drogi brata mego, który by jedno wiadomosć od Weseliniego przyszła, zaraz co bądź to bądź, wziąwszy Pana Boga na pomoc pojedzie, i dałby to Pan Bog, gdyby go było zimie jeszcze odprawiono. Jednak rozumiem to i o miłości WKM. przeciwko sobie samemu i Rzptéj, że to cokolwiek tylko pisze się, widząc to być właśnie in rem hujus negotii, będzie chciał sollicite (na czem wszystka rzecz należy) odprawować, i z miłościwej łaski swej, zechcesz tego też życzyć bratu memu, jako temu, który w sprawie WKM. i Rzptéj i wszystkiemu prawie chrześciaństwu należącej, jedzie, aby jako najlepiej munitus bezpieczeństwem w tak trudnej teraz i niebezpiecznej legacyi jechał. Tatarowie dotychczas już podobno wpadli w Pokucie, lub w którą stronę państw koronnych. Kantymir Murza to wszystko czyni, którego Ukraińcy pana starosty bracławskiego 53) i inszych rozdraźnili, wpadłszy pod Białogród, i siła mu koni odgromiwszy. Przyczynił się do tego i Tomsza, za wpadnieniem do wołoskiej ziemi i złupieniem monasteru jednego przez podstarościego Jaroszowskiego, jako też i pana starosty bracławskiego. Dla Boga że rozkaż WKM,

52) Krzysztof Zbaraski, koniuszy koronny przeznaczony na posła do Konstantynopola. 53) Jan Charliński.

surowo panu Instygatorowi koronnemu, żeby pozwano do owej konstytucyi na trybunał, żeby wzdy, aby jeden iret in exemplum zniewagi i prawa i WKMości, bo zgoła bardzo sobie miękko w tem poczynają, że im téż miękko rozkazują, w czém jest wielka zniewaga WKMci samego, ciężko bardzo i patrzeć na to i słuchać, od ludzi wielkie z tej miary narzekanie, a jeszczeby cięższe i nieznośniejsze było, Boże uchowaj znowu w wojnę turecką wniść. Oddaję etc.

XXIX. Do króla.

Z Krakowa 13. czerwca 1622.

Najjaśniejszy etc.

Z jakim żalem, a prawie ze łzami przyszło mi ewikcyą czynić tej miłej asekuracyi, nikt świadkiem lepszym nie jest, jako Imć xiądz sekretarz wielki, który się wraca odemnie do WKM. P. m. m., bo nietylko tę extremam servitutem w niej widzę, że impunitatem scelerum właśnie dopuszczamy, ale i niewolą cum impictate coniunctam, iż i sobie i braci naszej, ludziom wolnym, pod prawem siedzącym i silentium imponimus w dochodzeniu krzywd tak okrutnych, które odnieśli i odnoszą, i tych, którzy je czynią, korrumpujemy. Chybaby kto tylko niechciał wiedzieć, albo oczy sobie zasłonić i sensus, ten tego nie obaczy, iż konfederacya żołnierska, wszystkie jura Reipublicae na się transtulit, bo jedno w postulata ich wejrzeć, tam jest wszystko, jako we źwierciedle, a jeśli te Pan Bóg da roznieść, najpierwsza która będzie, skończy wszystko. Co się inszym państwom na świecie działo, per solutam disciplinam, to się już i temu królestwu dzieje. Wejrzeć w historyą rzymską, wypisano dostatecznie w zgubie rzymskiej interitum Polski. A tom uczynił też tę ewikcyą non tam libenter, quam patienter, żeby zaś nie rzeczono, iż dla mnie się ta konfederacya nie rozwiodła. Coby dalej czynić i jakie unicum remedium na zatrzymanie jeszcze ostatniego zdrowia tej Rzptéj być rozumiem, powiedziałem Imci księdzu sekretarzowi wielkiemu także i insze sprawy Rzptéj należące, który, nie wątpię, że fideliter do WKM. odniesie. A ja uniżenie WKM. proszę i z powinności mojej upominam, abyś WKM. i wierzyć temu raczył, czegom dał już do tych czasów nie lada documenta, żeć non privatae rei meae causa, którą ja łatam jako mogę, nie czyniąc ciężko nikomu ani fortelów żadnych zażywając, ale propter salutem communem tak WKM. jako i Rzeczypospolitej, to cokolwiek in praecordiis meis najlepszego być rozumiem, radzę: co jeśli w posłuch nie pójdzie, wspomnisz WKM., ale nie wczas, że fideliter dali Bóg we wszystkiem postępowałem, i non per arrogantiam rozumów jakich swoich, których ja sobie non vendico, ale per exempla multorum principatuum, których z tych miar ostatnie casus spotykały, wszystkie przestrogi i admonicye czynię. To położywszy, że masz takiego rozumu in natura, nie masz takiej subtelności, kiedy co po czasie uczynić, żeby służyć mogło, owszem, wszystka prudentia civilis w tem jest, żeby była occasionum intelligens, a jako tych w czas ominie, nigdy tego niedogoni, czego siła przykładów jest w naszych sprawach, a najbardziej teraźniejszych. Oddaję etc.

8

XXX. Do króla.

Z Pilicy 5) 13. sierpnia 1622.

Najjaśniejszy etc.

Nie ladajako mnie perculit wiadomość wczorajsza, którąm miał ode dworu, że ktoś udał to WKM., iż za zginieniem pospołu z Osmanem cesarzem tureckim urzędników jego tych, którym pieniądze, upominki ex pacta pod Chocimem obiecano, nie trzeba posyłać tych pieniędzy przez mego brata, iżeś tę sumę WKM. zatem miał rozkazać Imci panu podskarbiemu koronnemu na żołnierza obrócić. Niechaj mi odpuści ktokolwiek był konsultor tego, że się źle z rozumem i wiadomością porachował. Magistratus nie umierają nigdy, choć pan umrze quocunque casu, gdyż za nastąpieniem drugiego coraz insi creantur. Zaczem tegoż, co pierwszym w paktach obiecano, upominać się mogą i pewnie będą, bo i pacta te teraźniejszym są bardzo dobrze wiadome i hodzia nieboszczykowski, który był jeszcze superstes, był przy wszystkim i pisarze, którzy pakta te spisywali u zabitego wezyra zostali; więc i Weweli akkomodując się terazniejszemu wezyrowi i inszym urzędnikom, nie zaniechał pewnie tego powiedzieć, lubo tak wielkie negotium wiadome wszystkim musi być, i obietnica ta nie stała się expressis nominibus propriis, ale jako magistratibus, to jest: jako wezyrowi, defderderowi, krulandzie, muserowi i hodzi, którzy, lubo teraz insi nastąpili, przecie ta obietnica redundat na nie, bo na tychże miejscach są, a iż przeszli tych upominków nie wzięli, tym to debetur i upominać się tego będą. Więc wczas to ten wezyr i insi urzędnicy, którychby mianował, podobno temperantiores niż drudzy, także radzi wezmą jako i pierwsi, bo z tegoż narodu są, i okazyą takową i fidem interpositam publicam mając, nie zaniechają tego. Naród to takowy i u którego wszystkie compactata przez upominki idą. Ale nie potrzeba większego argumentu, jako list Suliszowskiego, który opisując ten tam tragicum actum, napisał to, że WKM. i Rzpta chce mieć pokój wedle traktatów pod Chocimem uczynionych, i niech tego nikt nie rozumie, żeby on tego wszystkiego nie miał indukować w to, co się in generali et in particulari obiecało. Proszę tedy uniżenie, abyś WKM, nie raczył takowych consilia przypuszczać do swoich uszu, które enecant wszystko ncgotium tak wielą krwie, pieniędzy i strachu okupione, bo brat mój bez tych upominków żadną, miarą jechaćby nie mógł, gdyż by mu przyszło albo nic nie sprawić, albo w zakładzie być tam długo dla tych kilkudziesiąt tysięcy talarów, ażby je odesłano. Racz WKM, tak wiele wierzyć bratu memu, którego fides nie była nigdy z łaski bożej suspecta i nie będzie da Bóg, aby on pieniędzmi Rzptej szarzać miał nieuważnie albo je na pożytek swój obracać. Będzieli się mógł obejść bez tego, albo pieniędzy tych umknąć urzędnikom tamecznym, teraźniejszym, przywiezie je pewnie, da Bóg z sobą i udda je tam, gdzie je weźmie, jest z łaski bożej integra fides domu mego, i nie masz takiej necessitatem, żeby wiara brata mego miała być z jakiej miary suspecta. Więcej kozackie to na morzu inkursye i insze, jeśliby interim przypadły jakie casus, a czemże je u tamtego takowego narodu załatać, jedno tymi upominkami, które już

54) Pilica (dawniej Pilcza, Pilca), miasteczko w wojew, krakowskiem położone, niegdyś własność Pileckich następnie Zbaraskich.

są obiecane urzędnikom tamtejszym zwłaszcza po takiem rozjątrzeniu i na pierwości panowania teraźniejszego cesarza. Proszę tedy uniżenie interim atque interim WKM. Pana m. m., aby tak mała rzecz nie rozrywała tak wielkiego negotium, na którem salus nasza należy, i aby za rozkazaniem WKM. te pieniądze naznaczone od Rzptéj były dane zaraz do rąk brata mego, posłałem zarazem i do imci pana podskarbiego koronnego, obtestando go fide publica, aby tych pieniędzy nie ruszał. etc.

Z Pilicy 9. września 1622.

Najjaśniejszy etc.

XXXI. Do króla.

Nie darmom ja pisał do WKM. Pana m. m., że te pieniądze upominkowe tureckim baszom nie umarły z tymi, co ich pozabijano; lubom o téj obligacyi panów komisarzów nie wiedział, którą mi brat mój wczoraj posłał, i któréj ja kopią, lubo rozumiem, że już u WKM. Weweli jest, dla przygody do imci księdza sekretarza wielkiego posyłam. Konjekturowałem to jednak z wielu miar, że miało to do wiadomości teraźniejszych officyałów przyjść, że się tego chwycić mieli, jako magistratus, nie jako nomina, ale i to nie mniejsza konjektura moja była, że Weweli teraz za tą bytnością swoją, jako Cretensis, i który tem się tylko chciał insynuować w te tam urzędniki, miał to im odkryć wszystko. Wprawdzie panowie komisarze pisali do mnie ze Lwowa, że tak to sekretnie obiecano było, iż jeden basza o drugim nie wiedział i gdzieby się to miało było otworzyć, że to miało być capitale samymże baszom, zaczem też to tak wygadywali, żeby ta obietnica z tamtymi urzędnikami umrzeć miała. Jednak szkoda było tego zataiwać, co teraz Weweli ukazuje, tedy byś był WKMość wiedział, że to są rzeczy fide obowiązane, i nie byłaby była, rozumiem trudność o tem, jako się do tych czasów najdowała. Już ja prawo z tymi interpretibus o sobie, którzy podobno skrycie tak mię tłumaczyli, iżem ja tak sollicite efflagitabam te upominki u WKM., także u pana podskarbiego, jako pieniądze Rzptéj na to ukazane, żeby brata swego, jako owo mówią, w papierku tymi czasami uwinąwszy, do Konstantynopola wyprawił. Ale jako każdą prawdę Pan Bóg predko ukaże, tak i moją ukazał, żem to commodo właśnie Rzptéj uczynił, iżem widział, że to tak wielkie negotium na téj obietnicy, jako u tak łakomego narodu najbardziej należało. Kilka dni temu przyniesiono mi od WKM. respons na moje pisanie, w któremem jako mógł najgoręcej WKM. prosił, ponieważ imci pan podskarbi koronny wymawiał się niedostatkiem pieniędzy w skarbie przez zatrzymanie tych zdradliwych poborów, żebyś WKM. choć ze dwadzieścia tysięcy talarów złotowych rozkazał dać bratu memu, a w ostatku konsens na dostanie ad fidem publicam chociaż u kupców w Konstantynopolu téj sumy, jeśliby jej gwałt był. Odpisać mi WKM. raczyłeś, żeś rozkazał dwadzieścia tysięcy talarów dać, ale o pozwoleniu zadłużenia się w ostatku sumy, wzmianki żadnej nie masz, zkąd łatwiem się domyślił, że komuś zdało się, iż moja inutilis quaestio miała silentio solvi, a toż WKM. raczysz mieć dokument jasny i jawny od Wewelego, żeć to panowie komisarze ci to powiadali, że to secretissime obiecywali, i że na to dokumentu żadnego nie masz, dali na się formalny skrypt i rękoma podpisali: to już tu fides publica intercessit. Dla Boża żywego najjaś. miłościwy królu proszę, jeśli to można