WKM. o téj wojnie, która już teraz zaczyna się, i by był czas, requisitus w czem operam swoje ofiarował; że miał takie sposoby, żeby te arma tureckie zatrzymał tego roku, a tymczasem siłaby około pokoju sprawić się mogło. I teraz, lubo już późno, w czem może, ofiaruje pracę swoję, i ostrzega, jako i w liście jego WKM. widzieć będziesz raczył, że cesarz turecki i car perekopski do nas się ruszyli, przydając to, że z Turkiem iż dextre agere mu przychodzi, nie pochodzi znikąd inąd, jedno, że będąc właśnie w paszczęce u niego, musi solercyą wszystkiego uchodzić, ponieważ państwo siedmiogrodzkie zawżdy było tak disertum od pp. cesarzów chrześciańskich, że jako antecesorom jego, tak i jemu nigdy tego non praestiterunt, co obiecali. Subjunxit i to, że siła znacznych więźniów jest w Konstantynopolu, by go było o to rekwirowano, iż ma tyle sposobów, żeby był dostał którego z nich najprzedniejszego i wyzwolił z więzienia. Odpowiedziałem mu na to, przypominając najpierwéj list jego do WKM. pisany, kiedy to negotium węgierskiej ziemi zaczynał, w którym sam fatebatur, że cesarz turecki o tem wie, i że siłami jego, jako swego protektora straszą. To pierwszy argument był, że z Turki przeciw chrześciaństwu przestawał. Drugi argument list do Skinder baszy pisany, któryś mu WKM. przez pana Zadorskiego posyłał. Trzeci, wiadomości od Konstantynopola od samychże Turków, jako poseł jego, cesarza tureckiego excitabat przeciwko nam. A czwarty, list do Gałgi od niego pisany, i z temem go odprawił. Posyłam tedy WKM. naprzód mój respons, którym dał przez tegoż Usz Istwana ordinibus, i z którego widzę, Betlen Gabor wziął okazyą do mnie pisać, potem respons od Betlen Gabora teraźniejszy, a przytem na ten list téż odpis ordinibus. Betlen Gaborowi nie dał tytułu, jedno, jako wojewodzie siedmiogrodzkiemu. Widzę, że ordines te proszą, które u niego są wszystkie w obozie, o paszport na posła, którego nie zdałoby mi, aby WKM. miał go negować, gdyż go na sejm słać chcą. Bo, a cóż to zawadzi wysłuchać go co powie? a potem uczynić co aequitas et commodum Reipublicae requrit. Jestto regiae magnitudinis, posły do siebie przypuszczać, i nie zabraniać im aditum, aby zaś nie mieli okazyi skarżyć się przed chrześciaństwem, że implorarunt opem intercessyi WKM. w tej mierze, a nie mogli tego otrzymać. Jeśli tedy będzie wola WKM. dać ten paszport, aby do mnie był odesłany, a ja go poszlę na granicę, na co ten Węgrzyn będzie czekał, bom tak z nim postanowił, sin minus jakikolwiek respons od WKM. w tej mierze odnieść, obiecałem mu dać znać etc.

XIX. Do królowej.

Z Solca 37) 30. października 1621.

Sacra Regia majestas Domina, Domina demeritissima.

Optatam pacem cum immanissimo hoste nobis rediisse, non minus gratum Mti Vrae quam toti Reipub. esse minime ambigo. Quippe cum publicae calamitatis metu Mtis Vrae mens anxia, tunc etiam de securitate S. R. M. Dni nri clementissimi Mtis Vrae amantissimi coniugis solicita, profundisque cogitationibus, quas angor ejusmodi movet agitata, plurimum sibi gratulari debet, quod deposito tanto metu ad priscam quietudinem reddi

37) Solec, zamek w wojew. sandomirskiem, nad Wisłą położony.

tura est. Merito S. R. Regiae Mti Vrae, jure et toti Reipublicae letandum, quibus tanta contigit felicitas, omnibus orbis christiani principibus invidenda et emulenda gloria, qualis non solum in memoria hominum, quae brevior, est, sed nullibi in annalibus reperitur, bellum Turcicum 38) cui ipse Othomanus interfuit, inter sex septimanas minima concessa victoria, nullo adminiculo, nullo ope alicuius principis christiani habita, peregisse, et iuxta vetera pacta pacem ipso invitante hoste percussisse. Vetera exempla, quorum maior admiratio quam fides, deseram, recens et nostri temporis commemoraturus. Novit Mjtas Vra, quot calamitatibus sub D. Rudolpho patruo 39) Mtis Vrae, quam longo tempore ab avo praesentis imperatoris Turcarum Germania Ungariaque praemeretur, quantis subsidiis totius Christianitatis bellum hoc innixum fuerit, quantum sangvinis utrique exhaustum, quot propugnacula amissa, tamen non prius ab utraque parte arma deposita fuere, donec fatigatae manus tot caedibus ultimaque sanguinis et laborum nausea adegerit, praesens cunctatio nostra tanto cum hoste pax aliquid cor degustavit ob brevitatem temporis. Divinum hoc opus fuisse, nemo nisi vecors negabit, universo orbi miraculo futurum, viribus turcicis, quae quindecim regnis constant, unius regni virtute et opibus tam destructis et lassis restitisse priscamque tranquilitatem, elusa hostis immanitate et arrogantia reddidisse. Unicum desideretur S. Vrae, ut eo fervore, quem formitudo pacis requirit, res cupita, quae in manibus est peragatur et firmetur, videlicet, ut legatus ad imperatorem Turcarum, quanto citius mittatur, prout fides utrinque data requirit, ne e hostis cunctatione suspensus, desponsata pace, arma repetat, totumque tam sanctum et pium negotium spretum a nobis iterum in calamitatem ira Dei convertat. Sciat majestas Vestra eas ditiones regni hujus diuturnis tributis, Tartarorum praeteritis et praesentibus continuis devastationibus, rapacissimi militis tam proprii quam externi libidine, generali hujus anni summa sterilitate, inauditis inundationibus, praesentis exercitus tam stipendarii quam etiam hoc omnium civium universali cum S. R. Mjte transitu, quae omnia cum iniuriis coeli coniuncta nec semina terrae iniicere permiserunt, tantopere destructas corruptasque esse, ut nullo modo nisi longa et profunda pace respirare queant. Obnixe itaque, prout munus meum et juramenti onus iubet, cum S. M. Domino meo clementissimo hac de re ago, Majestatem quoque Vram humillime oro perque salutem utriusque Mjtum Vrarum, totius Regiae domus et salutem publicam obtestor, velit omnibus modis fatigare precibus Mtem S., ut statim post Nativitatem Christi ableget virum gravem, dextrum et splendidum nec sumptui ad augendum splendorem suum Reipub. parcat. Quod nisi opportune fecerit, sanctissime spondeo Mjti Vrae, si hoc factum neglexerit, meque id praedixisse Mti Vrae meminerit, quae matrem se huic Reipub. merito prestare debet, divinam iram descensuram arbitror obnoxeque peto parcat tanto fervori meo, quem iustus et debitus ardor ultimis patriae rebus exprimet.

Z Solca 30. paźdz. 1621.

Najjaśniejszy etc.

XX. Do króla.

Będąc sollicitus z tem, czego i wiara moja przeciwko WKM. Panu memu miłościwemu i Rzptéj, więc i munus, które na sobie noszę, requirit,

38) Mowa tu o zwycięstwie Chocimskiem. 39) Rudolf II. cesarz niemiecki.

lubom w senacie tyle ile mi mały dowcip ukazował, obszernie o tem mówił, także i na prywatnej audiencyi żegnając WKM., gorąco o to prosił, abyś WKM. to, co do ugruntowania tego pokoju z Turki i Tatary należy, skutecznie odprawić raczył, jednak przezierając ostatni upadek, którego takeśmy już i bez tego pełni, nie mogę quiescere żadną miarą, abym znowu WKM. Panu memu miłościwemu powtórzyć tego nie miał, pomnąc i na powinność i na przysięgę moję, której pewnie za pomocą Bożą nigdy krzywdy nie uczynię. Proszę tedy uniżenie, abyś WKM. to miał tedium przeczytania pisma mego, z łaski przyjąć raczył, które nie pochodzi znikąd, jedno z téj powinności, którą mam na sobie tak przeciwko WKM. jako ojczyźnie mojéj, czegom obojga jako nigdy nie rozłączał, i rozumiał, że jest conjunctissimum, tak i póki mi żywota stanie, rozumieć będę, i ktoby inaczej sądził, bardzo się na tem myli. A iż stupeo raczej niż się dziwuję temu pokojowi, który się z Turki teraz stał, nie wstyd mię tego, i to przyłączywszy, że im teraz rzecz bardziej uważam, tém to jaśniej widzę, iż Pan Bóg propitius jest nie lada jako WKM. i téj Rzptéj i nie z pochlebstwam owo rzekł w senacie, któregom jako żyw w sobie nie miał i nikt go we mnie nie widział, że zaraz WKM. najzbawiennićjszym i najszczęśliwszym królem w Chrześciaństwie zwać się możesz. Bo czego drudzy monarchowie tot saeculis, tak wielu krwie kosztów, pomocą wszystkiego Chrześciaństwa, straceniem siła zamków i prowincyi odprawić nie mogli, między którymi cesarz Rudolf wspomnieć się może i Matyasz po nim, który calamitatem tylko mając wojny tureckiej przed oczyma, a widząc, że dignitas principum tylko jest in salute państw, nie oglądał się na to, gdy go przed trzema laty nieboszczyk Gracyan z Turki jednał, nie mogąc się tego domóc, aby coś i tych, które oni sami osadzili na tych polach, co je dał nieboszczyk Boczkay 40) ustąpili, czego się Turcy sollicite upominali anuuatim, co trybutem właśnie pachnie, postąpić 12,000 z tamtych wsi, niźli znowu w wojnę wnieść, czego jest świeża pamięć i com sam z ust Gracyanowych słyszał, kiedy ten pokój zawarł, bo to wiedział, że jako princeps, który nikomu nie podlegał, nie miał się z tego sprawować i rezydenta swego cesarze chowają zawsze w Konstantynopolu, bo ci są honesti exploratores principum a wszystkie arcana rimantur, praesentes tam będąc a fideliter dają znać wszystkim i odwracają pericula, a w tém jest największa prudentia wszystkich PP. consilio raczej niż per acies, które aż nazbyt są niebezpieczne i w minucie wszystkie felicitates gubią, niebezpieczeństwo zatrzymywać. Na czem wszystkim siła PP. należy, to Pan Bóg dał WKM. za sześć niedziel maluczkim respectu tych, com wspomniał gentium, kosztem nullo prawie negotio w ręce, bez niczyjej pomocy jednem królestwem szesnastu królestwom się oprzeć, że nieprzyjaciel z wojskiem WKM. i Rzptéj tak długo się tłukąc i wszystkę swoję moc na nie obróciwszy, żadnego wierzchu nie mając, piędzi jednej ziemi nie wziąwszy, co domowi ottomańskiemu żadnej wojnie jako żywo non contigit, sam będąc in persona wtenczas, kiedy o ruszeniu się WKM. i téj Rzptéj usłyszał, ignominiose odszedł. Pokój także sam przy bytności swojej jak przodkowie jego bez siebie czyniwali, ad honorem tylko sui nominis co prędzej skończył, wprzód z miejsca się swego ruszył i most od siebie zbudowany zostawił, kto to non in memoria hominum, ale w historyi znajdzie, aż do tych czasów niech się za to wiecznie sromam, tem jest żałość owa Rzptéj wszystkiej i WKM. i zelżywość abolita, porażka Potockiego w Woło

4") Stefan Bocskay książe siedmiogrodzki, umarł w r 1608.

szech, druga Koreckiego, a ostatnia i najsławniejsza wszędzie nieboszczyka kanclerza Żółkiewskiego, tem i narodu naszego i wojska WKM. i Rzptéj teraz, u tych pogan spreta virtus i wielką ignawią przykryta restituowana. Będzie się temu wszystek świat dziwował a posteritas tem bardziej jeszcze admirabitur. To factum prawie supernaturale musi się przydać i sam ten czas teraźniejszy, którego WKM. i my wszyscy za tą łaską Bożą uszli, w której, gdyby się to było nie stało, pewnie byśmy za trzy niedziele ze Lwowa pod Kamieńcem nie byli, bo ziemia tameczna im dalej, tem cięższa i tłuściejsza, przeprawy częste idąc tanta mole, kiedyby się na dzień milę uszło, wielka by rzecz była, konie wszystkie wozowe pozdychaćby musiały, i jezdnych pars potissima ludzi większa część pouciekać. Na ostatek WKM. sam, chociaż jest królem, jakibyś miał wczas około zdrowia swego, łatwie widzieć. Bo by był największy dostatek, niebu przecie i czasowi rozkazować nie może, owo, im bardziej kto to uważa, tem bardziej się temu dziwować musi. Aza i to nie jest admirabile, kiedy wódz najprzedniejszy w wojsku tamtem umarł, co zwykło zawsze siła defektów czynić, i nieprzyjaciołom serce dawać, i który tydzień przed śmiercią extra se był, jako mam o tem pewną wiadomość, kiedy największy głód i niedostatek wszystkich armorum był w tamtem wojsku, w ten czas się pokój ten tak łatwy i uczciwy stał, kiedyby byli tylko Tatarów posłali wszystkich, coby się z nami działo? To już WKM. racz dobrze uważać, a ludziom takim pracom i trudom odwykłym z tak prędkim nieprzyjacielem czynić, który w takowych niepogodach się urodził. Więc i statum téj wszystkiej Rzptéj teraźniejszej przełożyć tu muszę, która tak jest znędzniona, tak jest zepsowana, że od Kamieńca samego aż za Lwów, jakoś WKM. widzieć raczył, wszystko nieprzyjaciel splądrował i lubo nie wszystko spalił, chłopy jednak pobrał i posiekł, że wsi puste stoją. Tu zaś ode Lwowa ku Lublinowi ten transitus pospolitego ruszenia takie szkody poczynił, chyba kto nie chce widzieć, albo uszy sobie zatula, ten tego nie wie, także i sami obywatele koronni tą expedycyą jak sumpt podnieśli od najmniejszego aż do najwyższego, zwłaszcza w tak okrutnem zmordowaniu i zniszczeniu dostatków wszystkich przez tyle lat, że nie każdy do siebie przyjść będzie mógł, chyba w głębokim pokoju. Przypadła potem sterilitas universalis, tam, gdzie nieprzyjaciel nie był, powodzi okrutne, owo w tych miejscach, gdzie nieprzyjaciel zasiągł i z pola jarzyn, które się same tylko urodziły, nie możem zebrać, siać ani myśleć, bo i niebezpieczeństwa i czas niepogodny prohibuit, tu dalej dla przejścia pospolitego ruszenia, ustawicznych impedimentów przez to wtąż nie zasiano, i tak wszystka Polska, połowica większa nieprzyjacielem i żołnierzem, a druga połowica żołnierzem, pospolitem ruszeniem, wodą, niepogodą jesienną zwojowana, bo i tu nigdzie nie siano, i tam dalej ku Krakowu aż dopiero sieją, w jaki czas to już WKM. wiedzieć raczysz. Zaczem, kiedyby był Pan Bóg sam téj wojny nie uspokoił, czemby podobną rzecz continuować, niechaj każdy sądzi. Tureckie wojny jako rzymskie, gdzie impetem nie mogły, defatigowaniem narodów wszystkie conatus swoje kończyły. Filip król macedoński wojując z Rzymianami i poraziwszy ich, posłał jednając się z nimi, kiedy się dziwowali drudzy, że victoriam non persequabatur, odpowiedział, że nie na praesentem statum patrzył szczęścia swego, ale i patrzył na to, że belli fortuna communis na świecie, a najwięcej na diuturnitatem rzymskich wojen, która każdego zmorduje. Pyrrhus król Epirocki, który był między przedniejszymi wojennikami na świecie, tychże Rzymianów kilkakroć poraziwszy, posłał z nimi się jednać, kiedy go pytano dlaczego? Odpowiedział, że vincendo vincar, bo ludzi mu przedniejszych ubywało a Rzymianie nicu

stawali, a on, jako mądry perspiciebat, co się z nim miało dziać, i widząc niedostatki swe, wolał futurae necessitati w czas zabieżyć. I jako to sam czas, nietylko bitwy ludzi trawią, po wojsku WKM., co teraz pod Chocimem było, kolligować WKM. możesz, które tak jest imminutum, lubo tylko in obsidione było i z okopu się broniło, że jakoby téż niemal bitwę przegrało. Pan Bóg tego wszystkiego i WKM. i Rzptej uchował, czego wszystkiego nie wątpię, że WKM. jako pius i prudens princeps w sercu swém uważając wszystkie rzeczy, wdzięczen być raczysz. Aleć i publice godziło się nam Panu Bogu dziękować we Lwowie za to, o czem ja nie będę mówił dalej, niech ta teologia komu inszemu należy. Tylko się obawiać, aby mniej sollicite niż te prędkie tego pokoju potrzebuje utwierdzenie, w tem nie postąpiono, a zatem żeby za się do tejże calamitatem, z któréj nas Pan Bóg ręką swoją wyjął nie przyszło, proszę uniżenie WKM. pana mojego miłościwego et per salutem WKM. samego i domu WKM. i wszystkiej Rzptéj obtestor, żebyś téj łaski Bożej spernere nie raczył, pomnąc na ów przykład straszny Władysława w Warnie, który zgardził tym pokojem, co mu go był Pan Bóg, chcąc podobno wybawić z niebezpieczeństwa, w ręce podał. Racz jako najprędzej posłać posła wielkiego do Turek, aby ten nieprzyjaciel z przedłużenia nie brał suspicyi żadnej, racz posłać człowieka jakiego dextrum et splendidum, gdyż w posłach splendor principum renitet, w czem magnitudo consistit, dawszy dobrze na strawę, by też ex publico do tego co WKM. z skarbu swego zwykł dawać, przyłożyć kazać, przyjmie to Rzpta bez ochyby z chęcią na liczbę, co in salutem vergit, żeby też to i Turkom i tym narodom, których w Konstantynopolu pełno ukazać, lubo wiemy ucisk swój domowy, jednak tem samem zakryć go potrzeba, że nas ad extremam inopiam jeszcze ten nieprzyjaciel nieprzy wiódł, i żeby ten poseł mógł po Bożem Narodzeniu wyjechać. A luboby też kilka niedziel przedłużył, przynajmniej żeby dał wezyrom i hospodarowi wołoskiemu o sobie znać, że już jest od WKM. naznaczony, żeby nie byli suspensi na to i non ambigeretur u Turków o pokoju. Do Kozaków też nie wątpię, że WKM. posłać raczył, jako się o tem namówiło, na czem wszystka rzecz należy, także około rozprawowania i zapłaty wojska urzędnikom skarbowym zlecićeś raczył, i komisarze do tej pracy naznaczył, ponieważ się ukazały sufficientissimae rationes do zapłaty prędkiej i do upominków Tatarów, i do wszystkich rzeczy, które do pokoju należą, że i zbywa znaczna suma. Racz WKM. przez to reddere optatam quietem poddanym swoim tak zmordowanym, żeby już zewsząd deponere metum i reparare jakkolwiek te tak strapione dostatki swoje mogli. Racz to ukazać wszystkim narodom i państwom, że jako to consilio et armis umiałeś tak państwa sobie od Pana Boga powierzone, od upadku wyzwolić, tak i pokojem dla którego się wszystkie arma, wszystkie pericula podnoszą, umiesz wszystkic aerumnas nasze uleczyć. Zaczem te tempestates wszystkie, którechmy do tych czasów ucierpieli, tak będą hac tranquilitate, którą WKM. raczysz mieć w ręku po wszystkich państwach WKM. zniesione, że i wiecznie bogomodlstwo za się będziesz miał i patris cognomentum słusznie odniesiesz; alias Boże uchowaj, żeby się tego brodu chybić miało w tem ostatnim zmordowaniu, nie trzebaby się, upewniam w tém WKM. inszego ratunku spodziewać, ale raczej mieszania i turbas po wszystkiej Polsce, które ultimus furor ministrat. A prosząc uniżenie, abyś mi WKM. odpuścić raczył, żem tak długi list napisał, bo rozumiem, że na tem miejscu będąc, na którem mnie łaska WKM. mieć chciała, i przysięgą taką, żem jest ojczyznie mojej obowiązany, publicam salutem negligere byłoby tak wielkie periculum i sacrilegium, jakiego nikt większego nie napisał. Oddawam etc.