znać, że już dawna między nimi znajomość, i takowe tentamina trzeba takowych subjecta, a Turcy jeśliby jaką mieli inklinacyą, do tego najprędzej z takim i najfidelius się rozmówią. Bo a cóż był Gratian, który takowe rzeczy robił, co i Ormianie i inne subjecta małe, których nieboszczyk Rudolf używał? Więc i on, że się wyniósł ze wszystkiem do Polski, musi wiernie odprawować. Zdałoby się posłać przytém naszego narodu, dlatego, żeby temu Turcy bardziej wierzyli, niechby pan hetman znalazł jakie instrumentum swoje, ale przecie rozumiem, że z nim trzeba tego Włocha koniecznie i zaraz dadzą znać, jeśli lub gońca lub posła potrzebują, że prędko to odprawić się może, jakoż i potrzeba, żeby prędko zastanowić co gruntownie i arma deponere, jeśli by wola Boża już do tego była: bo ciągnąc długo traktaty i otiosum militem tak długo alendo w niwec byśmy się sami obrócili. Więc iż obawiam się, żeby kozacy Zaporozcy by się najbardziej lepił ten pokój, oni go zaraz ztargają, potrzeba aby WKM. zaraz raczył rozkazać panu wojewodzie wileńskiemu, aby surowe uniwersały do nich rozesłał, aby szli nad Dniepr co prędzej i tatarskiej przeprawy strzegli, a skoro da znać, żeby szli na morze infestować Turka, bo inaczej ich nie zahamuje pewnie. Jeśliby też kto WKM. rozradzał i wykrzykał na wojnę nie mając woli i sam jej być particeps, gdyż są już o tém głosy wiadome ludziom, że to genus hominum, które ani armis nie może wesprzeć ani pieniądzmi, najbardziej stimulat, jeśliby téż indignitatem jaką pokazowali ztąd, że z nas początek, ci się tylko sromać mogą, którzy superiores mają i rationem cui sunt reddituri, ale te państwa, które per się stoją nie sprawują się nikomu, jakim kształtem saluti suae zabiegają i rumoru ante salutem chwytać, fingendo sobie scholasticos jakieś scrupulos nie jest mądrych ludzi, i tak to natura comparatum, że quies a felicitas Reipublicae jakimkolwiek datur fit prudentiae, lapsus zasię i upadek każdy nieumiejętności i niedbałości. Ja per salutem Reipublicae i per salutem WKM. proszę, abyś WKM. raczył w tej mierze parcere i sobie i Rzeczypospolitej i ukazał światu wszystkiemu prudencyą swoję i swoję całość i całość Państw sobie od Boga zwierzonych raczył mieć na pieczy, i że wszystkie pierwéj skusisz, a ad initia proeliorum per extremam necessitatem, kiedy już nie może być inaczej, przypuścisz. Straszny ono przykład u Warny, który się stał właśnie per temeritatem, absit omen verbo, bodaj się i nie śnił, a ci co to pobudzają, Boże uchowaj adversum casum, tylkoby kwoktali ręce łamiąc, dalszeby subsidium nie było. Napisałem to zdanie moje do pana wojewody wileńskiego i jeśliby się WKM. P. m. m. zdało posłać, trzebaby tego bestyą zarazem wyprawić do pana wojewody wileńskiego, aby z tem nie mieszkać, bo już instat czas ruszenia się cesarza tureckiego. Prosząc przytém WKM., abyś się WKM. urażać nie raczył tak długiem pisaniem mojem, bo lubom nie jest z przyrodzenia garrulus, ale w tak wielkiej materyi res verbis explicare musi oddawam zatem uniżone etc.

X. Do króla.

Z Krakowa (?) 12. czerwca 1621.

Najjaśniejszy miłościwy Królu, Panie a Panie mój miłościwy!

Oddano mi list WKM. Pana mego miłościwego wczora, w którym WKM. oznajmiwszy tę tak wielką molem, która nad nami wisi wojny tureckiej, a widząc, że subsidia świeżych potrzeba na zapłacenie tego wojska,

które się na teraźniejszą potrzebę w służbę zaciągnęło, rozkazować mi raczysz zdanie swe napisać, jakoby prędko i gdzie sejm złożyć; przydając to, że pieniędzy z przeszłego sejmu na pół roka ma tylko stawać temu wojsku. Wiem, na tymże sejmie przeszłym miała być konstytucya napisana o złożeniu prędkim przyszłego do tego tylko altu należącego. Swieża pamięć jest tych wszystkich rzeczy, zaczem łatwie i pamiętać i łatwie recenti memoriae hominum próbować tego i pismy temi, które były podane do uważenia wszystkich stanów około potrzeb na tę wojnę należących. Pomnę bardzo dobrze, czego sam w poselskiej izbie z bratem moim będąc magna pars fui, że w tej karcie, która in archivo WKM. zostawała podpisana ręką Jmość księdza arcybiskupa gnieźniańskiego, także i Jmść pana wojewody inowrocławskiego 23), na ten czas marszałka poselskiego wyrażono było to wszystko, cokolwiek temu aktowi należało, opisana była powinność komisarzów wojennych, aby nad podatki Rzptéj wojska nie zbierano bo upatrowało się dobrze, jeśli non te imminentium intelligentia, przynajmniej casibus tak wielkimi docti, żeby per inopiam zapłaty do konfederacyi nieprzyszli, a tem niebezpieczniejszy, że teraz cudzoziemskiego żołnierza miało być nie mało: 'tam powinność komisarzów tych była opisana, tamże i tego dołożono, że sejm WKM. in decursu trzech ćwierci miałeś złożyć na dwie niedziele tylko et ad hunc solum actum, aby pieniądze wojsku obmyślić, gdyż na trzy ćwierci 36000 ludzi tak polskich jako i cudzoziemskich z podatków Rzptéj miał stanąć żołd a służba a principio marca miała się poczynać. Oprócz 400,000 flor., jeśli dobrze pomnę, któreśmy na armentorium Rzptéj ukazali sześci albo siedmikroć sto tysięcy floren. na działa i prochy. Prawda, że małe wojsko na cesarza tureckiego, cośmy bardzo dobrze wiedzieli i długo agitatum było, że na 60,000 wojska przynajmniej żołdu było potrzeba, jednak iż nie mógł się wynaleźć sposób wyłatania, woleliśmy zostać przy tem, co już pewnie być mogło, niżeli na wszystkie procellas tak od nieprzyjaciela jako i od konfederacyi puszczać Rzptą. Była to konstytucya pisana i czytana na górze przed WKM. iztą kartą pospołu, która miała być in archivo WKM. co oboje bona fide affirmo, gdyżem to swoją ręką pisał w poselskiej izbie. Konsens tamtego koła na to zaszedł, przyniesiono to do WKM. przy konkluzyi i do senatu kartę tę, którą wzwyż mianował, czytano przed WKM. i senatem zgromadzonym do stołka WKM. bo głosem czytać przy różnym gminie nie godziło się. Podpisał się Imść ks. arcybiskup gnieźnieński na to i Imść pan marszałek poselski, na ten czas jako mi sam powiedział; jeśli to podano in archivum WKM. albo nie? to już pencs fidem jego zostaje. Konstytucyi, iż o sejmie teraźniejszym, którym wzwyż wspomniał, nie masz, dziwuję się temu bardzo i nie dawno eo nomine protestacya jest uczyniona, bo pewnie i napisana w poselskiej izbie i czytana przed WKM. była. Teraz widzę z listu WKM., że na pół roku tylko żołdu miało by być, albo temu wojsku zostawać, zkąd kolliguję, że go musi być więcej niż podatków Rzptéj, na przeszłym sejmie uchwalone do trzech ćwierci

23) Na sejmie w r. 1620 był Marszałkiem izby poselskiej Jakób Szczawiński, (vol. leg. III. 187), nie będąc jeszcze wojewodą inowrocławskim. Postąpił on na tę godność, jak się z listu powyższego pokazuje, w roku 1621 i tak też wypada uzupełnić Niesieckiego, gdzie widocznie pomiędzy Krzysztofem Rysińskim a Stanisławem Przyjemskim brakuje jednego albo może nawet dwóch wojewodów, Szczawiński bowiem zostaje w г. 1622 wojewódą brzeskokujawskim.

wynoszą, którego wojska jako liczby nie wiem, tak i czasu, od którego się służba temu wojsku zaczęła; i to inter summas calamitates téj Rzptéj liczę, że nietylko niepotrzebnych ludzi siła w tym zaciągu jest, ktorzy nie mieli być, ale że i ten maluczki i chudy porządek, ktory do tych czasow, a to jakokolwiek trwał, iż do popisu służbę zawsze przyznawano, dwie niedziele na ściągnienie dawszy, teraz kiedy i to najbardziej expedit, zginęło, boi popisu nie było, i od którego czasu służba się zaczyna, nie wiem od kogo się dowiedzieć. Miałem dopieruchno list od Imść pana podkanclerza koronnego 24), w którym mi pisze, że żołnierze się buntują niektórzy, powia dając, że im już służba wyszła, ale od którego czasu poszła, jako mi nie pisze, tak podobno i sam wiedzieć nie może, gdyż tak zawżdy do tych czasów moris było, że kiedy się żołnierz do obozu ściągał, dopiero mu służbę przypowiedziano, i od którego czasu, miała iść, naznaczono. Więc i w liście WKM. nie tkniono tam najmniej, bo jeśli od tego czasu służba idzie, jako począł rotmistrz ludzie zbierać, albo jako przypowiedny list wziął, pewnie i dwie ćwierci już minęło, i tak singuli non explebuntur a Respca deficiet. To tylko wiem, na co radbym, żebyś WKM. zesłał exploratorem, cobyś mu ufać raczył, że wojska trochę i lichego i tak niespełna, że drudzy co po 1000 koni mieli mieć, ledwie po 100 koni do tych czasów mają. O Polakach mówię, o cudzoziemcach nie wiem, bo sami hetmani powiadają, że do tych czasów doskonale nic nie wiedzą. Wiem ja bardzo dobrze co nad nami wisi, i czego być może nad nami prędziusienki effectus, jeśli nas sam Pan Bóg nie ratuje, bo też widzę, wszystko ad miracula referimus, ale jako temu zabiegać? już tak czas upłynął, że ani sejm ani żadna rzecz ratować nas nie może, tylko trzeba eventu, jaki Bog da czekać, pacis artibus nic się dotychczas nie czyniło, ktore zawżdy primo loco ponebant najwięksi, najmędrsi wojownicy. Apparatus belli nostri jakiśkolwiek, ale robur bardzo słaby i bardzo leniwy, zaczem subsidium już żadnego nie masz tym tylko rzeczom, bo conflictus z nieprzyjacielem propinquus, tylko się jako na sejmie przeszłym konkludowało, Boże uchowaj infelicem casum, pospolite ruszenie obiicere. Sejm ninacz się przydać nie może, tylko jeśliby Pan Bóg poszczęścił dla obmyślenia zapłaty wojsku. Jakoby go prędko złożyć? Kiedyby tylko był numerus wojska, na jaki z przeszłego sejmu do trzech ćwierci stipendia są naznaczone, tedyby go niepotrzeba, aby in principio Octob., boby się służba skończyła, aż na fine 9-bris kładąc jej początek a Martio, lecz iż z naskażdy wie, że wojska więcej przyciągniono, rozumiałbym, żeby jako primis diebus 7-bris, bo pod ten czas właśnie też wojska nasze z nieprzyjacielem schodzić się będą, i trzeba przekazać eventum, gdyż czego Boże uchowaj adversum casum, jużby do sejmu żadną miarą nie przyszło, trzebaby zaraz wszystkie obiicere vires. Jeśliby też Pan Bóg pobłogosławił pod ten czas właśnie, prędkoby się sejm odprawił, który przecie mojem zdaniem, sine suetis solennitatibus, być nie może, gdyż sejmików potrzeba, na których Pan Bóg to wie, jakie subsidia téj nędzy będą się mogły znaleźć, bo o poborze, upewniam WKM., że myśleć nie potrzeba, ponieważ nietylko jest zdarta Korona wszystka, wyjąwszy Wielkopolskę i Prusy, ale tak nicurodzajem Pan Bóg nawiedził, że prawie wszystkie zboża na polach wygorzały. Miejsce rozumiem być w Warszawie, a czas sejmowi dwie niedzielny, bo wymykać się dalej nie ma z czem. Zwyczajcito wprawdzie był dotychczas turecki, wszystkiemi siłami w jedno miejsce bić, w którem, kiedy zwycięzcą zostanie, łatwie potem

24) Wacław Leszczyński.

persequi victoriam, ale to nie jest lex tak necessaria, żeby jej opportune odmienić nie mogli, zwłaszcza mając dostatek ludzi, a widząc, że praecipua pars tego królestwa najsłabsza jest, zkąd i każdy co ma rozum i w bitwach i w każdym akcie debiliorem partem najbardziej aggreditur. Passim te przedtem bywały mowy tureckie, że nas ze dwu stron mieli wziąć, czego, jeśli teraz zażyć będą chcieli, radbym ten rozum usłyszał, jakoby temu zabieżyć, czemu najmniejszą rzeczą do tych czasów nie jest provisum. Za wielką ja to mam konjekturę, że się cesarz turecki, jeśli sam pójdzie, Węgierską ziemią do nas obróci, iż most apud Albam regalem 25) uczynion i potissimam partem snać żywności tam obrócono, gdyż obróciwszy ze 200,000 ludzi ku Kamieńcowi, a może i więcej, sam kiedy mimo Siedmiogrodzkiej ziemi ku Egrowi26) prosto swojemi ditionibus z Egru do Koszyc 27) mil ośm a 10 najwięcej, a z Koszyc do Krakowa mil 26 drogami dobremi, przestronnemi, i kto mu je impediet, radbym to wiedział, jeśli Węgrowie, o tém i mówić nie trzeba, jeśli téż obiicere krakowskie i sandomierskie województwo, zda mi się, żeby to połknął oboje daleko sam nie dochodząc, jeśli propugnaculum krakowskie, nie trzeba WKM. opisywać in quo statu jest, bo jakoś WKM. odjechał tego miasta, tak mu i na piędź nie przyszło. Ja to co rozumiem piszę, że kiedyby 10,000 Tatarów przyszło, zapaliwszy Kleparz i insze przedmieścia, które właśnie są pod murem krakowskim, a zapalić byłoby tak snadnie, jako przez izbę, dymem i płomieniem wydusiliby Kraków wszystek. I że in tali discrimine miasta stołecznego, od wiosny począwszy, aż do tych czasów najmniej nie ratowano, znać, że tak tylko ręce złożywszy, fatalem eventum czekamy. A to jest rzecz niewątpliwa, że słabszej strony nieprzyjaciel nie masz we wszystkiej Polsce nad to, i lubo sam cesarz turecki tu się obróci, lubo téż tentabit przez Gabora 28), albo też baszę jakiego z tej strony, upewniam WKM., że to zaraz stracimy, bo ani bronić, ani obronić nie masz podobieństwa żadnego. Oddaję zatem etc.

XI Do króla 29).

Z Krakowa 18. czerwca 1621.

Najjaśniejszy etc.

Iwaniczczykowie zaczęli tragicomediam, Lisowczykowie ją kończą, którzy obszedłszy wkoło, teraz sam w sandomierskiej ziemi prawie wszystkiej i w krakowskiej wielkiej części, czynią to co zwykli nad co się więcéj rzec nie może, i głosem to udają, że im służbę przypowiedziano i mają na Podgórzu leżyć obozem. Jużem dosyć pisał do WKM. Pana mego miłościwego, co to za morbus i jako go zbyć było potrzeba, nietylko dla bezpieczeństwa i krzywd takich ludzkich, ale dla przekleństwa, które omni momento się dzieje. Teraz właśnie materia scelerum się wróciła, wszy

25) Tak nazywano Stuhlweissenburg (Białogród) miasto, w którém się królowie węgierscy zwykli byli koronować, tu jednak ma piszący na myśli zapewne Belgrad, dzisiejszą stolicę Serbii. 26) Eger (Erlau, Jager) miasto w Węgrzech północnych nad rzeką tegoż imienia. 27) Koszyce, miasto w północnych Węgrzech. 28) Bethlen Gabor, ks. Siedmiogrodzki, sprzymierzeniec Turków a Polsce nieprzychylny z powodu posiłków, jakie król Zygmunt III posłał cesarzowi Ferdynandowi II do Węgier w roku 1619 (porów. Gindelego: „Geschichte des 30-jähr. Krieges II, 288"). 29) List ten drukował M. hr. Dzieduszycki w dziele: „Krótki rys dziejów i spraw Lisowczyków". (We Lwowie 1843) II, 33 z mylną datą 8 czerwca.

stkich preditos, którym żyć alieno najzręczniej przyjmując do siebie, czego rapax miles niedobrał, wszystko wniwecz obracają, i kiedy największych dostatków w Polsce było potrzeba, wszystko zniszczono. Jeśli im jeszcze służbę przypowiedziano, ja więcej nie rzekę, jeno to, com po winien pro fide mea i debito, iż ostrzegam WKM. Pana mego miłościwego, że wolnego narodu toties patientia laesa, która właśnie serce dusi, musi rada nie rada verti in furorem, bo co jure belli fit od nieprzyjaciela tolerabilius, gdyż miasto wykorzenienia tanti flagitii jeszcze je przyjmują, co już może być intolerabilius. Oddaję mię etc.

Z Krakowa 3. lipca 1621.

Najjaśniejszy etc.

XII. Do króla.

Pisałem trochę o tem przedtem do WKM. Pana mego miłościwego, że Kozaków Zaporoskich hetman posłał uniwersał do wszystkich dóbr WKM. ukrainnych, także i wszystkich szlacheckich, gdzie ja téż mam z bratem moim szmat majętności moich, rozkazując sobie chować konie pod armatę, prochy, ołów i do każdego miasteczka regestr posłali, jako wiele czego zkąd potrzebują. Wczora dopiero przyniesiono respons od niego właśnie, gdzie pisze, iż nie może to być inaczej, gdyż wyszli na służbę WKM. w liścieć tego wprawdzie nie dokłada, ale oretenus powiedział to sługom moim, i wszyscy insi starsi kozacy, że Pan Obałkowski, który od WKM. do nich jeździł, tą kondycyą ich z Zaporoża wywiódł, że im pozwolił tak w dobrach WKM. jako i szlacheckich to, com wzwyż mianował, brać pro libitu. Co jeżeli tak było, ta rzecz godnaby wielkiej kaźni, gdyż nie mogłaby nas już większa niewola potkać, kiedy w majętnościach naszych miano nam rozkazywać, takie krzywdy czynić. Kiedy się ci ludzie nie kusili zimie albo z wiosny zaraz o Białogród 30) i tem omnem praestiterunt operam WKM. i Rzptéj, teraźniejsze wywiedzienie ich na włość ninac się inszego nie przyda, tylko na ostatnie spustoszenie tych tam krajów, które już ledwie tchną. Pisałem do WKM. niedawno prosząc i radząc, abyś im WKM. nad Dniepr wrócić się kazał, i tam żeby Tatarom przeprawy bronili i dawali o nich znać, i teraz téż WKM. radzę i proszę, a skoro im da znać Pan hetman, aby szli Turka infestować na morze, bo inaczej doświadczysz tego WKM., że Tatarowie Dniepr przejdą, a nie będziemy wiedzieli o nich, jeśli już do tych czasów nie przeszli. Proszę przytem uniżenie WKM., abyś WKM. rozkazał się dowiedzieć u tego Pana Obałkowskiego, qua potestate to uczynił, że temi kondycyami to swawoleństwo z Zaporoża wywiódł, jeśli tak jest, aby był karany. Posłałem ci do hetmana Zaporoskiego, aby mi dał in scriptis te atestacyą, będęli ją miał, nie zaniecham, gdzieby go nie skarano criminaliter, przeciwko niemu postąpić i opowiedzieć tam, gdzie się będzie należało, gdyż i tak krzywd od żołnierzów i od tego inszego hultajstwa, które się włóczy, aż nazbyt mam, że prawie mi wszystko popustoszono, jeśli jeszcze i tę severitatem od tego swawoleństwa ostatnią cierpieć mam, w sercu mojem z śmiercią by mi się to równało. Oddaję etc.

30) Białogród obecnie Akerman, miasto powiatowe i portowe w Bessarabii, przy ujściu Dniestru.