litudine deceptus, Sierakovium putans esse Sienienium, a quo antea nescio quid injuria passus fuerat, Dnum Sierakovium corripit, raptat, modis indignis tractat, frumentum ne divendatur, impedimenta objicit. Paulo post errore suo cognito, blande dimittere et omnibus modis placare studet. At Dnus Sierakovius, ipsa contumelia ad vindictam stimulante, in jus hominem vocat, comminatur. Ac cum dies aliquot Dantisci frustra magnis impens's consumpsisset, tandem variis fallaciis Kierlej ac taedio ipso eo est adactus, ut litem cum eo non solum componeret, sed cautionem etiam de non ulciscenda ea injuria praestaret. Facile jam est cuilibet conjicere, quo animo fuerit in Gedanenses Sierakovius. Igitur omnes occasiones observare, ut possit par pari referre ac animum, tanto dedecore offensum, vindicta exsatiare. Ac cum nusquam corripiendi Kierlej per aliquot annos occasio offerretur, nihilominus cupiditatem vindictae tempus non diminuebat. Accidit igitur percommode, ut aliquando in concivem ejus, Barnabam nomine, incideret, quem postquam in via publica, Kierlejum appellans, corripuisset, eodem plane modo accepit, quo ipse a Kierlejo Dantisci acceptus fuerat. Res sane ridicula, Sierakovius vapulabat pro Sienienio, Barnabas pro Kierlejo, Kierlejus non se Sierakovium sed Sienienium corripere ajebat, Sierakovius quoque non se Barnabam sed Kierlejum comprehendere affirmabat.

Hujus itaque Barnabae gratia Secretarius a Gedanensi civitate advenerat, atque is quidem ut libere dimitteretur, auctoritate Dnorum Commissariorum effectum est, sed ea conditione, ut Senatus Gedanensis iterum de ista injuria Dni Sierakovii cognosceret, et causa cognita in Dnum Kierlejum diligenter animadverteret.

Revocato igitur Gedanensi Secretario Illmus Episcopus ad ea omnia, quae Senatus nomine postularet, breviter in hunc modum respondit. Auctoritate, inquit, nostra perfectum est, ut civis vester, quem Dnus Sierakovius abduxerat, libere dimitteretur. Sed majorem in modum queritur Sierakovius de injuria, sibi ante annos aliquot a concive vestro Kierlej illata. Ostendit, se ab eo longo tempore fuisse loco Sienienii detentum magnaque praeterea ignominia magnisque damnis affectum, et ad extremum iniquis conditionibus litem cum eo componere coactum fuisse. Erit id munus Senatus vestri, penitus ea singula examinare, prudentiae autem iritatum animum humanitate lenire potius, quam acerbitate ad novas injurias, in his praesertim Reipublicae procellis, provocare. Qua de re universus exercitus suam se legationem ad Senatum missurum esse pollicetur. Nos quod attinet, magnopere postulamus, ut tota ista causa a Senatu denuo cognoscatur. Dignus est Sierakovius, cui hoc officium humanitatis : Nobilissima. familia ortum ducit, amplissimorum hominum gratia floret, merita quoque ipsius in Rempublicam, cum tanto temporis spatio militiae operam navarit, sane non sunt obscura. Viarum securitatem, uti speramus, publicae vobis literae praestabunt. De exactionibus, quae nobis ipsis sunt gravissimae, sic statuimus, habituros eos inopum colonorum miseraeque plebeculae rationem. Nihil restat aliud, nisi ut pecunia, quam ex tributis collectam Senatus apud se retinet, quamprimum nobis transmittatur. Aequum est, nos omnes, qui una hac navi Reipublicae continemur, communi eam subsidio juvare, ut tandem sedatis tempestatibus optata aliquando pace frui liceat. Serviant igitur Gedanenses tranquillitati, consulant patriae, manus ad commune incendium admoveant neque committant, ut per eos haec solutio stipendiorum, Reipublicae tam necessaria, impedita esse videatur.

Brak czasownika.

Ita Gedanensis Secretarius expeditus est, ac scriptae quoque sunt in eandem fere sententiam ad Gedanenses literae.

Vigesima quinta Februarii. In arcem milites ad Dnos Commissarios convenerunt, et ad ea, quae fuerunt nomine totius Reipublicae postulata, responsum dederunt. Serviebat ea res retinendae autoritati Dnorum Commissariorum, cum alioquin in templum illis ad milites fuisset descendendum. Omnes sperabamus, eos aliquid Reipublicae causa et S. R. Mtatis remissuros fuisse, sed pertinacia cum licentia conjuncta animos eorum excaecaverat, et amorem patriae, ut sic dicam, penitus exculcaverat. Orationem Dnus Marschalcus nomine totius exercitus habebat, ex qua nihil, praeter inanem sonitum verborum expresseris. Multa de sanguine fuso et vulneribus propter Rempublicam acceptis, more solito, id est affectata voce et sesquipedalibus verbis commemorabat. Principio orationis testabatur pietatem erga patriam, obedientiam erga S. Regem, ut omnes in spem magnam erecti, aliquid magnum et singulare ab eo expectaremus. Sed quando ventum est ad rem ipsam, nihil eorum exercitum posse facere, quae Respublica postularet, respondit. Vox et praeterea nihil! Verum supervacaneum est, plura de illius oratione hic scribere. Quid illa in se continuerit, facile intelligetur ex iis, quae sunt constituta in illo Conventu generali:

Constituta militaris Bydgostiensis Conventus,

celebrati die 22 Februarii.

Nullo modo a duodenis quartis anni partibus esse recedendum. Justa debita, ac praecipue Illmi piae memoriae Palatini Braclaviensis, remittenda non esse.

Pecuniam ex Prussia nomine commeatus numeratam, qua angustiis Majoris Poloniae vivendum erat, ad rationem stipendiorum nullo modo esse recipiendam, cum id neque justum sit neque fieri omnino possit. Quod Assecurationem attineat, de ea esse deliberandum.

Justitiam nemini denegaturos, quicunque de injuriis questus fuerit. Nomine commeatus non esse plus quinque florenis exigendum usque ad finem solutionis, hoc est ad dominicam In albis 1, reliqua vero pro victu parcissime esse capienda.

Duos ex una quaque turma esse designandos, qui penes Dnum Marschalcum Bydgostiae maneant.

Illmi Marschalci Lithuaniae 2 promerita stipendia, exemplo aliorum exercituum, unanimi consensu esse requirenda. Ne quid impedimenti stipendiis cujusquam objiciatur in solutione, debere quemlibet scriptum aliquod obtinere ab iis, apud quos stativa habebat, quo testimonium ejusmodi contineatur, nihil praeter fas acceptum fuisse.

Haec erant a militibus sancita et Dnis Commissariis post orationem Dni Marschalci exhibita.

Postero die, quae erat Vigesima sexta Februarii, Illmus Episcopus disertissimam ad milites orationem habuit, gravissime querens, magnum esse Dnis Commissariis praejudicium in eo factum, quod nonnisi jurati audienda sibi ca putarent, quae universa Respublica unanimi consensu ab iis flagitaret. Ostendit, duplici eos nomine peccare, qui juramento

16 Aprilis.

2 Christophori Dorohostajski, który przy dobywaniu Smoleńska 13 czerwca г. 1614 dowodził od strony północnéj.

sese ad injustam rem obtinendam obstringerent. Primo enim, ipsum juramentum rei iniquae esse grave peccatum, executionem vero illius longe gravissimum. Itaque ex fundamentis theologicis clarissime docuit, non teneri eorum conscientias, quo minus, si velint, possint adhuc quidquam Reipublicae causa etiam contra temerarium juramentum suum facere. Deinde cum singillatim omnia capita S. Regis et eorum responsa examinare ac discutere causamque Reipublicae urgere vi rationum et argumentorum pondere coepisset, Marschalcus universi exercitus ipsa victus rei veritate, se vehementer in eo laborasse respondit, ne quid ejusmodi accidisset, sed quoniam plus valuisset multorum temeritas, quam paucorum maturum judicium, sibi eam culpam non esse attribuendam. Aliter se longe sensisse ac nunc sentire, sed universo exercitui cum paucis non se potuisse resistere. Haec paene verba ipsius excusationis tum fuere: Quid agas cum ejusmodi hominibus, apud quos nihil valet ratio, nihil auctoritas, nihil amor patriae, nihil pietas erga Deum, nihil leges et magistratus, nihil jus et fas, sed sola pecuniae immensa cupiditas, cum insigni pertinacia conjuncta.

Itaque cum jam modus agendi cum illis nullus esset, ne, ut est vetus adagium, laterem lavare aut actum agere adhortationibus suis Dni Commissarii viderentur, reliqui dies tributi sunt rationibus audiendis et literis delectoriis diligenter inspiciendis; appello autem literas delectorias, quibus alicui deligendi sive conscribendi militem data est potestas. Ac eas quidem literas quod attinet, illud maxime videbatur indignum, quod ab aula S. Regis datae sunt plurimae, relictis nudis spatiis inscribendi aut referendi tot nomina militum, quod unicuique placuerit. Ea res quam sit Thesauro nociva, quilibet facile judicare potest. Qui enim vix 60 milites habuit, is nullo negotio 160 in nudo illo spatio inscribere potuit, idque forte est a nonnullis non sine maximo Reipublicae detrimento factitatum. Quanquam vero sine gravissima causa nullius fides in dubium sit vocanda, omnibus tamen, qui ad gubernacula Reipublicae sedent, Epicharmus audiendus est, qui tacite in aures politicorum insurrat:

Νάφε καὶ μέμνας ἀπιστεῖν, ἄρθρα ταῦτα τῶν φρενῶν',

Vigilans sis et memineris diffidere, hi sunt nervi aut articuli sapientiae.

Rationes vero, quamvis ita erant ab illis subductae et ad proxima Comitia transmissae, ut deberi sibi omnes affirmarent 120.620, tamen ingentis lucri odore allecti, eam quoque summam, monstratis quibusdam chirographis, augere conabantur. Ac inter alias rationes gravissimas, quibus cum dignitate ea auctio refellebatur, operae pretium est Illmi Episcopi jocum commemorare, quo festive et cupiditatem illorum exagitabat, et rei veritatem commodissime exprimebat:

Erat, inquit, nostris temporibus publicum Posnaniae diversorium, cui tum quidam Gajda 3 nomine praeerat. Apud eum Nobilis quidam cum per triduum forte divertisset, in discessu suo rationes eum inire jussit, quidnam esset pro illo triduo solvendum. Ac Gajda quidem tantum sibi deberi ajebat, quantum Nobili vix verisimile videbatur. Itaque Dne Gajda, inquit, iterum sunt tibi rationes subducendae. Ille promptus et alacer uno ductu cum binas lineas scriberet, plus etiam sibi quam ante deberi affirmavit.

Apud Ciceronem ad Atticum, I 19. 8.

2 W rkp. przekrecone: Νῆθε καὶ μέμνας, απισεῖν ἄρθρα ταῦτα τῶν ῥενίον.
3 W rkp. Gaida" lub "Gayda".

At Nobilis subridens, ego vero, inquit, priorem calculum Dne Gajda amplector, et a te etiam atque etiam peto, ne tertio tibi rationes subducendas putes. Id exemplum cum mirifico applausu Illmus Episcopus magna militum frequentia commemorabat aptissimeque ad id, quod agebatur negotium, accommodabat. Scilicet elegantis ingenii est, res gravissimas liberalibus jocis, veluti suavissimis condimentis aspergere, simulque et prodesse et oblectare. Eae rationes dierum aliquot spatio postquam finitae sunt, numerari pecunia per singulas turmas coepit ita, ut quidquid numeratum esset, id in arcem deportaretur et sub sigillo Praefecti turmae illius in fornice collocaretur.

Interea moniti sunt omnes Prussiae incolae, ut quam celerrime pecuniam conferrent, literae quoque ad S. R. Mtatem per servum Regium, Dnum Madaliński, expeditae sunt, quibus ea omnia, quae erant hucusque Bydgostiae gesta, significabantur. Eas omnes literas huc transferre supervacaneum judicavi, multo enim commodius esse puto, separato volumine ea omnia, quae ultro citroque scripta sunt, contineri, quam ordinem hic sine judicio perturbare 1.

Illis ipsis diebus allatus est ad Dnos Commissarios nuntius, velle milites in Prussiam excurrere et nomine commeatus 12 florenos ab uno quoque agresti singillatim extorquere, quae res non parum Dnos Commissarios perturbavit. Pro muneris sui ratione, ut obviam irent vexationibus et rapinis, quas, si miles eo irrupisset, multas intolerandasque fore providebant, advocatis aliquot militibus et ipso totius exercitus Marschalco, diligenter cum illis egerunt, ut id militum institutum impediretur. Constitutum denique est, si quadraginta septem millia Prussiae incolae numeraverint, intactos fore ab incursionibus agros finesque eorum. Id Dni Commissarii Senatoribus Prussiae primariisque civitatibus sine mora significarunt. Interim milites promisere, curaturos se, ne ullae turmae eo irrumperent, priusquam de sententia incolarum Prussiae aliquid certi constitisset.

Ac quoniam Quaestores nondum omnem pecuniam exigere poterant, conclusi tantis temporis angustiis, prorogatum est illis tempus ad dominicam usque Palmarum 2, ut quod reliquum pecuniae erat, colligerent ac gravissimis legum poenis interea essent soluti. Nam si statim severitate utendum sibi putassent, pecuniam eo ipso non auxissent, multos autem crimine infamiae ad extremam sine dubio perniciem adegissent.

His constitutis, cum jam ordine suo omnia fluerent, ac nihil aliud nisi numeratio pecuniae diligenter esset observanda, discessit Illmus Episcopus Coronoviam, ut paululum a tantis laboribus respiraret.

Ibi diebus aliquot consumptis, Bydgostiam Nona Martii ante vesperam rediit. Jam allatae erant literae a Dnis Deputatis Radomiensibus 4 cum eo Decreto, quod aliquam pecuniae summam et eam valde incertam pollicebatur. Itaque duplici nomine Dni Deputati incusandi sane haud immerito videbantur: primum quod incertam pecuniam Dnis Commissariis ostenderent, deinde, quod omnem invidiae molem in eos deonerarent. Poe

której autor i niżej pokilkakroć wspomina, nie znajduje się 2 23 Martii.

Polnisch Krone, nad Brdą w wojew. pomorskiém, o 3 mile

4 Sejm z grudnia r. 1613 naznaczył był zarazem deputacye dla Korony w Radomiu, dla Litwy zaś w Wilnie, na dzień 22 stycznia 1614, żeby wszystkie zaległe pobory, Rzeczypospolitej własne, najdalej do 23 lutego zebrały, i pieniądze bez zwłoki komisarzom do Bydgoszczy, Brześcia, Wilna i Lwowa, na zapłatę wojsku odesłały.

nis enim constitutis et Decreto lato executionem iis reliquerant, prudenter scilicet odium, quod ipsi fugiebant, in alios detorquere voluerunt. Advenerant jam quoque Generosus Dnus Madaliński ab aula S. Regis cum literis, quas ego omnes, ut ante dixi, in unum fasciculum seorsim colligere, si tantum otii datum fuerit, ex animo sane optarim.

Decima igitur Martii Dnus Madaliński redditis literis, quidquid a S. Rege in commissis habuit, id Dnis Commissariis satis prompte, dextre et copiose retulit. Inprimis gratias egit nomine S. R. Mtatis pro iis laboribus, quos causa Reipublicae sustinerent, ac ut imposterum quoque pari diligentia et labore in hoc negotio versarentur, postulavit. Deinde omnia ea proposuit, de quibus videretur S. R. Mtati iterum esse cum militibus agendum, nimirum de illa anni quarta parte, quam post Confoederationem jam susceptam sibi usurparent, et de illa altera, quae quia praeter consuetudinem inducta est, auctionariam appellare licet, de debito Illmi piae memoriae Palatini Braclaviensis, de commeatibus, de Assecuratione, de judiciis, de Dno Walknowski', de pecunia Capitaneorum, de vectigali quarti grossi, de illo altero, quod navigationis nomine apud Fordanum 2 pendi consuevit. Quibus omnibus Dni Commissarii diligenter auditis et prudenter excussis, obnixe Illmum Episcopum rogarunt, ut ad milites de iis omnibus verba faciendi provinciam susciperet.

Quorum petitioni ne deesset, Undecima Martii convocatis militibus, talem orationem ad eos habuit, ut omnes vires suas eloquentia experiri in eo videretur. Ac mihi quidem aliquid ex ea degustandum hic proponere est animus, sed scribendo Divinum illud orationis flumen consequi, et ea omnia ornamenta illumque gravissimae eloquentiae succum exprimere 3. Sincere id et omni affirmatione assevero, me ne primas quidem lineas Illmi Episcopi orationum, quas in hac Commissione habuit, adumbrare potuisse. Itaque quisquis es, qui haec nostra lecturus es, ita velim existimes, me in hoc meo negotio tuam solummodo cogitationem informare voluisse, quid esset tibi de Illmi Episcopi eloquentia sentiendum. Nam quemadmodum ex ungue leonem posse cognosci, ajunt, sic ex his parvis indiciis, quae ego ostendo, quanta fuerit orationis gravitas quantaque copia, non difficile judicari posse existimo. Quod si quis hoc meo humili et arido genere dicendi hacque mea siccitate Illmi Episcopi copiam ac sublimitatem metiri voluerit, eum ego proinde facere judicaverim, quemadmodum si quis infantis calceum Herculis pedi adaptare studuerit. Sed ut ad rem redeam, postquam Dni Commissarii et milites consederunt, sic Illmus Episcopus coepit:

Quo sit animo erga vos S. Rex, multis jam illustribusque argumentis hucusque, ut opinamur, cognitum ac plane perspectum habetis, nam cum vos accensis gloriae pectoribus in acie fortiter versari, sanguinem fundere, ictus excipere, corporibus suis viam hostibus obstruere, equitum, ac si occasio ferret, peditum etiam officio strenue et animose fungi saepenumero vidisset, non potuit alio vos loco habere, nisi eo, quo sunt ii milites habendi, qui prodigi sanguinis et avidi gloriae excelsis animis et fortitudine.

Fordon lub Fordan, miasto nad Wisłą o 1 mili od Bydgoszczy; w rkp. „ad lordanum". Cło wodne, pobierane w tém mieście od statków, nazywało się także fordanem“, i przyznane zostało uchwałą sejmu z grudnia r. 1613 na zapłatę wojsku: „podatki poborowe, t. j. czwarty grosz, Fordan składne". 3 Brak czasownika.