Był zresztą uczonym w całém znaczeniu, z wykształceniem klasyczném, pisze łaciną poprawną w odstępach krótkich, i gęsto często zasila swoje opowiadanie cytatami z pierwszorzędnych autorów rzymskich i greckich, jak Homera, w oryginale. Na samę zaś sprawę konfederacyi wojskowej, którą słusznie nazywa „monstrum“, zapatruje się jako człowiek starszy i wytrawny polityk bardzo trzeźwo, nieszczędząc wcale warcholstwu skonfederowanych „Nobiles" i „,adolescentuli", zdziczałych mimo „Generosum ortum“, cierpkich i bezwzględnych uwag, i grożąc im zasłużoną klątwą u przyszłych pokoleń.

Wprawdzie Dyaryusz jego jest w dobrej części panegirykiem dla biskupa Gębickiego, którego wszędzie choć bez potrzeby na pierwszy plan wysuwa, podnosząc w całém sprawozdaniu swojém zbyt często aż do przesady jego rozum, takt, wymowę znakomitą i mądre postępowanie. Okoliczność ta razi téż trochę, zwłaszcza że przeczytawszy opowiadanie autora rozważnie, łatwo wyrobić w sobie można przekonanie, że komisarze sejmowi, a na ich czele Gębicki, zamiast stałości wobec rozzuchwalonych konfederatów okazali zbytnią dla nich słabość, tak że ci wszystko zyskali, co tylko chcieli, nieustępując na włos od swoich żądań.

Uwielbianie to jednak na każdym kroku biskupa - przewodniczącego w niczém nie ujmuje rzetelności samego opowiadania, jak je nam autor zestawił, gromiąc, jak przystało, wyuzdaną na wszelkie bezeceństwa młodzież szlachecką, co zamiast prowadzić dalej rozpoczętą z nieprzyjacielem wojnę, wolała, skonfederowawszy się na obcej ziemi, najechać ojczyste zagony. Rzetelność bowiem słów autora, co do Smoleńszczan przynajmniéj, tych lupi rapacissimi“, „leones et leopardi", potwierdza w zupełności inne krótkie sprawozdanie współczesne o przebiegu czynności komisyi bydgoskiej, które z innego rękopisu biblioteki Jagiellońskiej przy końcu dołączam, a które także w szlachcie skonfederowanej widzi tylko wyuzdanych żołnierzy", krnąbrne i uparte, które moc i siła nadyma“, jako téż wilki drapieżne".

,, serca

Lecz kto może być autorem Dyaryusza. Że napisał go widocznie kapelan lub przyboczny a uczony sekretarz biskupa Gebickiego, właśnie się powiedziało. Innych natomiast szczegółów o sobie, trzymając się, z wyjątkiem zbytniego uwielbiania swego chlebodawcy, ściśle przedmiotu, dostarczył autor nader skąpo.

Oświadczą tylko kilka razy, że oprócz właściwego Dyaryusza czyli opisania czynności komisyi bydgoskiej zbierze także, jeżeli mu czas pozwoli, w osobnéj księdze ważniejsze akta publiczne i listy królewskie do tej sprawy, lecz rękopisu takiego niema w zbiorach biblioteki Jagiellońskiej, i prawdopodobnie go autor nie ułożył, zadowoliwszy się samą tylko zapowiedzią. Miał przytém także zamiar opowiadanie swoje ogłosić z czasem drukiem, zwraca się bowiem w jedném miejscu, pod dniem 11 marca, do czytelnika, „quisquis es, qui haec nostra lecturus es", a kończąc Dyaryusz 7 maja zwrotem kaznodziei i teologa, przypisuje całe nieszczęście „dissolutae vitae nostrae insolentiaeque militari“, uważa konfederacyą za „castigationem Patris Coelestis", i przeprasza konfederatów, że wszystko przeciw nim libere et audacter" wypowiedział. Za to jednak niepowinni mu być krzywi, dodaje, bo nikogo nie nazwał po imieniu, „neminem nominavi“, choć to nie ze wszystkiém zgodne z prawdą, gdyż tego i owego właśnie nazwał po imieniu i zgotował mu tym sposobem wcale niepoczesne wspomnienie u potomnych.

Ważniejsze wszakże co do osoby autora Dyaryusza są dwa inne zawarte w nim szczegóły. I tak zaraz na początku w drugim ustępie powiada autor o sobie: „cum nunc primum reversus ab exteris nationibus, ad Rempublicam accedere incipiam"; ku końcu zaś Dyaryusza, w niedzielę 4 maja, wspomina, że w czasie nabożeństwa: „concio diserta et erudita a Reverendo Patre Rakowski, Theologo Societatis Jesu absolutissimo, habita est, qui cum Illmo Episcopo toto illo Commissionis tempore Bydgostiae fuit".

Nikogo innego z otoczenia biskupa Gębickiego nie nazywa autor w Dyaryuszu nigdzie po imieniu, i właśnie ten szczegół naprowadza na domysł, czy przypadkowo sam Jezuita Rakowski, teolog i kaznodzieja, nie jest autorem naszego opowiadania?

Jednego też tylko Jezuitę tego nazwiska, Rakowskiego Mikołaja, znamy z owego czasu. Brown w Bibliotece pisarzy Towarzystwa Jezusowego, str. 339, podaje o nim, że był „Mazur, i w Wiedniu do Towarzystwa r. 1580 przyjęty został, mając lat 17", że „filozofią i teologią słuchał w Pradze, Gracu i Rzymie, a powróciwszy do Polski, uczył filozofią i teologią, tak moralną jako i dogmatyczną i Pismo św., a przez wiele lat był kaznodzieją", bawiąc zaś w Pradze, miał 26 października r. 1592

kazanie na exekwiach za duszę możnego Wilhelma de Ursinis Rosemberga, i zaraz je tamże drukiem ogłosił.

Wszystko więc zdaje się przemawiać za tém, że Rakowski Mikołaj a Rakowski w naszym Dyaryuszu jest jedną i tą samą osobą, nawet szczegół ów: reversus ab exteris nationibus". Wprawdzie podług Browna Rakowski Mikołaj umiera w Lublinie 4 stycznia r. 1612, nasz zaś Jezuita Rakowski bawi w Bydgoszczy od lutego do maja r. 1614; ale to widocznie tylko przypadkowa co do dnia i roku śmierci Mikołaja Rakowskiego pomyłka. Zagraniczni bowiem pisarze Towarzystwa Jezusowego, jak Sotwel w wydanej w Rzymie r. 1676 Bibliotheca scriptorum Societatis Jesu, którą nawet Brown cytuje, a daléj Czech Balbinus w Bohemia docta, drukowanej w Pradze r. 1778, tom II str. 420, i nowszy pisarz Backer, r. 1853 w Bibliothéque des écrivains de la Compagnie de Jésus, tom II str. 503, podają prawie zgodnie, że Rakowski Mikołaj urodził się w Masłowie na Mazowszu r. 1563, umarł zaś w Lublinie 4 stycznia r. 1618.

Kraków, w sierpniu r. 1880.

COMMISSIO,

in qua auspiciis Serenissimi Regis Sigismundi Tertii De dissolvendis stipendiis Militi Smolensciano ab Illustrissimis Dominis Commissariis, ad eam rem totius Reipublicae consensu designatis, Bydgostiae tractabatur.

Propositum nobis est, breviter perstringere, quomodo illi quamque prudenter cum militibus sese gesserint, qui totius Reipublicae consensu Bydgostiae in eo laborarunt, uti miles Smolenscianus, acceptis suis stipendiis, vinculum Confoederationis solveret, et tandem aliquando Reipublicae tranquillitatem et tranquillitati Rempublicam restitueret. In his fuerunt viri in amplissima dignitate constituti et antiquae virtutis, prudentiae, ingenii, eruditionis rerumque gestarum gloria insignes: Illustrissimus et Reverendissimus Episcopus Vladislaviensis et Pomeraniae 1, Illustrissimi Sieradiensis 2, Lenciciensis 3, Brestensis, Mariaeburgensis Palatini, Gnesnensis, Sieradiensis, Brestensis S, Gedanensis, Rospierensis 10, Bydgostiensis 11, Rogozinensis 12 Castellani, Generosi Dni Lucas Mielżyński, Succamerarius Calisiensis, Stanislaus Niemojewski, Dapifer Regni, Sigismundus Nisczycki, Capitaneus Prasznisiensis 13, Joannes Podoski, Capitaneus Ciechanoviensis, Vladislaus Przyjemski, Albertus Rozen, Remigianus Lassocki, Christophorus Charliński, Aulicus et Secretarius Sacrae R. Majestatis.

Inter hos cum Illmus Episcopus Vladislaviensis locum principem tenuerit, putavi 15, me non sumpturum hac in re inutilem operam, si cum ceterorum tum illius potissimum omnia consilia in hoc gravissimo Reipublicae negotio, non solum memoria custodirem, sed etiam, quantum liceret et quoad possem, scriptis mandarem. Illa enim altius in animo definguntur, quae crebrius mente cogitationeque agitantur. Jam vero cum nunc primum reversus ab exteris nationibus, ad Rempublicam accedere incipiam, pulchrum esse intelligo ac fructuosum, corum consiliis factisque cogitandis occupari, qui multum diuque in Republica versati, sapientes omnium consensu et sunt et habentur. Nam cum duobus a fontibus omnis prudentiae ratio proficiscatur, ab usu et a memoria, quorum altera assidua lectione, altera tum tractatu tum auditu comparetur: quid erit ad comparandam prudentiam utilius, quam eis se adjungere, et ab eorum latere nun

1 Laurentius Gębicki. kowski. 4 Michael Działyński.

7 Joannes Rudnicki. nimus Miłoński? Praszniciensis".

2 Stanislaus Bykowski.
5 Stanislaus Działyński.

8 Janussius Sierakowski,
1 Joannes Grzymułtowski.
14 W rkp. Remianus".

3 Adamus Sandivojus Czarn Andreas

9 Stanislaus Konarski. 12 Joannes Trzebuchowski? 15 W rkp. putari“.

Przyjemski. 0 Hiero13 Workp.

quam discedere, in quorum factis, dictis et gestu ipso cernas semper effictam quandam et expressam prudentiae imaginem. Scilicet in senibus est ratio, sententia, consilium, qui si nulli extitissent, nullae omnino Respublicae fuissent. Senes autem ii sunt judicandi, quos non rugae, non cani, non multorum annorum series, sed quos praeclarissimarum in Republica rerum gestarum sempiterna gloria commendat. A talibus tantisque viris, omni laude dignissimis, decet juvenes, quibus est animus Reipublicae olim cum dignitate servire, praecepta ejusmodi petere, quibus possint imposterum et Rempublicam feliciter juvare, et a primis vitae publicae rudimentis existimationem hominum animosque colligere. Nam quemadmodum illi, qui inter odorifera aromata versantur, referunt 2 semper aliquid odoris, in vestibus etiam non sentientes, ita fieri nullo modo potest, quin non aliquid prudentiae referant ii, qui cum prudentibus Reique publicae deditis viris versantur. Itaque non postremam felicitatis partem illos esse adeptos judico, quibus est concessa facultas vivendi cum talibus, quos et improbi reverentur et omnes boni amant, et universa Respublica admiratur. Plerumque enim quales sunt ii, quibuscum versamur, tales nos quoque fore omnes sibi pollicentur.

Atque scriptionis quidem nostrae ratio, ut arbitror, patet. Veniamus jam eo, quo nos sapientiae ducit studium, et id, quod proposuimus, clare breviterque persequamur. Universa Respublica postquam id muneris Illmo Episcopo dedisset 3, ut Bydgostiam iret et stipendia militi Smolensciano debita nomine Reipublicae persolveret ex iis tributis, quae tum plura erant, quam ullo unquam tempore ab omnibus Ordinibus concessa: magni sane fuit ea res consilii magnaeque deliberationis, essetne eo cum rerum suarum detrimento cundum, an omnium Ordinum voluntati ipsiusque Reipublicae voci resistendum. Illud alterum suadebat munus senatorium, amor patriac et illa, multis jam ante indiciis testificata et omnibus cognita in rebus vigilantia; hoc alterum jure suo postulabat senectus, valetudo, res domestica, sumptus. Uno anno bis Comitiis interfuerat, in aula S. Regis magnis sumptibus 12 septimanarum spatio vixerat, in milites plus quam viginti millia florenorum profuderat. Tantos sumptus parsimonia ut resarciret, non inconveniens videbatur, supersedere ab ejusmodi labore, qui esset magnis cum molestiis non modicas expensas allaturus.

Igitur cum privatae rei utilitas ad se eum raperet, amor patriae contra ad se eum revocaret: distrahebatur in deliberando animus afferebaturque anceps cura cogitandi. Sed vicit tandem ad extremum illud, quod merito vincere debuit, erga Rempublicam studium, et cessit privati commodi ratio, quae non nisi prudentissimo consilio cedere debuit. Nulli enim sumptus, nullae res tanti esse debent, quanti Respublica, quanti patria. Multa debemus propinquis, multa familiaribus, sed omnes omnium charitates una patria complexa est. In quo consilio quantus generosi animi spiritus quantaque virtus eluceat, ut assentationis suspicionem effugiam, aliis judicandum relinquo. Ego certe ut a proposito parumper deflectam, sic semper existimavi, quatuor esse Senatoris virtutes praecipuas, a quibus tanquam a fontibus sponte fluant duo illa, meo judicio, maxima ad res gerendas adjumenta: auctoritas scilicet et hominum benevolentia.

Tak zawsze w rkp., in posterum.

2 W rkp. przez pomyłkę „refererunt".

3 Uchwałą sejmu warszawskiego z dnia 24 grudnia r. 1613. Volumina legum, ed. Ohryzko, III 117 et sqq. 4 Urodzony r. 1559 liczył biskup Gębicki już 64 rok życia. 5 W Warszawie od 19 lutego do 2 kwietnia i od 3 do 24 grudnia r. 1613. 6 W rkp. przez pomyłkę interfuerant".