Obrazy na stronie
PDF
ePub

najmniej nikt powątpiewać nie chciał i nie mógł, a jakie były fortuny panów ruskich, tego dowodził olbrzymi majątek Ostrogskich. Wszak kże Janusz, ostatni z tego rodu, ten sam, co zasiadał na kasztelanii krakowskiej przed Zbaraskim, zostawił oprócz ordynacyi Ostrogskiéj 300,000 czerw. złotych w gotówce, nie licząc kosztowności i sreber. Majątek Zbaraskich był może mniejszy, ale tak Krzysztof jak i Jerzy byli bezżenni, mogli więc dowolnie i bez oglądania się na przyszłość rozrządzać dochodami swoimi i skarbić sobie łaskę braci szlachty. Tak téż było w istocie. X. Zadzik sławi w mowie mianéj na pogrzebie księcia kasztelana, hojność zmarłego a przywiązanie szlachty krakowskiej, która czciła Jerzego jak „bożyszcze jakie", polegało zapewne na dobrze zrozumianym interesie stron obu i na owéj szczodrobliwości późniejszego kasztelana. Mając liczną klientelę pomiędzy szlachtą, mógł książe Jerzy sięgnąć po najwyższe godności w rzpltéj, bo była to chwila, gdzie Polska mniej niż kiedyindziej obfitowała w ludzi zdolnych i do poświęceń gotowych. Od śmierci Jana Zamojskiego zaczyna się u nas epoka mierności politycznych. Mamy zdolnych wodzów, prawych senatorów, wzorowych kapłanów, ale nie mamy człowieka, któryby zdołał zapanować nad tym chaosem najrozmaitszych prądów i kierunków i wytknąć polityce polskiej drogę jasną, prostą i wiodącą do celu. Dwór skupia wprawdzie około siebie ludzi, których hasłem jest sojusz ścisły z kościołem i katolicką Austryą przeciw protestanckiej Szwecyi, ale większość narodu nieprzychylna téj polityce, zmęczona długoletnią wojną, żądna pokoju odrzuca myśł królewską a król i otoczenie jego nie posiadają na tyle zdolności i energii aby porwać naród za sobą mimo jego woli, i tak wytwarza się zwolna stosunek wzajemnéj niechęci i niedowierzania, paraliżujący działanie Polski na zewnątrz, utrudniający w wysokim stopniu zawarcie korzystnego pokoju z Gustawem Adolfem. Ze wśród takich okoliczności człowiek, rozporządzający znacznym majątkiem i jakiemi takiemi zdolnościami mógł łatwo wynieść się na najwyższe w rzpltéj urzędy o tém świadczy wymownie cały poczet dygnitarzy ówczesnych, co oprócz imienia i fortuny niczém zresztą nie wyrośli nad poziom najzwyklejszych umysłów, świadczą ci nieudolni posłowie, których rzplta w chwili największego ucisku, w przededniu Chocimskiej wojny rozesłała po dworach europejskich. Obaj bracia Zbarascy, jakkolwiek nie celowali wielkiemi zdolnościami, to przecież odbijali korzystniej od ogółu

szlachty, wychowanéj w tradycyach rokoszowych i rozmiłowanéj w awanturniczych po cudzéj ziemi wyprawach, w szeregach opozycyi należeli oni bezsprzecznie do najznakomitszych osobistości, bo co było zdolniejszego to dwór gromadził około siebie, a jak umieli to stanowisko swoje wyzyskać tego dowodzi wielka popularność jakiej zażywali pomiędzy szlachtą. Popularność ta nie ustała nawet wtedy, gdy X. Jerzy zajął krzesło kasztelańskie, z tą różnicą jednak, że wychodziła odtąd nieraz na korzyść dworu i króla. Król we wszystkich ważniejszych wypadkach zwykł był pytać Zbaraskiego o radę a kasztelan z urzędu już był obowiązany udzielić takowéj. Pomysły jego nie odznaczały się wprawdzie oryginalnością, ale zdrowym rozsądkiem i znajomością stosunków krajowych, jak np. ów plan wypędzenia Tatarów podany w r. 1624, w ważniejszych kwestyach politycznych za to, gdzie trzeba było więcej przenikliwości i znajomości ludzi, stawał książe Jerzy na stanowisku czysto szlacheckiem, bywał krótkowidzącym i nie pojmował jak można narażać kraj na wydatki w celu osiągnięcia politycznych korzyści. Ten brak poświęcenia, ten egoizm, to charakterystyczna cecha szlachty ówczesnej. O księciu Jerzym mówiono wprawdzie inaczej: Petrycy 1) wysławiał go jako wzór obywatela, ale podanie o spaleniu Berszady zakrawa zanadto na legendę 2), abyśmy temu poświęceniu księcia uwierzyć mogli. Przeciwnie ze wszystkich listów jego wieje taki chłód, liczy on tak skrupulatnie, narzeka tak często, że trudno dopatrzyć się w nim téj szlachetnéj bezinteresowności, która w owéj epoce zresztą pojawia się wyjątkowo tylko i nie często.

Takim był książe Jerzy, tak przedstawiają go nam listy, które pisywał do króla, do książąt ościennych i do najznakomitszych ludzi swojego czasu. Korespondencya ta, niezupełna, obejmuje jednak najważniejszą epokę z życia kasztelana czas od г. 1621–1631 i pochodzi z dwóch źródeł: z Tek Naruszewicza i z rękopisu bibl. Ossolińskich 1. 175. Są to odpisy z oryginałów zapewne, będących własnością króla Stanisława Augusta a sporządzone z polecenia i pod okiem Naruszewicza podobne zupeł

1) Joannis Innoc. Petricii rerum in Polonia ac praecipue belli cum Osmano Turcarum imperatore gesti finitique historia A. 1620 et 1621.

2) Przytacza je Petrycy w powyższém dziele p. 16. ale ani Piasecki, przychylny zresztą Zbaraskim, ani Żółkiewski w listach do króla pisanych z obozu nic nie wiedzą o spaleniu Berszady i o poświęceniu kcia Jerzego. Prawdopodobnie stworzył to podanie sam Petrycy, który w swojem dziełku stara się wszędzie wynosić zasługi Zbaraskich.

nie pismo i nazwisko przepisującego umieszczone u dołu każdego prawie arkusza, każą się domyślać, że i rękop. bibl. Ossol. pochodzi z czasów Naruszewicza i dla niego zapewne został przepisany. Jak wiadomo zajmował się Naruszewicz panowaniem Zygmunta III kreśląc życie J. K. Chodkiewicza, i używał do téj pracy listów Zbaraskiego, o czém świadczą liczne ustępy takowych, przytoczone w tém dziele. Otóż pragnął on mieć zapewne odpisy najważniejszych listów kasztelana, mianowicie całą korespondencyą jego z królem i w tym celu kazał sobie sporządzić przez tego samego pisarza, który kopiował listy do Tek przeznaczone, odrębny kodex, obejmujący tylko listy Zbaraskiego do króla. W ten sposób powstał rękopis, będący dziś własnością bibl. Ossolińskich. Dla nas był on niemałą pomocą, bo pozwolił nam uzupełnić brakujące w Tekach listy (nr. VI, VII i VIII) i sprostować to, co z winy kopisty odpisującego dla Tek opuszczono lub przekręcono. Wyprowadził on nas z innego jeszcze kłopotu. Oto w tekach niema tomu obejmującego akta z r. 1624, na szczęście dowiadujemy się z listu kasztelana w ręk. bibl. Ossol. (z Myślenic 16 wrześ. 1624), że w tym roku wyjeżdżał do Cieplici w sprawach publicznych nie brał ważniejszego udziału. Tyle co do rękopisów, z których czerpaliśmy materyal do niniejszego zbioru. Przy wydaniu uważaliśmy za stosowne nie trzymać się wcale pisowni dawniejszéj, co o ile się zdaje, niepotrzebuje tłumaczenia, zachowaliśmy jednak archaizmy i zwroty noszące na sobie cechy XVII wieku. Przy objaśnieniach unikaliśmy o ile możności zbyt długich dopisków i ograniczyliśmy się na niezbędnie koniecznych.

Na zakończenie niech nam będzie wolno złożyć na tém miejscu podziękowanie szan. kuratoryi Zakładu im. Ossol. i dyrektorowi panu drowi W. Kętrzyńskiemu, którzy ze zwykłą sobie uprzejmością dostarczyli nam rękopisu listów Zbaraskiego i przyczynili się tém niemało do przyspieszenia niniejszego wydawnictwa.

Z Krakowa 1. stycznia 1621.

I. Do króla.

Najjaśniejszy Królu, Panie a Panie mój miłościwy!

Sejmik) ten, któryś W. K. M. na dzień onegdajszy złożyć raczył województwu krakowskiemu, odprawił się według potrzeby rzeczypospolitej. Pozwolone te siedm poborów; poborców sześciuśmy obrali, z każdego powiatu po jednemu, i szafarzem Imci Pana podczaszego koronnego 2), gdyż bez szafarza nie chcieli i poborów pozwolić, a na kogo inszego tego munus kłaść non expediebat, choć by się był znalazł kto inszy, coby to był bardzo rad wziął na się; tenże i pułkownikiem województwa tutejszego jest, i o rotmistrze ma się starać i upewniwszy ich o więcej rot posłać po konsens do WKM. Pana mojego miłościwego. Wszystka prosperitas tych podatków, lubo to nie są dostateczne na taką molem wojenną, pendet z dyspozycyi pilnéj i gorącej WKM. Pana mego miłościwego, o której acz ja nie wątpię, gdyż nietylko o zdrowie rzeczypospolitej, ale i o zdrowie WKM. et totius domus regiae idzie, zaczynając tak wielkie negotium i z ciężkim wszystkiemu nieprzyjacielem, jednak pro fide mea przypominam to WKM. Panu memu miłościwemu, a nie mniej o kupnie na prędce broni, gdyż i teraz widzą to dobrze żołnierze ci, którzy są w służbie, że im na rusznicach bardzo schodzi, dostać ich nigdzie nie mogą, jako karabinów i pistoletów i dlatego pisali o tem do imci pana podczaszego, że chcą w zapłacie brać, których tu dostać niepodobna rzecz. Oddaję przytém służby moje łasce WKM. Panu memu miłościwemu, życząc tego szczęśliwego roku i wiele inszych WKM. Panu memu miłościwemu. etc.

II. Do X. Lipskiego kanclerza koronnego.

Z Krakowa 13. stycznia 1621.

Przyszła tu wiadomość jakaś, żeby ksiądz biskup chełmski 3) miał umrzeć a wm. mć. WPanu miano dać po nim opactwo czerwieńskie, jeśli tak jest gratulor wm. mm. Panu, ale z téj miary, że inter incompatibilia liczyć się to nie może, gdyż pomnię te konstytucye, którem sam pisał, że pieczętarzom pozwolono beneficium jednego przy biskupstwie, a było to za imci księdza arcybiskupa gnieźnieńskiego 4), który był podkanclerzem na ten czas, i nie wątpić, że wm. m. m. pan es jure fultus, będąc stróżem prawa i kochając się w niem, iżeś z téj miary przeciwko niemu grzeszyć

1) Podług uniwersału poborowego, uchwalonego na sejmie walnym warszawskim w roku 1620 miał się ten sejmik odbyć 30 grudnia (por. vol. leg. III., 195). 2) Stanisław Lubomirski. 3) Jerzy Zamojski herbu Jelita, umarł w r. 1620. 4) Wawrzyniec Gembicki,

« PoprzedniaDalej »