Obrazy na stronie
PDF
ePub

LXXXIV. Do króla.

Z Krakowa 20. września 1629.

Najjaśniejszy etc.

Nie byłem tak wprawdzie ignarus rzeczy tych wszystkich, które się przez ten czas na pruskiej wojnie działy, żebym nie miał wiedzieć do jakiego eventum już tegorocznej expedycyi skłaniało się, i co za kondycye przez imé pana podstolego koronnego 6) posłane WKMości p. m. m. przez nieprzyjaciela podane, od ichmość panów komisarzów były. Co zaś manebat rempublicam za przyjęciem nietylko bez konsensu, i wiadomości jej tego wojska cudzoziemskiego, zaraz na początku pro mea tenuitate ingenii. bardzo dobrze to perspexeram, i jakom prosił wielce WKMci, na co mam świadkami kopie listów swoich, tak pro munere meo przestrzegałem, żeby do tego zaciągu było nie przychodziło. Teraz dnia dzisiejszego miałem list WKMści de data 15 praesentis, z Warszawy pisany, w którym mi WKM. oznajmywać raczysz, iż nieprzyjaciel do tych kondycyi, które był po odjeździe WKMci pp. komisarzów podał, znowu i to przydał, że chce mieć cło ab omnibus mercibus, któreby jeno szły do Gdańska. Dziwowałem się bardzo, że między temi pierwszemi kondycyami, których mi się też dostało, żadnej wzmianki o tych cłach nie było, a mianowicie o trzymaniu Głowy 65) od nieprzyjaciela, przez którą on, jakom ja sobie zawdy imaginował, i jako in primo congressu pp. komisarzów, przy bytności jeszcze WKMości w wojsku, to było podano od niego, że Pilawy, Elbiąga, Malborka, Głowy ustąpić żadną miarą nie chciał, miał sobie branie ceł a mercibus do Gdańska idących, chcieć zostawić, i że to praecipue in mente jego było, żeby nietylko praesidiis temi, które musi mieć na tych wszystkich miejscach, w ręku swoich zastawionych płacił, ale i dobrze jeszcze nadto niemi się bogacił. Jednak kiedy post secundum congressum, już po odjeż dzie WKMości z wojska, żadnej wzmianki o tem nie było w kondycych nietylko mnie, ale i wielu innym posłanych, rozumiałem, lubo bardzo w tej mierze ambiguus będąc, że nieprzyjaciel temi dwiema portami, Pilawą a Memlem 66) chciał się kontentować, choćem to wiedział, że cło gdańskie nie równoby mu więcej uczyniło, nizli te oba porty, i nie wiem coby go do tego miało przywieść, żeby tej tak smacznej grzanki ustąpić miał. Temu się najmniej nie dziwuję, iż gravissimas conditiones podał i nam nieuczciwe, bo widzę, że i sam okazyi i czasu sobie szczęśliwego zażyć, i recte monenti swemu Oxensternowi, który jest secunda pars prudentiae, obedit. Szczęściło się mu po te lata wszystkie, ale nigdy bardziej splendidius jako tego roku nas Pan Bóg tak i vis jakaś occulta fatorum skarała, że kiedy się stało podobno nicktórym, że niemal certa victoria była w ręku, najmniej nietylko effektu się pożądanego, ale ne tantum quidem hoc, co i robur takowe i peritia militaris kazała. Przeczytawszy te kondycye, które jeszcze w Toruniu WKMość zastały, musiałem ingemiscere casibus, i WKMości i ojczyzny mojej. Widziałem w nich i dedecus nie małe, ale tego już mniejsza apud principes et principatus ratio, czego są i vetera i recentissima

64) Jerzego Ossolińskiego. 65) Głowa zamek u rozramienienia Wisły pod Gdańskiem. 66) Memel (Kłajpeda) port obszerny nad zatoką kurońską w Prusiech książęcych w dzisiejszej regencyi królewieckiej.

exempla, i wprawdzie tym, którzy nemini sunt jeno Panu Bogu rationem reddituri, i judicem nad sobą inszego nie mają, i splendorem wszelaki, i decora na genus hominum kładą, salutis tot populorum największa ma być ratio. Bo a które państwo było na świecie albo jest, żeby mu się też prospera et adversa dostać nie miały? i kto tak kiedy floruit, kto tak wielki nitorem i pewny miał na świecie, żeby też suis vicissitudinibus obscurari kiedy nie miał, i jakiej sromoty odnieść? Taka res mortalium musi być, i taką Pan Bóg sam chciał mieć, aby panowie i principatus majorem Dominum agnoscerent et intra suos nexus, które na sobie noszą, zachowały się. Lecz kiedy salus jest cała, wszystko zaś nazad to się wraca et reintegratur suo tempore. Sami Rzymianie, którzy wszystkiemu niemal światu potem rozkazywali, i splendor ich i majestat słusznie to nomen miało, że Urbem Romanam rerum Dominam zwali, odnieśli byli od Francuzów (sic) taką sromotę, że i tę rerum Dominam złupili byli, ze wszystkiego zdarli i spalili, senatus, który in Capitolio się był zawarł złotem Francuzom okupować musiał, potem uwolniwszy się wszystko, co obscuraverant, tanto splendore napełnili, że wszystkie tempora, wszystkie saecula in admiratione ich czytając tylko być muszą; i świeżo bardzo są takowychże pierwszej na świecie dignitatis principum casuum od dobrze mniejszych niźli sami, przykłady. Bardziej patrzyłem na ambiguam fidem, albo raczej na perfidiam nieprzyjacielską, który, jako bez żadnej przyczyny penitus, żadną krzywdą nie zaczepiony podniósł nam wojnę przez Inflanty, arrepta tylko occasione, kiedy Turek z nami wojnę był zaczął, tak i teraz luboby traktaty jakieżkolwiek stanęły, mając praesidia swoje tak pobliżu Gdańska, któremu jest infestissimus, i prawie aegris oculis patrzy na tę fidem jego, mógłby cadem perfidia kazać swoim instrumentis, mając tak sposobne na rzeczy wojenne, Gdańsk ubieżyć. Co kiedyby się stało, jakoby tego wetować, quo judice wygrać tę sprawę? Tę tylko nagrodę mieć, żeby go perfidum nazwano, a on już okazał to wszystkim sprawiedliwie i bez żadnej pasyi sądzącym, że takowym więcej jest. Port Pilawski mając w ręku, kiedyby jeszcze i Memelski miał, nagotowawszy wojsko za morzem, ficta aliqua causa, o którą nie trudno, że mu w czem inducii nic dotrzymano, za kilkanaście godzin stawiwszy wojsko w Prusiech, bo u takiego człowieka eventus belli non causa queritur-mógłby z nami uczynić coby chciał, i tak i Gdańsk albo by musiał armis muniri, jako i teraz jest, pod którym ciężarem piewnieby nie wytrwał, albo być ustawicznie w samej dyskrecyi jego, i my ztamtej strony w tejże byśmy bojaźni być musicli. Gravissima wprawdzie są to mala, i periculosissima z takim zwłaszcza nieprzyjacielem, ale gravior omnibus necessitas, która wszystkim legibus i samemu przyrodzeniu rozkazuje, do której nas tak wwiedziono wielką nieostrożnością, że wywikłać się z niej teraz eo statu rerum, nie jest rzecz podobna, bez ostatniego prawie szwanku. Bo co się w Prusiech dzieje, quis status tej prowincyi, do jakowych ostatnich aerumnas przez nasze arma jest przywiedziona, widziećeś to WKMść oczyma swemi raczył. Co się zaś po wszystkich państwach WKMości i Rzptej dzieje, jako to tak dawne i niesłychanie ciężkie extorsiones, nictylko podatków, ale srogiego złupienia od żołnierza, a jeszcze na ostatek i sterilitas jako tak roczna, tak jeszcze większa tego roku, wszystkie partes tego królestwa ad extremam egestatem przywiodła, bez pochyby musi się to ocierać o uszy WKM., bo fama etiam abdita principem penetrat, i nikt jej nie zahamuje, ukaże to i głód, który się zaczyna dosyć znacznie i Pan Bóg to wie w co crumpit. Przyczyniło się tem wojskiem cudzoziemskiem, świeżo zaciągnioncm więcej jeszcze nie równo strachu wszędy, niźli od nieprzyjaciela było, taki angor jest wszędy, taka solicitudo o tem, którą WKM. ·

od województw niedługo usłyszeć będziesz raczył, bo i prawo najprzedniejsze Rzptej, w którem wszystka wolność nasza consistit, nie ladajako lacsum, i ten horror contumeliosissimae vitae, kiedyby po województwach ci cudzoziemcy sobie kwatery brać chcieli, tak ludzie pobudzi, że umrzeć raczej broniąc siebie, domowych swoich i wolności chcą - salva fide we wszystkiem przeciwko WKMści- niźli takowego bezprawia od cudzoziemców doczekać. Łatwie ja temu wierzę, że WKMość pura mente raczyłeś to wojsko zaciągnąć, ale wiedziećeś raczył, że contra nexum strictissimum, który WKMość z Rzptą mieć raczysz, że przeciwko prawu najprzedniejszemu, to jest contra consensum reipublicae, w których wszystka anima libertatis naszej jest, i tak od panów wszystkich naszych warowna. Wiedziećeś raczył, że płacić temu wojsku potrzeba, świeża prośba była na sejmie od wszystkich stanów do WKMości, aby WKMość cudzoziemców więcej nie kazał przyczyniać nad te, co byli dawno na służbie Rzptej zaciągnieni, i owszem i tych jeszcze umniejszyć dla zepsowanych już dostatków i w niwecz obróconych Rzptej, i ktorych reliquias już same wylała Rzpta na przeszłym sejmic, ultimos conatus i żadnemu państwu niezwyczajnych, aby oraz to czynić mieli, żeby temu wojsku, co było consensu reipublicae zaciągnione, pewnie zapłacono, i te supplementa, które był sejm naznaczył, przyjęte. Prosiłem) uniżenie WKMści pro fide, et pro munere meo przestrzegałem, kiedyś się mnie na wiosnę radzić raczył, jeśli masz co wojska cesarza imci zaciągnąć, abyś, kiedy już supplementa naszego narodu tak prędko być nie mogły, więcej nad dwa regimenty nie kazał tych ludzi przyjmować, ukazywałem, że i nie potrzeba było więcej, jakoż eventus potem docuit, i że to metum wielki we wszystkich nas uczynić miało, i anxietatem summam między ludźmi, wielką suspicyą i wielkie niebezpieczeństwo. Teraz a to WKMość pisać raczysz, że potrzeba się starać, jakoby temu wojsku zapłacić i rozprawić go czemprędzej, aby zaś do zamysłów jakich przeciwnych nie pomknęło się, rozkazywać mi raczysz, abym pp. komisarzów, do zapłaty z sejmu naznaczonych zagrzał swojem pisaniem, aby się co prędzej o to starali. Dawno to prospexeram, że do tego przyjść miało, i ktokolwiek WKMści na ten zaciąg radził, bym o nim wiedział, rzekłbym mu to w oczy, i nie złąkłbym się go pewnie najmniej, że chciał być parricida ojczyzny swojej. Mnie proszę uniżenie racz WKMość odpuścić, że pisać o tem do panów komisarzów nie mogę, ani tego radzić, żeby temu wojsku płacić mieli p eniądzmi Rzptej, bo takem sobie jest dobrze conscius, tak wierze mojej erga patriam i prawom jej, że pierwej mille mortes appetam, niżeli przeciwko niej committam, albo żebym miał fallere fidem, i ojczyzny mojej i moję. Przysiągłem Rzeczyptej przed oczyma WKMści w te słowa: Quidquid nocivum reipblcae scivero, sensero aut novero, avertam, et pro posse meo opponam, a miałbym być tak religionis juramenti mei immemor, i tak impudens na tem miejscu, na którem siedzę, abym miał być i perjurus, i sine fronte, zaraz nie wątpię, że Bóg mój, lubom przed majestatem jego wszelakiej kaźni godzien, nie puści tego dedecus na mnie, póki żyję, abym i WKMci i ojczyznie mojej tej, którą powinien wiary dotrzymać nie miał. Bo a co może być nocivius prawu naszemu i wolności naszej, jako kiedyby Rzpta płacąc temu wojsku, którego jako żywo nie przyjmowała, ani o niem wiedziała, miała agnoscere tem samem i statuere to tak horrendum exemplum, że to pochwaliła, i żeby to tem samem prawo swoje najprzedniejsze zepsować miała, i factum probare, i wszystkim innym

66) Porów. list poprzedzający.

saeculis właśnie dać tę licentiam. O to do panów komisarzów pisać będę, aby tym cudzoziemcom, którzy consensu reipublicae już kilka lat są na służbie WKMości i Rzptej, jako najprędzej zapłacili i uprzątnęli ich. Tym zaś, którzy od WKMci są zaciągnieni, WKMść pro sua praesentia, amore, nexu cum rpblca et pietate, którą wszędy słyniesz, o co ja proszę uniżenie, zapłatę jako najprędszą obmyśleć rozumiem że będziesz raczył, żeby przed zimą uprzątnieni byli i metus ten, w którym wszystka jest Rzpta zniósł się, i ta invidia, która jest na WKMść, a mianowicie, żeby kurfirszt zapłacił, który i causa był tej wszystkiej wojny i wszystkich tych malorum, i podjął się był pięciu tysięcy wojska tego zapłacić na początku skoro do Prus weszło. Teraz iż znać niemasz go więcej trzech tysięcy, niechże im płaci jako pięciom, bo luboby się upominali stipendia i za martwe, któż to kiedy martwym żołd daje. Wiadoma i to rzecz jest, że kiedy służą królowi hiszpańskiemu i inszym principibus cudzoziemskim, lubo rok służą cały, kiedy im dadzą miesiąc jeden albo dwa, kontentują się nim i rozchodzą. Toźby i ci właśnie uczynili, skoroby WKMość powiedzieć kazał, że więcej nie dadzą, zwłaszcza kiedy już ad tantum paucum numerum sunt reducti, zapłaciwszy officyałów, którzy są żywi, ich własne stipendia, którzy dla swego zysku urgent stipendia i za martwe, aby pieniądze za nie pobrali, jako czynić zwykli, i na to właśnie służbę przyjmują. Królewiec, który nic nie ucierpiał przez ten wszystek czas, owszem nie ladajako się bogacił portem otwartym, mógłby się dobrze przyczynić do tej płacy, i kiedyby mu od WKMości serio to impositum było additis addendis, pewnieby wielom rzeczom zabiegając musiał się zaraz do tego rzucić. O czem nie wątpię, że WKMość zawczasu myśląc jużeś to przez kogo oznajmić raczył, i tym kształtem rozumiem, żeby się prędko to onus uprzątnąć mogło. Wiadoma to rzecz wprawdzie, że ten nieprzyjaciel zewsząd z tyłu, to jest od morza zgotował sobie prawie domicilium u nas, Inflanty sobie penitus wszystkie zostawując, i w Prusiech praecipua loca, a choć to w rzeczy apparencyą jakąś uczynił Malbork puszczając, tak dobrą zamianę chce mieć, Memel, że jej Malbork nie porówna, bo jakom od ludzi wiadomych tamtego miejsca słyszał, jestto forteca każdej w chrześciaństwie comparanda, mimo też, iż port tak wielki ma w sobie, który ducalem Prussiam właśnie za głowę trzyma. Owo i Annibal nieboszczyk, choć też dużo był Rzymianów nadsiodłał et multis cladibus affecerat, niewiem by im był podał tak ciężkie kondycye, jako podał ten nieprzyjaciel. Znać że nescit fortuna modum i dobrze przeziera rzeczy nasze, iż fortuna praesens i status reipublicae do tego nas necessitavit. Jeśli te traktaty stanęły, które rozumiem, że samem tylko tem rozerwać się mogły, jeśli nieprzyjaciel ceł tych ustąpić nie chciał, bo niepodobna rzecz u mnie, aby pp. komisarze tej kondycyi samej mogli pozwolić, żebyśmy vectigales być mieli, bez wątpienia, że sejmu dwuniedzielnego, który WKMość z sejmu przeszłego na approbacyą zawartych traktatów w mocy swej mieć raczysz, potrzeba będzie pewnie i prędko, gdyż to nie wątpliwa, że nieprzyjaciel będzie chciał przy sobie podobno approbacyi na wszystko. Czemu luboby i traktaty doszły, nie wiem jakoby się miało pogodzić, bo on zwykł o św. Marcinie do Szwecyi się wracać, i nawigacya inaczej mu nie pozwala, chyba żeby Oxensternowi chciał zlecić wszystko to negotium, dawszy mu absolutam facultatem. Nie wątpię i o tem, jeżeli przyszło do zawarcia jakiego, że i mutua diplomata, któreby utrinque dane być musiały, włożono sponsores Gustawowej fidei, i mediatorów obu tak króla francuskiego jako i angielskiego, żeby wzdy ich autoritas trzymała nieprzyjaciela in officio, tym induciom należy. Oddaję itd.

DODATEK.

Bez daty.

I. Do Szczęsnego Herburta1).

Żem przez ten wszystek czas WM. m. mościwego pana nie nawiedzał, miałem validissimas rationes, z których jedne się wspomnieć mogą, drugich zaniechać bardziej expedit. Zrazu jakoś WMość przyjechał, myśliłem z jednym przyjacielem dobrze WM. znajomym, nictylko dla dawnej z Wcią przyjaźni, ale też memor będąc rerum humanarum, nawiedzić i widzieć in isto statu, w który inconsultus, lubo też przeciwne szczęście WM. wpędziło, lecz pomyśliwszy dobrze, żeby ta ludzkość moja więcej z obu stron żalu niż pociechy przyniosła, zaniechałem, bo jeśliby mi było przyszło condolere casibus WM. mogłem to i doma uczynić nie rzewniąc WM., jeśli ingemiscere urodzeniu i wychowaniu, wspominając jako się WMość urodził i na jakich miejscach prudentiam szukał, a potem do ojczyzny przyjechawszy, jakiego magistri byłeś alumnus, i toby sine fructu było. Iżem tedy niemógł jedno tristitiae przynosić, nie zgrzeszyłem żem nie był, bo dosyć ciężka sama calamitas, niewspominając jako się do niej przyszło, zaczem osądzisz WMość łatwie z tych słów moich, że mi to non ex contemptu poszło, bo casus mortalium często miewam przed oczyma i czytać mi o nich nie nowina i widzieć się trafiło nie bez żalu równe nam wszystkim urodzeniem, gradu majores cives w takowém i o takoweż postępki w jakiemeś WMść teraz zatrudnieniu. Jednak to spectaculum, jako mi ciężkie, sam Pan Bóg widzi, bo i Rzptej serdecznie mi żal, że na tak efferatos cives przyszła, i na tę crisim temporum boleję, że się nazad wróciła, i WMość nie mniej żałuję, którego i zasługi zacne et vita anteacta feodata est hoc opere. Tak się tedy obmówiwszy do dalszego wskazania WM. pójdę. Potrzebujesz WM. mój mościwy pan po mnie, abym WM. u JKMości wyręczył, znam się do tego, że nic optatius staćby mi się nie mogło, jako kiedybym talem et tantum virum, którego dowcip quantaecunque fortunae capax wolnym mógł uczynić, i stałoby mi to za większą rzecz, kiedyby takiego civem servarem, niźli gdybym najsławniejszego nieprzyjaciela in triumpho duce

1) Herburt brał żywy udział w rokoszu Zebrzydowskiego, a następnie schwytany omal nie został na śmierć skazany (Piasecki p. 250). Wypuszczono go na wolność pod warunkiem, że przez dwa lata z Dobromila wyjeżdżać nie miał. Nienauczony doświadczeniem namawiał później wojsko do rokoszu, jak opowiada Maskiewicz w swoich pamiętnikach p. 88 (wyd. Wileń.)

« PoprzedniaDalej »