tam WKMci i Rzptej nie zastał i gotowości wszelakiej ex opposito sobie, to już łatwie argumentować, co się będzie zarazem działo, gdyż i czas inducyom wynidzie, i jemu już hostilia wolno będzie exercere, i choć to króla angielskiego poseł tam ma być dla traktatów, skoro ujrzy że in discretione jego wszystko zostanie, vis vi repelli nie będzie mogła, i traktaty on te albo spernet albo przeciwko skończy nie podobnemi kondycyami, i łatwie się na nas zmówi to luterstwo, bo zda mi się, że eadem fide pójdzie i król angielski z nami, jako i Hollendrowie szli, i z tejże oficyny właśnie i to ofiarowanie króla angielskiego poszło, a jeśli wojska tam już nie stanie w Prusiech, podczas przynajmniej samych inducii, actum erit o wszystkiem pewnie. Proszę iterum atque iterum uniżenie WKM. i przypominam te actus prędko futuros, z których i zdrowie i bezpieczeństwo WKMci i wszystkiej Rzptej pendet, abyś rzeczom tak pregnantibus raczył co prędzej i gruntownie zabiegać. Oddaję etc.

LXXXII. Do króla.

Z Krakowa 29. kwietnia 1629.

Najjaśniejszy etc.

Wczoraj przed samym wieczorem przyniesiono mi list WKMP. m. m., w którym WKMść oznajmując, że supplementów na wojnę pruską od tych, którycheś na służbę swą i Rzptcj przypowiednymi listami używać raczył, żadnych się prawie nie spodziewasz, tudzież też, że wojsko w Prusiech będące na dawnej służbie, wyszło ztamtąd i wątpliwa rzecz, jeśli się nazad tam będzie chciało wrócić, albo też ostatek zapłaty wziąwszy, nie będzie się chciało rozjechać, służbę opuściwszy. Zaczem iż WKMości przychodzi zamyślać de externis, iż raczysz mieć sposób zaciągania części jakiej wojska cesarza imci za pieniądze Rzptej na tę wojnę. Perhorrui nie ladajako przeczytawszy ten list WKMci, patrząc i na ten calamitosum statum nasz, i nigdy do tej doby w Polsce niebywały, aby za pieniądze swoje Rzpta ludzi u siebie dostać nie miała, wspominając i to, że co jeszcze podobno nigdy w Polsce non contigit, iż per inopiam swoich własnych civium, externas manus miałyby szukać. Było dotąd takowe szczęście tej Rzptej, że nie jeno każdemu nieprzyjacielowi propriis armis odejmowała się summa gloria i z strachem nieprzyjaciela każdego, ale i vicinis principibus cives jej wielkie ratunki dawali, nawet dostatek ludzi mając w sobie, kiedy nie stawało służby w ojczyźnie, nie małą kupą do cudzych panów na służbę wychodzili, i choć to trochę dictu asperum, bywali na służbie cesarza tureckiego. Teraz czy to occulta jakaś vis fatorum przeciwko nam, czyli vicissitudo temporum, lubo zmierzenie jakieś tej służby, lubo też inopia w takiej wyniosłości wszystkich rzeczy nieznośnej, a szczupłości okrutnej dostatków, in contrarium to studium do służby Rzptej gasi, trudno zgadnąć, ale zda mi się, że wszystko się razem zbieżało, mając wielkie przyczyny swoje. Temu się najmniej dziwuję, iż wojsko tamto z Prus wyszło, bo w tak od. bieżanej ze wszystkich miar prowincyi, nullo duce, nullo rectore, którego sama tylko praesentia zwykła res infractas restaurare i trepidos animos militum adversitate aliqua, ad firmitionem wracać, obsequium imponere, kiedy żołnierz nie wiedział co czynić, i jakim też kształtem sławę stracona virtute reducere, nie dziw, że wyszedł ztamtąd. Tego jednak nietylko obiecywać, ale imaginować sobie nie mogę, żeby takowe flagitium committere

mieli, aby wziąwszy ostatek zapłaty, mieli chcieć tamtej wojny odbieżeć. A iż WKMość rekwirować zdania mego raczysz, jeślibyś ludzi cudzoziemskich miał ad supplementum tej wojny zaciągnąć za pieniądze Rzptej, tak fideliter jakom zwykł zawdy, i ea fide z którąmem się urodził przeciwko Rzptej i WKMci, i z którą i do grobu pójdę, piszę zdanie moje. Wiedzieć to WKMość dobrze raczysz, jakom był zawdy contrarius temu, jakom odjeżdżając z Warszawy uniżenie WKMość prosił i radził, żeby się nic wojska cudzoziemskiego nie przyczyniało, dawałem i siła racyi tego, której praecepta politica dawno opisały, i wielu przykładów są stwierdzone, że tego omnino czynić non expediebat, ale i to praecipue położyłem był, że ci externi okrutnie wszędy narodowi naszemu zmierzli, nietylko dla kosztu wielkiego, lecz niemniej i dlatego, że nihil praestiterunt prawie na tamtej wojnie, et quod maximum, czegom też przed WKMcią nie zataił, i nie godziło mi się, że samiż żołnierze nasi w Warszawie po dwakroć przychodzili z tem do mnie, iż ci exteri, których jeden naród i jedna religia z ludźmi nieprzyjacielskimi, są im bardzo suspecti, i słychali te voces nieraz od nich w obozie, gdzieby do bitwy przyszło, iż w nie raczej, niźli in suos gentiles et ejusdem religionis strzelać będą; która diffidentia jako w wojsku musi być niebezpieczna i właśnie paraculum zguby łatwie osądzić. Miałem i tego nie małą nadzieję, że większa jaka część rotmistrzów przyszłych tak jezdnych jako i pieszych miano było sposobić do służby, nim się po sejmie ludzie do domów rozjechali, bo iż stek był co przedniejszych na sejm, takem rozumiał, że łatwiej było obecnie jeszcze będących sposobić, niżeli potem przez listy zwabić, którym się wymówić daleko sposobniej. I teraz nie byłbym mei najmniej dissimilis, bom tego nigdy nie zwykł czynić, dobrze się na to pierwej, co mi mój mały sensus podaje, rozmyśliwszy, i powinności i miłości mojej przeciwko ojczyźnie jako najpilniej strzegąc, nie zwykłem inaczej sentire przy boku WKMości radząc w sprawach Rzeczyptej, a inaczej privatim zasię ludziom udawać, raczej rectum tramitem cnoty i wiary mojej zachowując, te zawdy ore promere, co mam in pectore, i teraz rozumiem to być najsalutarius Rzptej, żeby żadnych externa subsidia nie wzywać, o co uniżenie WKMość p. m. m. proszę i radzę, et per salutem reipublicae obtestor, jeśli podobna rzecz jest, abyś tego uczynić nie raczył. Mam tego wielkie racye, jakom i zawdy miał, i gotowem o tem-lubo najmniej małemu dowcipowi memu vendico-z każdym rationibus et exemplis certare, jednak przez list trudno, bo księgi raczej niźli list musiałyby się o tem napisać. Jeśliby też więc nieszczęście Rzptej, które widzę z tej miary nas najbardziej premit, tak chciało mieć, żeby nasze supplementa być nie mogły, proszę o to uniżenie i radzę, lubo troszeczka a mea opiniono necessitas summa deflectere mi każe, abyś WKM. nad dwa regimenty cudzoziemców najwięcej zaciągać nie rozkazywał, bo ta liczba nie jest tak straszna, i nic może być nam, i supplementa na sejmie namówione z naszegoż narodu nie wynosiłaby podobno więcej, gdyż siedemnaście tysięcy wojska w Prusiech ma być, jako im Rzpta płaci, i jako pan hetman wiele razów to affirmował na sejmie publice, że go tak wiele jest, sześć tysięcy przyłożywszy toby było dwadzieścia i trzy tysiące, cztery tysiące wybrańców, to dwadzieścia i siedm tysięcy, a nie miało być więcej wojska i według sejmowej namowy. Teraz, iż przecie piechoty nie mało pozaciągano, jakiej? i pod jakimi rotmistrzami? już szkoda tego i wspominać, kiedyby się te dwa regimenty jeszcze przyłożyły ad summam, tedyby było dwadzieścia i sześć tysięcy ludzi, a to jest justus exercitus i wiem pewnie, że takiego nieprzyjaciel nie będzie miał, niechaj o tem powiadają jako chcą, bo dwadzieścia tysięcy zaciągać ludzi, o czem już i z Wiednia wiemy, że ten numerum

ztamtąd kładziono, Boże uchowaj, i nie wiem kto miałby być tak przestronnego sumienia i ojczyzny swojej immemor, żeby WKMści miał radzić, gdyż i płacić niebyłoby czem, i raczej ad summos motus Rzptej musiałoby przyjść z niemi niż do płacy. Wiem ja, że związek krewny jest nie mały między WKMością a cesarzem imcią, jednak te principum powinowactwa bardziej propter dignitatem się dzieją, occasio siła im pozwala, do siła ich rzeczy allicit, jako tych, którzy nie mają superiorem jeno Boga, et nemini in terris jeno jemu po śmierci rationem reddituri sunt. Więc luboby i przysięgę uczynił ten żołnierz WKMości i Rzptej, doświadczona rzecz już jest, jako i tamte narody teraz sacramenta tenent, i jako się to już bardzo pomieszało, i wszystka religio tylko in praeda a zdobyczy versatur, i jako sobie w tem indulgent pro libitu, kiedyby tego miała być kupa wielka trzebaby vim vi repellere. Acz i teraz według tej liczby, którąm położył, przyłożywszy te dwa regimenty nowe, tedy trzynaście tysięcy najmniej cudzoziemców by było, i ta liczba nie bez wielkiego strachu, która może mieć rozmaite stimulos swoje od samych cudzoziemców. Nie będzieć i to bez wielkiego popłochu wszystkich tych tu województw górnych, kiedy ta dawna fama, która niemal już jest odedwu lat, zaciągnienia cudzoziemców, wyjawi się, jednak iż durissimum telum necessitas, i Bóg nas pokarał tą sromotą, do inszej niesławy naszej tą wojną pruską nabytej, że do tego przyjść sam gwałt rozkazuje, przynajmniej że mniej tego będzie niźli fama fert, tem samem mogliby ludzie jakokolwiek tych metus, które mają, nie pomnażać zawsze. Oddaję itd.

LXXXIII. Do podkanclerzego 60).

(Bez miejsca i dnia) z sierpnia r. 16296)

J. W. M. P. Podkanclerzy koronny m. m. p. i bracie!

Aczem w tej materyi dosyć przed kilka dni, gdym respons JKMości dawał na pierwszy list, przez tego Kozaka, który mi go był oddał, pisał do WMci m. m. pana, jako i do JKMści samego z strony tych Niemców cesarskich, która mi już tak przykra, żebym rad, aby cum sonitu periret memoria ejus, ale iż znowu wczora miałem list tak od JKMci, jako WMci samego, rad nie rad odpisać i na ten list muszę, niekładąc nic nowego ani przydając scelera żadnych listom moim pierwszym, bo ile mi mała tenuitas dowcipu mego kazała, tylem w nie włożył, jeśli nie diserte, czego nie nauczyłem się, chociem też nie we złych szkołach bywał, ale juxta illud nostrum antiquum: komu go Pan Bóg. nie dał, temu go kowal nie ukuje, przynajmniej dali Bóg fideliter, jako i wiara moja i miłość przeciwko ojczyźnie i cnota, z którąm się urodził, kazała, tak stricte juramenti mei religionem trzymając i żadnego sacrilegium w tej mierze non committendo, jako powinienby Boga o pomoc prosząc non abnegare onego, kiedyby mi to saevitia nieprzyjacielska imponere przez gwałt chciała, bo to oboje na równej wadze u mnie jest, i kiedyby nie to tak horrendum exemplum zgubienia prawa de facto, którem jako i pierwej pisał WMości m. m. panu okrutny szrom wzięto, a w nim versatur anima libertatis naszej, czego mi nikt na świecie

60) Tomasz Zamojski został podkanclerzym w r. 1628 po Zadziku, który postąpił na urząd kanclerski. 6) Ponieważ jest w liście mowa o traktatach z Szwedami, rozpoczętych w sierpniu r. 1629, więc podług tego oznaczyliśmy datę.

negować nie może. Acerrimam ja facem praetulissem pp. komisarzom, nietylkobym pisał do nich, aby co prędzej omnibus conatibus tych cudzoziemców, co to jak widzę w JKMości liście, succursem jakimsi novo titulo albo auxiliares zową, znieśli i odprawili, bo wiem co na tem należy, i nie jestem tak prodigus krwi ani mojej ani moich concivium, abym nie miał woleć szmatem pieniędzy zbyć tego ciężaru, niźli krwią i niewiedzieć do jakich inconvenientia przyjść może, kiedy się będą musiały poruszyć wszystkie niemal humory tego miłego ciała naszego już dosyć corrupti, do której pewnie przyjść musi, jeśliby hiberna sobie u nas odprawować chcieli. Nie idzie tu o nomen quocunque illos appellaverint, nie masz tak blandum syzamo et papavere conspersum, któremby ich nazywając miało to sanari, co przez przyjęcie ich sine consensu publico uczyniło się. Niemcy, że przyszli, ja się temu nie dziwuję ani ich winuję, bo miles stipendia sequitur, niepowinien się on o prawie niczyjem pytać, ale kto ich zaciągnął, kto im tu przyjść kazał, ten wiedział i prawa nasze i ten nexum tak sanctum tak religiosum przed Bogiem uczyniony, który ma cum republica i który mu nieboszczyk sławnej pamięci pan ociec WMości 62) jako kanclerz czytał, a on repetebat verba jego. Dla Boga czemuż to z sobą tak mówimy, jakoby non concives, jakoby nie jednej Rzeczyptej organa et instrumenta? jakoby jednemu więcej tej wolności potrzeba nizli drugiemu? Owszem, co mojej samej osoby się tknie, jabym o nie miał dbać najmniej, kiedyby mię cnota moja wrodzona i fides obligata nie trzymała, bo czem jest ostatni w domu moim i już też ad provectam aetatem pochylony? Ze mną pospołu dom mój i wolność moja prywatnie zgaśnie. WMście, którzy potomstwo macie, jeśli to są cara pignora, jako powiadacie, jako się wam serce nie pada, kiedy widzicie, quo vergit ta wolność, którą wam przodkowie zostawili, żeby po śmierci waszej albo jeszcze za żywota za taką dbałością in servitute nic ostali. Któż sponsor by mógł być datae fidei, jako ten, przed którego oblicznością to się działo? a przecie się to już miesza. Któż i teraz zato mógłby warować, że zapłaciwszy tym Niemcom pieniądzmi Rzptej, nigdyby to już więcej in exemplum nie poszło, ale owszem ta consequentia necessaria, że jako raz wolno było, jaką zapłatę agnovit factum optimum Respblca, tak i prawo sobie sama złamała, i licentiam takową omnibus saeculis dała, i breviuscula by to była voluptas jako w panowaniu Fridricha, Palatini Rheni, którego Niemcy Winterkinnik (sic) zwali, bo przez zimę by to ostało, a na wiosnę, skoroby induciae nie stanęły, tożby właśnie co i teraz uczyniono, przypieczętowawszy jeszcze sumptuum sibi contra fidem datam licentiam. hoc exemplo, że rzeczpospolita znać, że pochwaliła to factum, bo i zapłaciła tak przepowiednemu żołnierzowi. Powiadasz WMość m. m. pan, żem ja jest maturior aetate i lepiej w to wejrzeć mogę, co expedit Reipb. a co nie. Przyznawam to, żem aetate maturior, czego mi bardzo żal, ale żeby WMość nie miał sentire tego tak dobrze jako ja, coby się w tej mierze z Rzecząptą dziać miało i dziać ma, tego nikt w mię nie wmówi. Consulat WM. m. m. pan chociaż przez sen munes nieboszczyka ojca swego, a ujrzysz coć w tej materyi powiedzą. Otóż nie o pieniądze mnie idzie, bom i swoich nigdy dla zdrowia Rzptej i sławy jej nie szanował i nie szanuję, ale oto co każdy civis polski, a najbardziej ci, którzy altiori loco siedzą, mają mieć jako dimidium animae suae. Lata zasię zeszłegom to widział i mam siła świadków na to, żem to praedixi na początku tej expedycyi, dlaczego tych Niemców cesarskich zaciągano certissima spe porażenia albo

62) Jan Zamojski.

wygnania Gustawa z Prus, którą ineptissima consilia tak nieomylną były uczyniły ex libris sibillinis podobno, jakoby pewna sponsio, od którego świętego per diploma przyjść miała, ale to już dlatego, że quod cupimus facile speramus, nie mamy sobie fidem servare i więcej tribuere consiliis tych, którzy ad consilia nie należą, niźli tym co i fides ich musi być certior i podobno więcej rozumieją. Toźby i znowu właśnie było, bo jako łatwie o consulares takowe, tak i o ausum spreta majestate publica. Ale co wiedzicć, jeśli ta linia nie dalejby się była pociągnęła, kiedyby się nie skrzywiła. Jużem tedy to dobrze deklarował w pierwszem pisaniu swojem dlaczego o tem do panów komisarzów pisać nie mogę. Nie wątpię, że respons mój przyszedł, czy to już fides i integritas polska wszystka i miłość przeciwko prawom i wolnościom jej excidit z naszymi antecessorami i tak jesteśmy degeneres, że decus niechcemy rependere majoribus nostris? Któryś Rzymianin, choć jego magister equitum, co go na swojem miejscu był ostawił, poraził nieprzyjaciela nad zakaz jego i plausum miał, nie chciał tego żadną miarą pochwalić, widząc quid manebat Rempblic. ex corrupta disciplina militari. I kładziemy sobie takowe exempla in admirationem, i czytamy historye alias tak, żeby Marchułta czytać i faciliora opera. Niech też aby jedno exemplum będzie civis poloni nostri temporis. Ze choć się inszym zda, iż satius tego złego zbyć kilkakroć stem tysięcy złotych, jako WM. m. m. p. piszesz, że temu niechciał annuere, w czem widział apertum i prędkie praecipitium co najprzedniejszej partis. Deklarowałem ja JKMci ktoby miał płacić tym Niemcom i ktoby pewnie musiał zapłacić i już się był podjął kiedy by incumberent, tak jakoby potrzeba. A jako JKMość 300.000 według pisania WMci wyrzucił na te Niemce, tak i drugie 300.000 fidem regiam eliberando, mógłby łatwie w mieszku swoim znaleść. Jam chudy ziemianin, kiedy mi na taki raz przyszło, wolałbym połowicę ojczyzny mojej zbyć i więcej, a fidem solvere meam. A cóż tak wielki princeps, który ma unicum insatiabiliter parandum, prospera memoria sui i nietylko jego ale i potomstwa pendens fortuna miała być cura. Tylko nie wiem jako to rozumieć te kilkakroć stotysięcy, o których WM. piszesz, żeby się niemi nie zbyło, bo mnie mój bakałarz uczył arytmetyki, a pomnę, że mię trzykroć jednego dnia o nię bito, że co dochodzi ad numerum dziesięciu, to się za kilka ma rozumieć. Do sejmu nietylko nie radzę, aby miano tych Niemców trzymać, ale owszem nihil optatius ani salubrius Rzptej być nie może, jedno żeby mogli in momento z Polski wyniść i tem samem JKMość metum ten, który jest po wszystkiej ojczyźnie i tę suspicya zrzucić będzie raczył. Bardzo mi żal nieboraka JMci księdza kanclerza koron., że prawie abutitur vita jego przy takiem znędznieniu, które ma, iż do traktowania z tymi Niemcami cesarskimi jegoż komisarzem uczynili. Niedość że i w wojsku na tych traktatach periclitatur od powietrza i nie wiem zkąd i victus mu suppeditatur, ponieważ wiem, że z biskupstwa chełmińskiego i grosza jednego nie bierze. Wiem to o nim, że bardzo rad devovit vitam dla całości Rzptej, jednak przecie mogłoby się to było i między inszych podzielić. Žal mi jednak tych nicboszczyków Niemców cesarskich, że im siła płace ujmą i wytrącą pan Rej z panem starostą derpskim 63), chybaby intercessyą od kogo mieli, żeby im się to od nich nie działo. Zalecam przytem itd.

63) Denhoff