nowemu, zwiedzie na nas Nohayce, zwiedzie Czerkiesy, musi i hospodar wołoski i multański, by też najbardziej radzi assistere jemu. Zalecam etc.

LXXVI. Ad Georgium Guilhelmum marchionem Brandenburgensem.

Cracoviae 10. Septembris 1628.

Serenissime princeps domine et amice observantissime!

Redditae mihi sunt Serenitatis Vestrae litterae, quibus illud significandum Serenitas Vestra duxit, se intellecto a suis consiliariis ex comitiis regni redeuntibus, quorundam magni nominis senatorum voto et desiderio, ut Serenitas Vestra ultro, et propriae voluntatis quasi motu, penetrato prius hostis animo, quo videlicet consilia et cogitationes ejus vergerent, si eum ab ineunda pace non abhorrere perspiceret eo curam industriamque suam conferret, ut utrinque funestum hoc bellum Serenitatis Vestrae opera et autoritate, qua apud eum plurimum valet, componi et sopiri possit 47), non defuisse honesto eorum desiderio et explorata propius hostis mente ad extinguenda arma et firmandam autoritate sua pacem operam et studium offerre. Quicunque illi fuerint, qui hanc praeclaram et publico salutis studio incensam voluntatem Serenitatis Vrae nunciandam censuerunt, eos non tantum regni hujus integritatem, reipublicae quietem spectasse, verum etiam dignitatis et existimationis Serenitatis Vrae summam rationem habuisse judico. Ferus enim, ab omni humanitatis sensu alienus sit opportet, qui cognatos populos in mutuas caedes efferatos, strages funestas, atrocem sanguinis Christiani jacturam, dura innocentium capitum macella non flectatur, animo non ingemiscat tantis cladibus ac tandem tot malorum finem laetae pacis, tamquam salutaris sideris exortum votis ardentibus non suspiret. Qui vero arctum affinitatis vinculum, quo vinctam cum hoste Serenitatem Vram existimant et autoritatem quam Serenitas Vra cum natalium gloria tum meritorum suorum splendore apud exteros etiam maximam, apud affinem vero tanto majorem obtinet, cogitatione metiuntur, vix animos suos ingenuos licet et nulla malevolentia suffusos, homines alioquin Serenitatis Vrae studiosissime ab hac opinione vindicare possunt, quin hostilia arma et conatus, si non subsidiis et opibus Serenitatis Vrae sustentari, at certe consensu et indulgentia foveri existiment, plusque adeo posse contractam affinitatem ad partium studia quam fidem et pietatem sacrae regiae Mti domino meo clementissimo et reipublicae religiose obligatam, ad praestanda ca officia, quae clarissimo ac splendidissimo veriusque in Serenitatem Vram beneficio debentur. Quas sinistras suspitiones, sublimo generis animo et fastigio Serenitatis Vrae inhonestas, praeclaris in Serenitate Vra nominis Poloni meritis indignas, ut ipse in animum nunquam admisi, et in aliis, quoties occasio posceret, redargui, ita, ut Serenitas Vra quoque ad illas insigni officio eluendas animosque commotos et infensos gentis nostrae restituendos et sanandos acrius incumbere exoptavi. Quare cum ex Serenitatis Vrae postremis litteris propensam suam voluntatem ad studia pacis prospicio, meque adeo ipsum ad procurandam et expediendam cam una cum iis, penes quos est rerum summa a Serenitate Vra animari et excitari sentio, non tantum

47) O tych układach z Szwecyą i o pośrednictwie elektora pisze obszerniej Lengnich (Gesch. d. pr. L. V. p. 205 i nast.)

ob publicae salutis desiderium, quod tamen meae menti altius insedit, sed etiam ob meum erga Serenitatem Vram singulare studium, lubens audio. Meum quidem animum bono publico perpetuo excubantem et curas contentionesque pro reipublicae dignitate et commodo susceptas, Serenitati Vrae notas et perpetuas esse non dubito, in quo erga eam studio, hoc potissimum necessario ejus tempore, languere me tanto flagitiosius putarem, quanto illa gravioribus incommodis pressa, praesentiorem omnium nostrum opem et auxilium implorat. Perstabo igitur in veteri mea erga patriam fide et rempublicam, quantum opibus, consilio, autoritate valeo, totum id ad ejus pacem et tranquillitatem conferam, alios quoque proceres, qui ad ejus clavum sedent ac imprimis sacram regiam Majestatem Dominum meum clementissimum ad idem studium incitare non desistam. Neque dubium mihi est, sacram regiam Mtem, ingenio moderatissimo principem, qui nullum nunquam acerbitatis, innumera vero clementiae et bonitatis suae edidit exempla, quemque hac populorum suorum ab utraqua parte crudeli laniena, haud aliter affici ac si in propria viscera ferrum stringeretur, pro comperto habeo, ad leviora consilia non gravate flectisse passurum, ut superioribus de pace negotiationibus et hostili fastu et contumacia, suam lenitatem et moderationem non obscure elusam senserit. Patuit Europae universae sacrae regiae Mtis aequitas animi, ad pacem et concordiam propensio singularis, cum tantum de suo jure remitteret, de Mtis suae fastigio haud parum sibi detraheret, conditionibus perquam gravibus acquiesceret, nihil denique recusaret, dummodo sanguini Christiano parceretur, funesta strages inhibeatur, pax denique honesta, nec Mti suae nec regno ignominiosa constitueretur; quae tamen apud hostem pro ingenio suo, suorumque sibi suadentium cuncta gerentem, irrita fuere, fortassis ad conceptum magis nostrum augendamque ejus insolentiam profecturae. Quare Serenitas Vra laudabilem hanc restituendae pacis provinciam suscipere, et feliciter obire cupit, ante omnia hostis animus immutandus, et a consueta pertinacia ad animi aequitatem traducendus est, ne iniquis, imo pudendis regno nostro conditionibus pacem moretur, bellum extrahat. Nam hanc, quam de refundendis belli impensis primariam ac praecipuam proponit, non tam regni hujus opibus et potentiae gravis esset, quam ejus dignitati foeda, juri naturae gentium, rectae rationi, omnium gentium et regnorum institutis, morique polono contraria est. Hostis nulla a nobis lacessitus injuria, propria enim libidine, ditiones reipublicae furtim, sine causa aggressus, cum illis obsistere in ipsius manu esset, vastatis agris, incensis pagis et oppidis, exhaustis provinciis, inaestimabilibus detrimentis regno illatis, nostris denique opibus, nostris reditibus bellum ferens et sustentans a nobis impensae reparationem requirit. Respublica insidiose circumventa, antequam insidias suspicari potuerit, possessione florentissimae provinciae deturbata, ad armorum necessitatem compulsa, quia arma armis depellit, quia ad sui tutelam et defensionem insurgit, quia fortunis suis oppugnata, latius ferro et igne hostem grassari perhibet, denique quia se hosti turpiter non prodit, belli adversus se suscepti sumptus rependere debet! Quae iniquior conditio ab hoste proposita? quae turpior a nobis suscipi potest? Quare nisi hanc conditionem genti nostrae probrosam, et ad exterarum gentium existimationem et memoriam posteritatis infamem deseret, non est quod quisquam pacatum aut tranquillum quid sibi polliceri possit. Extrema quaeque perpeti quam tantum in se admittere dedecus praestat. Verum Serenitatis Vrae fides, decus et gloria in eo vertetur, ut si fidei, religionis, officii sacrae regiae Mti Domino meo clemetissimo et reipublicae debiti, illustre specimen cedere vult, si adversas suspitiones purgare, et dubias voluntates gentis nostrae restituere et conciliare sibi cupit, alterutrum

horum efficiat, opportet: vel hostem autoritate sua ad aliam moderationem deducat, expugnata ejus pertinacia, explosa conditionum acerbitate ad fidei ac stabilis pacis studium adigat; vel quod efficatius ac certius est, si eum in animi duritie et pertinacia obfirmari cognoverit, deposita neutralitate apud omnes principes et principatus exsecrabili, si regiae Mti et reipublicae se opesque suas adjungat et sociatis cum Illmo exercituum duce copiis, tamquam communem hostem armis persequatur ac premat, sibique fidei ac juris jurandi sanctitatem, omni propinquitatis foedere antiquiorem esse, non tantum regno huic verum universo orbi approbet; maxime cum in eam ipsam rem a Serenitate Vra ingentem pecuniae vim, inconsulta sacra regia Mte et republica, in comitiis praeteritis ducatus Prussiae coactam esse constet, cujus tamen, ut Domini feudi in ejusmodi extra ordinem exactionibus, quae praeter amicos reditus imperantur, voluntatem exquirit ac ejus arbitrio stari, justum et debitum erat. Hanc igitur offensionem ut sarciat et pecuniam sive in usus belli, in quos collecta est, sive parandam honestis rationibus rempublicam impendat, hoc nos a Serenitate Vra expectare tum animi sui magnitudo, tum fides et religio jubet. Demerebitur hoc officio sibi sacram regiam Mtem, omnium reipublicae civium animos conciliabit, odia et fremitus, non sine magnis argumentis conceptos exstinguet, propensioribus nostrorum hominum studiis principatum suum firmabit, sibi populorumque suorum quieti consulet et tam eximio fidei et constantiae suae documento, nominis immortalem gloriam suae memoriae consecrabit. Cui studia et officia mea promptissima defero eamque bene valere cupio.

LXXVII. Do króla.

Z Krakowa 27. września 1628.

Najjaśniejszy etc.

Dniem przedtem niźli mi dnia wczorajszego list WKM p. m. m. oddano, miałem już wiadomość o wzięciu Nowego 48), nie bez wielkiej żałości mojej, nietylko że się ten nieprzyjaciel tak szerzy w tamtej prowincyi, ale że tak facili negotio prawie sine vulnere et sanguine wziął tamto miejsce, zkąd większe pośmiewisko i większe uraganie z nas sobie czynić będzie. Dla Boga! wielkiej animadwersyi na to potrzeba i surowej, bo ato zaniedbanic causas takowych proditorów, które in simili materia nie osądzone jeszcze pendent, coraz przyczyniają takowych crimina, ponieważ żaden przykład godny takowej złości na żadnym jeszcze nie stanął, przynajmniej żeby wzdy nieprzyjaciel widział, że ignavia u nas locum nie ma, i ma swoje severissimas poenas, bo to jest także factum tego człowieka, taka ignavia, i taka inertia nefanda, że nietylko jego samego srogo skarać godzi się i potrzeba koniecznie, ale i cień kiedyby podobna rzecz z Polski wygnać, i która żadnej na świecie wymówki nie ma, gdyż i piechota lubo go deseruit, jako to piszą, wiem pewnie, że nie pierwej uciekać poczęła, aż petard nieprzyjacielski effekt uczynił, a ten żeby nie mógł być przysadzony, bardzo łatwo remedium było i commune wszędy, i straż sama, kiedyby ją miał, jako był powinien, zabroniłaby była tego. A teraz in recenti trzeba, aby go tam

48) Nowe (Nauenburg) miasteczko położone nad Wisłą w wojw. pomorskiem. Piasecki (p. 404) wspomina o zdobyciu Nowego, nic jednak nie wie o zdradzie.

w wojsku sądzono, i w oczy nieprzyjacielskich, żeby meritas lueret poenas. Pisać mi WKMość raczysz, rozkazując, abym zdanie moje dał, co in tali statu rerum czynić, ponieważ się obawiać raczysz, aby nieprzyjaciel coraz auctus fiducia nie nastąpił na imć pana wojewodę sandomierskiego, którego Boże uchowaj casum, iżby rzecz in summo discrimine była. Jeśli WKMość masz rzeczą, więc rozkazać wysłać do województw, gdyż innego sposobu obrony żadnego na ten czas nie masz, bo województwa tamte pobliższe nie kupią się do imé pana hetmana, kiedybym widział, aby i czas i distantia locorum pozwoliła tego, żeby się tego genus obrony wcześnie i commode zażyć mogło, lubo patet to, że wielkie są w tem impedimenta, gdyż i ludzie nie gotowali się na to, i sposobności nie mają wojennej, freti ca spe, którą mi z sejmu przywieziono, że to tylko na postrach uczyniono, patrząc jednak na to coby imminere mogło, patrząc i na samego WKM., tak blisko od nieprzyjaciela będącego, niebezpieczeństwo, nie rozradzałbym WKMości p. m. m. rozesłania tych trzecich wici i zażycia tej obrony, która sama unica tylko zostaje, jednak iż to widzę bardzo dobrze, że podobieństwa do tego żadnego nie masz, aby to frugi być mogło, nie mogę na to żadną miarą radzić WKMci ea fide jakom powinien, bo jesień twarda już pod ręką wła śnie, cum divisionem belli WKM. pospolitego ruszenia uczynić nie możesz, gdyż i dawne prawa i konstytucya na tym sejmie uczyniona zabroniła tego, Motum zaś ten universalem uczynić w takiej dystancyi miejsc ledwoby in medio Octobris wiadomość przyszła do województw dalszych, gdzie jest robur największe, mianowicie w ruskich województwach. Tym iść z wozami, bo inaczej nie mogłoby być, gdyż żywności żadną miarą miećby nie mogli, a bez tej nie lża w tak złe drogi, i których jeszcze tembardziej będzie przybywało, bo już też i zima imminet, i lubo dies Octobris nastawają, ale miesiąc sam na niebie już jest niższy i swoje effekty operabitur, niepogody coraz większe zachodzić będą, a sześć niedziel z takiemi impedimentami idąc, ledwoby byli na miejscu, a luboby żywność sami mieli, czemby konie karmili, zwłaszcza w tak zły i niepłodny rok, kędy i urodzaje złe i nieplenne. Sian nie masz, które na polu pogniły w jednych stronach, a w drugich Wisła wszystkie zepsowała; o trawie by już ani myśleć, i tak nie byłoby nic inszego, jeno devastatio summa wszystkiego królestwa, fremitus okrutny, który zwykł do tumultów wielkich przyczynę dawać, a commodum żadne, bo nieprzyjaciel już też nie ma czasu do ciągnienia, jeno per Octobrem, i jeśli myśli aggredi wojsko WKMci i Rzptej, teraz to w tych czasiech uczynić musi, bo też i zwrócenie jego do Szwecyi już przychodzi, które zawdy sub finem Octobris bywa. Więc jakoby i tamtych dalszych województw ruszyć przyszło, co WKMść upatrować bardzo dobrze raczysz, gdyż wszystka securitas tamtej strony na rozprawie Szahin Gerajowej z Tatarami zawisła, która też teraz jako sub finem Octobris być musi, na którego Boże uchowaj lapsum, tak na nas Tatarowie jadowicie wsiędą, jako nigdy jeszcze bardziej, jakoż tamten kąt obnażyć ze wszystkich obywatelów i wszystkie arma właśnie ztamtąd subtrahere? Praesidium tam jako słabe przy panu Chmieleckim, wiedzieć to WKMość dobrze raczysz, tu zaś krakowskie województwo, lubo to z Betlen Gaborem pokój mamy, ten jednak ambitionis pullus, w kupie mając państwo swoje pobliżu bardzo granic, po których się i teraz włóczył, intentus zawdy occasionibus, dyba jako złodziej w jarmark, żeby co jeno załapić mógł. Wszakoż to jest największa rzecz, że ani czas, ani distantia locorum nie dopuści tego motum universalem uczynić, aby mógł być commodo, i żeby na ostatek konie czem pożywić mieli, bo in tanto motu siła rzeczy z daleka upatrować trzeba, bez których żadną miarą tanta moles subsistere nie może i w czas tanta corpora

ruszać. Jednak iż hostis jest praesens, wojska bardzo pobliżu siebie, rozmaity eventus, jako to w rzeczach wojennych imminet, którego koniec Pan Bóg tylko in sinu suo fovet, ad praesens to remedium jakiejkolwiek securitatis być rozumiem. Jać tak mniemam, według małych konjektur moich, z któremi nie jestem praesumptuosus, i że nieprzyjaciel lubo varias insidias meditatur wojsku WKMści, nie natrze na nie, chybaby wielkie jakie awantaże swoje upatrzył, bo na tak wiele ludu rusznicznego natrzeć, jeśli obóz dobrze stoi i jest opatrzony temi munitionibus jako należy, a zwłaszcza obóz polski, który ma siła licznych ludzi i rusznic siła, mimo samo wojsko, nie rozumiem, patrząc też, że do tych czasów erroru żadnego nie uczynił, aby miał i ten committere. Z tych tedy dwie rzeczy, tak mniemam, jednę musi uczynić a prędko, bo już sam czas non patitur: albo nastąpi na imć pana hetmana, któremu według mego małego rozsądku potrzeba, abyś WKM. rozkazać raczył, żeby w tej szczupłości ludzi, o której pisze, defensionem sui miał, jako na największej pieczy, et trahendo non gerendo bellum, kiedy to powiada, że nie ma czem, trzymał się aż do zimy, co uczynić może stanąwszy w miejscu krzepkiem, rzuciwszy dobre i mocne propugnacula koło siebie, jako i nieprzyjaciel czyni, żywności sposobiwszy, co kiedy wszystko będzie miał, nie wątpię o tem nic, że nieprzyjaciel, luboby go aggrederetur, za pomocą Bożą i nic mu nie uczyni, a chramiąc musi odejść. Wszak jest świeże exemplum tureckiej przeciwko nam expedycyi, tak potężnego w ludzie nieprzyjaciela, że tym sposobem, lubo nie tak mocnymi, jako było potrzeba, i jako tam teraz imé pan hetman mieć może szańcami, mając kilku indzinierów (sic) przy sobie, jako powiadają, elusus był hostis, i jako widzę, że antiqui et moderni ten sposób naleźli oparcia się większemu wojsku małem bez szwanku. Albo jeśli go będzie chciał z obozu wyciągnąć, pójdzie ku Toruniowi, za którym może imć pan hetman, servata omni peritia militari, iść w tył, bo musiało było być dla bezpieczeństwa Torunia, i nie schodząc się blisko z nim terga carpere, mając wszędy aż do Torunia zamki WKMci za sobą dla ustąpienia propter omnem casum, strzegąc tego jako najbardziej, żeby się z nim blisko nie schodził, jeśliby był daleko superior armis, aż ja nie mogę tego capere żadną miarą, żeby nieprzyjaciel miał tak daleko odejść od Wisły, od swej armaty morskiej, od zamków, i żeby nie miał mieć rationem incertitudinis proeliorum, gdzieby też refugium mieć swoje, a wiem, że Fryzów ma więcej niżli koni tureckich, na których siada, trudnoby mu umknąć, kiedyby Pan Bóg nań co nieszczęśliwego przypuścił, i dalekoby biegać przyszło. Bardziej meo judicio, ile z konjektur widzieć mogę do tych czasów, iż on czeka na to, żeby gościniec ziemny Gdańskowi zawarł jako najbardziej, żeby do Gdańska żywność ziemią nie przychodziła z Prus, na to i Nowe teraz wziął i o Starogród 49) podobnie będzie się jeszcze kusił, który dobrze osadzić potrzeba, et virum expertae virtutis tam posadzić, bo jeśli jeszcze Boże uchowaj to miejsce weźmie, tak Gdańsk ściśnie, że żywności przywoźnej nic nie będzie miał. Interim proszę i radzę WKMP. m. m., abyś sejm co rychlej złożyć raczył, choć in Januario, bo prędzej propter solennitates być nie może, i zaraz nie mieszkając, żeby deliberatoriae wyszły, gdyż na tym sejmie albo genus subsidiorum do kontynuowania wojny odmienić musimy, bo poborami niepodobna rzecz i krok już jeden uczynić, albo pospolitem ruszeniem, czegobym nie życzył wojować przyszło, gdyż tertium non datur. Tymczasem do województw wielkopolskich i do mazowieckich znowu racz WKM. rozkazać

49) Starogród miasto powiat. w wojew. pomorskiem położone.