kach swoich, bo chybaby był kto vecors et amens, oprócz samych mieszczan trochy, którzy inszego domicilium nie mają, żeby się miał na takie turpe exitium sine laude puścić. Myślałem ja o tem dawniej do WKMości pisać, aby było praesidium jakie na granicy tutejszéj zostawić, lubo go szmat jaki z Ukrainy urwawszy imć panu hetmanowi, ale iżem się nieomylnie spodziewał w tych czasiech złożenia sejmu dwuniedzielnego, na którym mogłoby się i tej stronie jakokolwiek providere, czekałem na to. Tego sejmu złożenie ktokolwiek WKM. rozradził, immaturo judicio w rzeczy wglądał, niech mi odpuści, będzieć podobno Panu Bogu odpowiadał za to, ale nie stoi za nasze. Teraz już eo consilio przychodzi rzeczy chwytać jako się najdują, przynajmniej kiedyby wzdy ta felicitas ojczyzny naszéj była, żeby ci, których post facta złe i niewczesne rady się ukażą, gravissimo exemplo drugim byli i posteritati to commodum dali, jako mają cierpieć ci, którzy albo nie rozumiejąc zawodzą Rzptą więcej sobie vendicando, albo rozumiejąc non promunt tego co powinni. Ja in statu eo rerum, jaki jest, bo właśnie in arena consilium sumere musimy, nie mogę nic inszego powiedzieć, jeno prosić uniżenie i radzić WKM. per salutem WKM. samego i Rzptéj wszystkiej, abyś co rychlej do imé pana wojewody sandomierskiego posłać raczył, żeby najmniej z półtora tysiąca koni, jeśli dwu nie może, a najwięcej hussarzów, bo rozumiem, że tych najmniejsza opera przeciwko Tatarom być może, posłał tu na granicę węgierską dawszy im puł kownika, o którym najlepiej będzie rozumiał. Przytem uniwersały do województwa krakowskiego, aby się do tych ludzi kupili, do sandomierskiego, żeby in armis stanęło jako najprędzej tu gdzie z tej strony Wisły, takoż do sieradzkiego, bo to najbliżej tych tu kątów, aby się zgromadziło na miejsce jakie, i stało czekając wiadomości, pisać do imć ks. biskupa, aby dał piechoty, bo tej może mieć nie mało, do imé pana podczaszego koronnego, ja téż dam co będę mógł, bo mnie widzisz WKM., jako daleko ludzi ściągać aż z Ukrainy, i lubo to nie wielkie praesidium, ale przecie rei motae będzie wielka fama i zawżdy to tak bywa już natura comparatum, że jako fama bella constant tak z jednego tysiąca dwa i trzy a ze trzech i sześć uczynią, i do tych tu obywatelów pobliższych rozpisać, żądając, aby co kto może ludzi dał, i skoroby tu jedno robur jakie na granicy stanęło, a prędko byłby zarazem mitior ten Węgrzyn, bo on zna robur swych ludzi, zna naszych. Wiem ja to i niemal securus jestem o tem, że ten nieprzyjaciel najbardziej eventum naszego z Tatary będzie wyglądał, i z tego ten motus wszystkie swoje metietur, i z tego wstrętu naszego z Tatary wszystka salus nasza pendet. Ale iż belli fortuna communis, iż to co victoriarum dominus napisał absconditum in alto jacet, dlatego potrzeba humano consilio rebus succurrendo zostawić to praesidium tu na tej granicy, bo lubo Boże uchowaj i adversi aliquid na wojsko WKM. i Rzptéj przypadło od Tatarów, nie mogłaby tam być jedno cruentissima victoria, gdyż i robur jest nie małe i ludzi ruszniczych przy taborze i obywatelów tamecznych zgromadzi się cokolwiek do wojska, niepodobna rzecz oprócz jawnej kaźni i gniewu Bożego, aby clades jaka contingere miała, żeby przynajmniej połowice wojska nie ostało, i nieprzyjaciel żeby ludzi co lepszych stracić nie miał, zaczem téż chroniąc, by mu się bardzo przyszło rozciągać nie mógłby persequi cupidinem swojej. A ten tu zaś Węgrzyn kiedyby znalazł wstręt jakikolwiek, musiałby przedmuchywając postępować i słuchać pierwéj jaka się clades w tamtem wojsku stała. Ale Boże uchowaj przypadku jakiego i tu zasię, żeby rzecz tak denudata naleziona, zarazby WKM. nietylko o Kraków ale i o swój żywot periclitaretur, bo jużby rzecz była zewsząd deplorata, trepidatio extrema, ile z téj tu strony, i nieprzyjaciel

saeviret jakoby chciał, i wziąwszy stołeczne miasto, czego Boże uchowaj, celeritate co wiedzieć, gdzieby nie poszedł. Jednak iterum atque iterum to repeto, że na tamtym wstręcie z Tatary wszystka basis constitit, więc lubo i imć pan hetman i 2000 ludzi sobie ujmie, supplebit to zasię Kozakami, którzy bez pochyby pójdą do niego, kiedy Doroszeńko już się tam z nim uspokoił. Właśnie kiedym już list swój kończył do W. K. Mości, pana mego miłościwego, przyjechał posłaniec WKMości z listem, w którym mi W. K. Mość pisać raczysz o Gustawowem wpadnieniu do Prus, o czem téż kilka godzin przedtem posłał mi imé ksiądz biskup krakowski wiadomość z Warszawy sobie przyniesioną, strach to niemały i blisko W. K. Mości dosyć, więc i zamieszanie wszystkich commerciorum we Gdańsku, bez których Polska żadnych dostatków mieć nie może. Ale i ten z tej strony nie mniejszy, który WKMości piszę. Tak tu powiadali, co z sejmu przyjeżdżali, że tamtym portom provisum było i pieniądzmi Rzeczyptéj i ubezpieczeniem Xcia pruskiego, że ich miał dotrzymać. Co za kapitani zbierali ludzi na WKM., ja tego nie wiem, tylko to wiem, co mi onegdaj sługa mój ze Gdańska przyjechawszy sub juramento powiedział, a człowiek dobry i któregom wiary dobrze wiadom, że miasto żołnierzów flisy z szkut rozmaitych panów, którzy posyłali do Gdańska ci kapitani WKM. brali, a niemieckie odzienie tylko na nie kładli i takich za żołnierze udawali i mnie samemu z moich szkut 30 flisów do nich uciekło, takie tam praesidium było i nad tymi kto był starszym i kto zawiadywał tąż obroną nie wiem, bo tu żadna fama non pervenit. Ja rozumiem i proszę o to uniżenie WKM. i radzę, abyś swojemi pieniądzmi raczył succurrere i tamtéj stronie, i ludzi co jedno może być kazać zebrać i dla swego praesidium, bo to cokolwiek WKM. będziesz raczył dla dobra Rzptéj obrócić z skarbu swego prywatnego bez pochyby z podziękowaniem wrócone będzie, a przytem i swoje bezpieczeństwo opatrzyć będziesz raczył, i teraz czas jest tych kochanków swoich ruszyć i beneficiarios, których aż ad nauseam ubogacićeś raczył tak duchownych jako i świeckich, qua gratitudine obejdą się kiedy WKMości o zdrowie i o królestwo i o wszystkie pignora razem idzie. Conte di Forles (?) nieboszczyk powiadał, kiedy jakieś przyczyny zadania królowi hiszpańskiemu, panu jego przychodziły z Wenetami, iż rad był temu czasowi, będąc gubernatorem medyolańskim, że kilkiem kroć stem tysięcy spróbuje, co za siły mają Wenetowie, i WKM. choć adverso tempore, możesz spróbować jako beneficia swoje collocasti. Jedna mię rzecz tylko straszy, aby exemplo Gustawowem nie postąpił Betlen Gabor, ten miły szwagier jego, żeby nas nie poprzedził, tak jako i Gustaw teraz uczynil, i nie wiem co téż tam teraz w Inflanciech ci urzędnicy wojenni czynią, iż Gustaw nie mając tam prawie żadnej trudności od nich, do Prus wysiadł. Ja powtóre i po dziesiąte WKMości proszę uniżenie, per omnia sacra i radzę, abyś co w skok tych ludzi imé panu hetmanowi zemknąć tu kazał, bo zda mi się, że to nie lada momentum uczyni, tylko żeby pułkownika dextrum z nimi posłał, a sam żeby tam za pomocą Bożą stanąwszy przeciw Tatarom, jako najmaturius ageret, wszystkę salutem WKMości i Rzptéj, na którą tak wiele nieprzyjaciół zęby zostrzyli, mając przed oczyma. Prusom zaś jako succurrere, w których już nieprzyjaciel saevit, nie może ną takiej skrzętwie3) inaczej, jedno żebyś WKM. coprędzej kazał 2000 tych ludzi wrócić, co do Inflant poszli, bo Litwa już tam nic ciężkiego ucierpieć nie może, kiedy się tu Gustaw obrócił i wzdy tam jest

5) Skrzętwa, zatrudnienie, pilna czynność.

cokolwiek prezydyi, jeśli pp. urzędnicy wojenni jakąkolwiek curam tego mieli. Lecz to jest największa, kto tam będzie tymi ludźmi zawiadywał i kto nimi obracał, bez czego niepodobna rzecz, żeby miał być eventus dobry i jeśli jeszcze i tę trochę ludzi bez dobrego wodza nieprzyjaciel potrąci, a jest tak bliski WKMości i wiadomość weźmie dostateczną, quo praesidio WKM. tutus, co wiedzieć, jeśli arrepta occasione nie będzie chciał kilku dni ważyć na to, albo kilka tysięcy ludzi, ponieważ to ma i jazdę, pod piechotę koni nabrawszy, prędko podesłać, i jeśli nie effectu, czego uchowaj Boże, przynajmniej wielką trwogę i trepidacyą uczyni, wiedząc, że ludu około WKM. ani pobliżu nigdzie nie masz i że się może zawżdy tutissime nazad rejterować. Ja tam w Prusiech, jakoż umarł nieboszczyk pan wjwḍa malborski Weier), nie znam nikogo, coby był do tego rządu habilis. Dobrze się i to uczyniło, że i do województw tamtejszych WKM. posłaćeś raczył, ale i to już nie wczas, quotus quisque będzie, coby już rebus tam trepidis w Prusiech chciał succurrere albo był gotów. Odd. etc.

Kraków 22. lipca 1626.

Najjaśniejszy etc.

LVI. Do króla.

O tym Betlen Gaborze wszystkie prawie wiadomości w jeden cel biją, dziś mi przyniesiono list od sługi mego ze Zbaraża, któregom posyłał do hospodara w sprawach swoich niektórych. Wskazał do mnie przezeń p. Katardzi 7), bo pisać nie śmiał, że Betlen Gabor w jedenże czas z Szahingerejem mają przyjść do nas, tylko ja tego rozumieć nie mogę, jako on to rozumie, jeśli na wojsko WKM. i Rzptéj Ukrainne, tu od Sambora czyli pod Kraków. Ja jednak tak sądzę, że Betlen Gabor prędzej się tu pod Kraków będzie brał niźli tam do Szahingereja, chcąc nas ze dwu stron razem wziąć raczéj, a z trzeciej tu już Gustaw rozpoczął, niźli z jednéj, bo już i sama natura i ratio militaris bardziej suadet. Imć pan wjwda sandomierski, jako mi téż list od niego dopiero przyniesiono, widzę, że też daleko z wojskiem pomknął między Czarny a Kuczmański szlak, aż tam ku Ukrainie, już żadnego praesidium nie masz, jakom WKMości kilka dni temu pisał. Dla Boga proszę uniżenie WKM. i radzę, abyś na tego nieprzyjaciela tu większy wzgląd miał, niż na co inszego, i żebyś imci panu hetmanowi rozkazał co prędzej ze 2000 koni posłać tu na tę granicę. Przytem uniwersały żeby co rychlej do województwa tutejszego były posłane, a quod rerum omnium est primum i na czem wszystko należy, żeby był od WKM. naznaczony ten, coby praeesset temu i coby najrychlej z tem wszystkiem na granicy węgierskiej stanął, bo to samo ma i metum i wstręt temu nieprzyjacielowi uczynić, gdyż póki nie będzie caput rerum, dokąd się mają kupić ludzie i gdzie spem salutis suae ponere? Więc i sejmik byłby teraz bardzo potrzebny, ad hunc solum actum, żebychmy się nań zbierali i rebus praesentibus succurrere mogli, a co wiedzieć, jeślibychmy na jaki pobór nie pozwolili, aby się jedno obecnemu niebezpieczeństwu

6) Jan Weiher był do roku 1618 wjwdą malborskim, postąpił potem na województwo chełmińskie i umarł w roku 1626. 7) Ban Czelewski, jeden z wyższych urzędników wołoskich, znany w Polsce już od czasu chocimskiej wyprawy.

jako najprędzej zabieżyć mogło, tylko potrzeba to prompte i bez omieszkania czynić, bo in tali casu, który godzinie omieszka, nie dogoni nigdy. Vigilando bene consulendo, agendo res propere cedunt. Już prawie nieprzyjaciel na koniu siedzi, przeciwnych jego zamysłów wielkie są konjektury, w sercu co się dzieje tak chytrego chłopa, i gdzie się obróci jeno sam Pan Bóg wie. Pora wojenna właśnie instat i już maturescit. Szwagrowie ato oba przez posły pilnie się porozumiewali z sobą, bo mi imé pan podczaszy koronny dzisiaj opowiadał, że pisarz jego przysięgły, który jest na Lubowli, dał znać, że w tych czasach posła Gustawowego widział jadącego do Betlen Gabora, i nie wątpię, że WKM. już od niego o tem masz wiadomość, jeśli się temu tempestive nie zabieży i WKM. i wszyscy tego nie odżałujemy nigdy. Do Radomia téż teraz pewnie pieniędzy kupę nie małą zniosą, tamby kazać kilkadziesiąt tysięcy porwać, a dać ich tu temu, komu byś WKM. rozumiał, żeby mógł prędko ludzi zwieść cokolwiek. Ja nie rozumiem nikogo i sposobniejszego jak imé pana podczaszego koronnego, który i kilka set człowieka swego zaraz może mieć i tu w Podgórzu ma powinowactwa i clientellą swoję mógłby prędko co ludzi zebrać, i tak jedno za drugiem składając, mogłoby się prędko cokolwiek wygodzić, tylko trzeba fundamenta ponere co prędzej, z tych 2000 koni, o które piszę, a wodza dać zaraz, żeby tem zawiadywał i obracał, bez którego żadna opera dobra stać się nie może. To jednak iterum atque iterum WKMości przypominam, iż to wszystko prędko i expedite czynić potrzeba, i imć p. wjwdzie sandomierskiemu rozkazać, aby się tak daleko z wojskiem nie oddalał, ale tu bliżej, gdzie między Czarnym a Kuczmańskim szlakiem w miejscu krzepkiem stanął, bo initia praeliorum siła za sobą pociągają, a tu teraz na wszystkie strony circumferre oculos potrzeba, tam się zaś tak daleko umknąwszy, same są wiadomości trudne, nietylko obrót wojska. Prusów, mojem zdaniem, żadnaby rzecz teraz bardziej ratować nie mogła, jako pp. Wielko-Polacy, bo i blisko są i nie mają żadnego niebezpieczeństwa w domu. Oddaję etc.

LVII. Do króla.

Z Krakowa 1. sierpnia r. 1626.

Najjaśniejszy etc.

Wczoraj mi odesłał imć ks. biskup list WKM., w którym mi WKMć pisać raczysz, abym się porozumiawszy z ichmciami pp. senatory i przedniejszymi obywatelami województwa tego, myślił o tem, jakoby Betlen Gabor, jeśliby tu z tej strony natarł, mógł mieć odpór i miasto Kraków i zamek był obroniony. Łatwie WKM. u siebie mógł uważyć zaraz i ci ichmść, którzy przy boku WKM. mieszkają i radzą, wiedząc jaki jest ausus i natura resistendi potężnym nieprzyjacielom, że na takowych nadziejach sadzić się nie potrzeba, bo dla tego i wszystkie insze principatus i ta Rzeczpta communi manu przeciwko nieprzyjacielom swoim czyni, dlatego pobory i insze subsidia daje, aby wojskami swemi obsisteret hosti, gdyż ani singulariter żaden civis prywatny nie jest tanti, ani kilka się ich złożywszy, mogą albo brać tego na się, albo temu podołać. De civibus Romanis tak piszą, że kiedy Rzymianie już prawie świat wszystek byli opanowali, i przyszli potem ad summas opes, że się civem Romanum nikt nie mógł nazwać, ktoby exercitum nie mógł alere; u nas w Polsce, jako daleko jeszcze tako

wa magnitudo tak żadnego takowego nie znam, ktoby tanti był. Jeden więcej drugi mniej ordynaryjnej czeladzi koło siebie chowamy, co wszystko choćby do kupy zebrał, małeby momentum na takiego nieprzyjaciela uczyniło. Wypisałem ja już dostatecznie zdanie moje WKM., jakom rozumiał najlepiej sposób uczynienia zasłony téj tu stronie i prosiłem uniżenie WKM., abyś jako najprędzej egzekwować raczył: napisałem co za praesidium w Krakowie, tak na zamku jako w mieście, wiesz to WKMość, czyje munus jest zamku krakowskiego bronić? czyje miasta? Wie to dobrze imé pan wojwda krakowski 7), że to powinność jego jest, ale nie swojemi prywatnemi siłami ale publicis; także podobno i zamek i Krakowa nie w murze bronić potrzeba, bo są takie defekty koło niego, że choćby było i pięć i sześć tysięcy piechoty Rzptéj na nim nie możnaby go obronić. Skoroby Kleparz z jednej strony, który pod nosem jest murów krakowskich właśnie, a z drugiej strony od Wiślnéj bramy, gdzie też nie mała osada pod samą Wiślną bramą siedzi, zapalono, co zawsze jest w mocy nieprzyjacielskiej, zarazby dymem Kraków wyduszono i miasto by się zapalić musiało i dlatego opowiadam, że nie w murach Kraków, ale przed Krakowem bronić Krakowa potrzeba, na co i exemplum nieboszczyka pana hetmana Zamojskiego jest, że inszych zaniecham. Nie wspominam też innych tysiąca defektów samych murów, którebym na wielu miejscach takie pokazał, żeby nogą wybił. Nie raczże się tedy WKM. spuszczać na żadne privatorum subsidia i wyjąć sobie te nadzieje z głowy, żeby dosyć temu uczynić miały, kiedyby robur było jakom pisał najmniej 2000 koni żołnierzów, przytem uniwersały do województw, żeby się kupiły do tego wojska, i insze particularia, którem pisał w pierwszym liście moim, przydałby też każdy prywatny, coby mógł i mogłoby się co zlepić i z tem stanąć na granicy, gdyż fama zawdy większa rzeczy jest niźli sama wszędy, takby się jakokolwiek rzeczy łatać mogły, ale bez tego nie masz żadnego podobieństwa. Ja tych trochę ludzi, których mam tak daleko odległych, nie mogę prędko dosiąc, więc i rozdzielić się z niemi muszę, bo i tam chudoby swéj odbieżeć nago, pod tak prędkiem i ustawicznym nieprzyjacielem siedzącej, byłaby wielka dementia, pomnąc na owo dictum bardzo prawdziwe, które i w inszychem widział, i sam wielkie szwanki od nieprzyjaciela w majętnościach odnosząc, doświadczył: Et enim non sua culpa ad inopiam prolapsis omnes quidem miserentur, sed nemo succurrit. Iterum atque iterum to WKM. powtarzam, że jeżeli takie subsidium jakom pisał, prędko na granicy węgierskiej nie stanie, a nieprzyjaciel natrze, za dwa dni actum erit o Krakowie, bo chcieć aby kilka cives zjechawszy się propriis et privatis cieniućkiemi siłami obsisterent temu, żadnego publicum robur nie mając, który i z cesarzem imcią chrześciańskim dobrze się próbował, et non sine gloria i wielkiego zysku, jako podobna rzecz niech każdy baczny sądzi, i zda mi się, że to nietylko nie jest sperandum, ale neque in mente habendum. Dokładać tego w liście swoim WKM. raczysz, jeśliby mi się zdało klejnoty koronne zastawić u kogo i za nie ludzi przyjąć, iż na to pozwolić WKM. będziesz raczył, i że expediret bardziej, aby klejnoty w rękach czyich poleżały do czasu, niźliby je nieprzyjaciel ze wszystkiem zagarnąć miał. Wiem ja to, że baczni nietylko principes ale i prywatni ludzie na to wszystkie swe zbiory mają, aby czasu przygody i gwałtu dla konserwacyi swojej wszystkiego tego liberaliter zażyli. Na ostatek tak natura comparatum, że i ręką człowiek głowę choć ejusdem est corporis instrumentum złoży, byle jedno głowy ochronić mógł,

7) Jan Tęczyński.