Obrazy na stronie
PDF
ePub
[graphic]

Tractatulus
de his, qui ad ecclesias confugiunt.

Mit einer Schrift, wie wir sie sonst von Luther nicht kennen, und die bisher dem Blick aller Forscher über ihn entgangen, beginnen wir die kritische Gesammtausgabe seiner Werke. Es ist eine kirchenrechtliche Abhandlung, die zuerst 1517 ohne Angabe eines Verfassers, dann 1520 unter Luthers Namen erschienen ist, beide Male bei demselben Drucker Johann Weißenburger zu Landshut. Zu einem Zweifel an ihrer Echtheit haben wir keinen Grund. Ein äußeres Zeugniß für fie bietet der Titel und die überschrift in der zweiten Auflage. Bestätigt wird es durch eine Andeutung gegen den Schluß, wo sich der Verfaffer als Augustiner kund giebt. Dazu kommt die Anführung solcher rechtlichen Autoritäten, denen wir auch sonst in Luthers Schriften begegnen. Die Gedanken sind zwar noch nicht die des spätern Reformators, aber in dem lehten Sage blickt etwas von dem Geiste durch, der ihn nachmals beseelte.

Daß Luthern der Gegenstand, welcher hier behandelt wird, fern gelegen habe, kann man nicht behaupten. Bekannt ist, daß er nach dem Wunsche seines Vaters sich dem Rechtsstudium widmen sollte. Gelegentliche Äußerungen von ihm beweisen, daß er sich damit befaßt. Mathesius sagt geradezu, daß er eine Zeit lang der Juristerei obgelegen, und Razeberger berichtet, daß viele seiner juristischen Bücher dem Augustiner-Kloster zu Erfurt verblieben. Wir haben also in unserer Schrift eine Nachfrucht seiner Beschäftigung mit der Rechtswissenschaft zu erblicken.

Auffallen könnte nun, daß wir nur Drucke aus einem Orte fernab von den Stätten, wo Luther gewirkt hat, besiken. Aber wie manche Vorlesungen des Reformators, wie manche seiner Predigten find nicht zu Wittenberg veröffentlicht! Indeß der Sachverhalt läßt sich noch vermuthen. Weißenburger war 1513 von Nürnberg nach Landshut übergefiedelt. Sowohl vorher als nachher stand er mit Christoph Scheurl in enger Verbindung und druckte wiederholt Schriften von ihm. Luthers Werte. I.

1

Gerade in dem Jahre aber, wo unsere Abhandlung zuerst ans Licht trat, hatte Echeurl mit Luther Freundschaft geschloffen, den er bald als einen Theologen von großem Namen" bewunderte. Turch seine Verbindung mit Wittenberg, wo er selbst fünf Jahre lang die Rechte gelehrt hatte, fonnte er leicht unsere Echrift in die Hände bekommen, die er dann seinem Drucker zur Veröffentlichung zusandte. Weißenburger mochte damals von Luther noch wenig wiffen und nannte ihn daher in der ersten Ausgabe nicht als Verfasser; später aber hatte er ein Interesse daran, ihn als solchen zu bezeichnen.

Als lezten Termin für die Abfaffung müssen wir das Jahr 1517 sezen: Inhalt und Form aber weisen auf eine frühere Zeit. Wir werden schwerlich irren, wenn wir unsere Schrift entstanden sein lassen, ehe Luther sich ganz der Theologie zuwandte. Vielleicht hat das traurige Geschick des Lber-Vierherrn Heinrich Kellner zu Erfurt ihm den äußeren Anlaß gegeben, das kirchliche Asylrecht zu untersuchen. Derselbe hatte bei einem Aufruhr vor der erregten Gemeinde in der St. Veits-Kirche eine Zuflucht gefunden, sich aber dann nach achtwöchentlichem Aufenthalt daselbst wieder in sein Haus begeben, war hier gefänglich eingezogen und darauf im Juni 1510 hingerichtet worden. Luther war damals selbst in Erfurt gewesen und ge= dachte Kellners noch lange nachher als „eines unschuldigen Mannes". Vgl. Köstlin I S. 55 f. Jürgens I S. 493 ff. Scheurl's Briefb. II S. 1. 25. Hartung, Die Häuser 6. 27. Lutheri Enarr. in Genesin zu 1. Mof. 16, 4.

Ausgaben.

Mathesius 1. Pred. Razeberger S. 46.
Chronik der Stadt Erfurt, Erfurt 1861
Lutheri Coll. ed. Bindseil III S. 101.

A. Tractatulus de hijs || qui ad eccl'ias co || fugiunt tam iudicibus se= || cula= ribus qua ecclefie || rectoribus 2 mona || fteriorum prelatis || perutilis. ||" 4 Blätter in Luart, lezte Seite leer. Am Ende: Impressum Landshut per Joannem Weissenburger Anno M. v. rvij. "

B. Tractatu | lus Doctoris Marti || ni Luttherij Ordinarius [sic] Vni- || uersitatis Wittenbergensis: Tehis qui ad Ecclefias confugiunt: tam iudicibus secularibus, ecclefie Rectoribus, et | Monasteriorum Prelatis perutilis. || " Mit Titeleinfassung. 4 Blätter in Quart, lette Seite leer. Am Ende: Impressum Landshut per venerabile dominu || Joannem Weyffenbuger [sic], Anno dñi. || M. D. xx. Die. riij. Augufti. |j“

Den Tert geben wir nach der Ausgabe B, die allein Luthers Namen trägt und A mehrfach berichtigt, berücksichtigen aber auch die Lesarten von A, soweit fie sprachlich von B abweichen. Die Randanmerkungen, welche nur auf den Inhalt gehen, lassen wir weg.

10

Tractatulus

Doctoris Martini Luttherii, Ordinarii Universitatis Wittenbergensis, De his qui ad Ecclesias confugiunt, tam iudicibus secularibus quam Ecclesie Rectoribus et Monasteriorum Prelatis perutilis.

[graphic]

irca triplicis legis de confugientium presidiis sanctio-
nem duos ponam articulos, Quorum primus erit
de Legis Mosaice Civilis et Canonice preceptiva
intentione, Secundus de dictarum Legum trans-
gressorum exorbitatione.

Jos. 20.

Quantum igitur ad primum articulum, Primo dicam de legis Mosaice preceptiva intentione, que videlicet urbes discernit fugitivorum, qui nolentes aut nescientes hominem occiderunt vel sanguinem 15 fuderunt, qui, dum a senioribus huiusmodi civitatis publice diiudicati et inventi fuerunt involuntarii homicide, ibidem usque ad mortem Pontificis permanserunt et tunc inde ad propria redierunt, ut patet Numeri xxxv. Deut. 4. Moj. 35. xix. et Iosue xx. Si vero homicide voluntarii notorie convicti, non solum 5. Mof. 19. in prefatis urbibus, verumetiam in templo reperti penam talionis receperunt, 20 Iuxta illud Exodi xxj. Si quis per industriam &c. Quod secundum theo-2.mo. 21,14. logos et canonistas sic intelligi potest: 'Si quis per industriam occiderit', Ubi dicit Lyra, quod per hoc excluduntur a pena sequenti pueri et amentes, qui non habent industriam, 'proximum suum' i. e. iudeum, qui est de lege sua, Et ideo de iudeo occidente gentilem non intelligitur ista lex, ut dicit Rab. 25 Sal. Et per insidias', per hoc excluduntur illi, qui occidunt, licet bonum intendant, sicut magister verberando discipulum et pater filium et medicus medicando infirmum, 'Avellas eum ab altari meo, ut moriatur, etiam si sit sacerdos, ut dicit Rab. Sal. et sic Ioab ibi confugiens non evasit mortem 1.8ön. 2,29ff. iij. Re. ij. quia per industriam et per insidias interfecit duos iudeos scilicet Abner

20, 10.

30 et Amasan ij. Re. iij. et xx. ca. Lex autem vetus cum sit lex timoris, quia 2. Sam. 3,27. lex per Moysen data est, gratia autem et veritas per Iesum christum facta est Ioannis primo, Igitur legis Mosaice preceptio quo ad urbes fugitivorum, Joh. 1, 17.

2 Doctoris bis Wittenbergensis fehlt A. Ordinarius B. 3 hiis A. 17 et tunc jehlt A. 18 Am Rande: Ratio pulchra ad hoc apud doctorem sanctum Tho. [Tho. fehlt A] j. ij. q. c. v. articu. ij. ad deci. 29 et insidias A.

que modo non extant, hodie non servatur, Et loco templi hodie ecclesia 2. Moj. 21,14. convenientius accipiatur. Quare prefatus textus 'Si quis per industriam &c.' per canonistas in ca. j. de homi. aliter intelligitur. Nam si homicida est laicus, debet avelli ab altari i. e. ab ecclesia et a communione fidelium per excommunicationem, que secundum canones est quedam mors civilis et ulti-s mum supplicium ecclesie, ut in ca. per venerabilem. qui fi. sint leg. Si vero est clericus, tunc proprie avellitur ab altari, scilicet per depositionem, que est etiam quedam mors civilis. Vel potest intelligi de morte naturali, ut quando homicidium est ita qualificatum, ut non videatur sufficere ipsa depositio, tunc enim debet deponi et tradi curie seculari, ut moriatur, Vel quando homi- 10 cidium est commissum in ecclesia sub spe immunitatis ecclesie, ut in ca. fin. de immu. eccl. Hec Panor. in d. ca. j. de homici. Quod secundum Hosti. in summa ti. de immu. ec. potest intelligi de publico latrone, qui multis exitia cogitat, sicut et depopulator agrorum, qui de nocte comburit segetes vicinorum, quia ex proposito prius deliberato et insidiose hoc fecerunt: 15 quod de aliis non presumitur. Igitur dum itinera frequentata vel publicas stratas obsident aggressionis insidiis, ab ecclesia extrahi possunt impunitate non prestita, ut in ca. inter alia. de immu. ecc. Per hoc etiam solvitur concorditer exceptio legis civilis, que homicide immunitatem non prestat.

Secundo de legis civilis preceptiva intentione illud concluditur. Qui- 20 cunque christianum liberum ad ecclesiam confugientem (nisi sit homicida vel adulter aut virginum raptor, ut in auten. de man. pñ. coll'. iij. §. Neque homicidis) de ecclesia extraxerit aut extrahere conatus fuerit vel eum sic detinuerit aut constrinxerit, ut ei aliquid victualium, vestis aut requies denegetur, Aut in ecclesia seditionem vel tumultum commiserit, tanquam crimine 25 lese maiestatis commisso, tenetur ultimumque supplicium patietur, ut C. de his qui ad ecclesias confugiunt 1. fideli. Et 1. presenti. Illa tamen exceptio de homicidis, adulteris et virginum raptoribus secundum Hostien. in summa ti. de immu. ec. potest intelligi, quando predicta maleficia sunt commissa intra ecclesiam aut prope, Ita quod committens intendebat per ecclesiam 30 liberari, alias non commissurus. Et talem non defendit ecclesia, ut in ca. fi. eodem tit. Nam quomodo illis qui in ecclesiis scelus studuerunt perpetrare permittimus aliquod auxilium ex terminis ecclesiasticis invenire? auten. ut li. ma. et avie. coll'. ix. §. quia vero. in fi. Quia secundum Panor. in d. ca. fi. Quicunque sub spe immunitatis in ecclesiis vel cimiteriis delinquunt, immuni- 35 tate non gaudent, Non enim in homicidio et membrorum truncatione, sed etiam in omnibus delictis gravibus et enormibus. Secus quando longe venit et insequebatur et ideo ad ecclesiam confugit. Vel potest dici, quod ista lex corrigitur per ca. inter alia. e. ti. quia sacre leges non dedignantur sequi

13 de emu. ec. AB. 26 magestatis B. 27 hiis A. 29 immuta. A. minis A. invenire. auten. AB.

33 exter

15

20

sacros canones ij. q. iij. ca. euphemium. §. hinc colligitur. et de iudi. ca. clerici. et in autenti. ut cle. apud proprios episcopos. coll'. vj. §. penul. et in auten. de monachis. coll'. j. §. fi. Sed quia raptorem virginum canon defendit, ut xxxvj. q. j. ca. de raptoribus, Quando vult contrahere matrimonium: ideo › non est contra leges que sacros canones volunt imitari. C. de summa trin. fid. ca. 1. cunctos populos. in glo. et supra immediate.

Tertio legis canonice preceptiva intentio hac comprehenditur sententia. Quantuscunque sit malefactor, nisi sit publicus latro aut agrorum nocturnus depopulator vel homicidii aut mutilationis membrorum in ecclesia perpetrator, 10 non est violenter de ecclesia extrahendus, etiam non consecrata, Nec morte nec membrorum truncatione, sed alias puniendus pena legittima, ut patet in ca. inter alia. et ca. fi. de immu. ec. Et quis dicatur publicus latro et quis agrorum depopulator, patet supra j. membro in fi. Sed de homicidio et membrorum truncatione aut alio maleficio gravi et enormi in ecclesia perpetratis, patet supra ij. membro, quia ecclesia huiusmodi non defendit, ut in ca. fi. eodem ti. Item ecclesia non consecrata, in qua divina officia celebrantur, gaudet immunnitate, ut in ca. ecclesie. e. ti. Sed secundum Car. in cle. j. de pe. et re. Ecclesie rite de consensu episcopi vel superioris edificate, quanquam nondum consecrate vel non sint in eis celebrata divina, etiam interdicte, etiam cimiteria et porticus ecclesie adherentes, ut in ca. si quis contumax. et ca. sicut antiquitus (ubi etiam extenduntur xxx vel xxxx passus) xvij. q. iiij. Similiter domus sive palatium episcopi c. id constituimus. e. q. et confugiens ad sacerdotem portantem in platea corpus christi, secundum Host. in summa e. ti. et Panor. in ca. sane. de cele. missa. latius. Item Hospitale et alia Oratoria auctoritate episcopi fundata. hac immunitate omnia predicta gaudent. Et secundum Canones contrafaciens excommunicetur xvij. q. iiij. ca. miror. ca. frater. et ca. ad episcopos. et ca. sicut antiquitus. et contra eum agit ecclesia, ut in d. ca. miror. Item cause sanguinis in ecclesia vel in cimiteriis agitari non debent sub pena excommunicationis ca. cum 39 ecclesia. e. ti. Item nec seditio aut impetus vel consimilia, contiones, strepitus et omnes secularium iudiciorum cognitiones ca. decet. e. ti. 1. vj. et supra ij. membro in principio. Neque ecclesia est incastellanda ca. relinqui. de custo. eucha. et per Panor. ibidem et in ca. cum ecclesia. de immu. ec. et per Host. in summa e. ti. §. inquantum et ad quos &c.

35

Secundus articulus, qui est de dictarum legum transgressorum exorbitatione. In quo ostenditur Primo principum, iudicum et officialium secularium deviatio et transgressio, Secundo defensorum, iconomorum, rectorum et ecclesiarum prelatorum non equa, non iusta, non legittima defensio. Primo siquidem secularis potestas excedit in hoc, quod si fugiens ad ecclesiam 40 ponit pedem extra ecclesiam, statim eum capi faciunt, et si non exit, tenent

5 tri. et fi. ca. A.

8 nisi fuerit A. 12 fi. fehlt B.

37 icononiorum AB.

« PoprzedniaDalej »