fculum Obfervationes meas expectet Lector in libello quodam propediem typis commendando. Poft Bachiarii Apologiam, & Symbolum Quicumque haec fubfequuntur: Incipit de Afcenfione Domini N. J. C. Sermo dicendus. Domini N. J. C. Adventus, ac Afcenfio multas Fratres Cariffimi nobis praeftitit Festivitates; nafcitur enim primum, Magis oftenditur, poft paulo patitur, refur. git, afcendit, ut nos cum eo nafceremur &c. Deinde fragmentum fubiicitur, cujus initium ita fe habet: Deus Trinitas invifibilis eft, invifa etenim, atque immenfa paternae bonitatis Majeftas nullis antiquitatibus cognita, nec praeteritis aeternitatibus vifa divinitate tantum intra fe omnia continens fibi foli quid fit,

quanta fit, nota eft &c. Ita vero concluditur: Nam Fides plus fentit, quam difputari queat. Ad quemnam Auctorem Sermo fit referendus, me fugit. Fragmentum fortaffis ex operibus S. Ambrofii defumtum eft, quod in praefentia examinare non vacat. His additur Hieronymi Fides, eadem omnino quae fub Damafi Romani Pontificis nomine inter S. Hieronymi opera olim fuit evulgata, Ut autem redeam ad Symbolum noftrum, illud fingulari di gnum eft animadverfione, quod nempe ab editis libris non parum diffentiat MS. hic liber. Conftans enim eruditorum hucufque fententia fuit, omnino inter fe Latina Symboli exemplaria concordare, Graeca vero multis in lo cis inter fe diffidere. Profecto, quod eft ad Graeca, fex novimus Symboli formulas inter fe valde difcordes, uti obfervatum eft a Wolffgango Gundlingio in notis ad Zialovufchi delineat. Ecclef. Orient. pag. 69. Prima eft, exhibet Gilbertus Genebrardus Lib. III. de Trinit. ex MS, Lazari quam Baiffii. Altera eft, quam Anno 1565. Henricus Stephanus in Gallia vulga vit. Quae duae formulae feptem in locis fecum diffident. Tertia eft a Philippo Labbeo, & Gabriele Coffartio edita quadragies a reliquis difcordans. Quartam Ecclefia Conftantinopolitana, Genebrardo tefte, ufurpavit, & mi. rum in modum ab aliis difcrepat. Quinta hujus Symboli formula legitur Tom. II. Operum S. Athanafii edit. Commel. pag. 38. Sextam protulit Uf ferius in libello de Symbolis, quae quoniam a Graecis plane interpolata videtur, pluribus quoque in locis a Latino Symbolo iccirco differt. Tanta autem harum formularum apud Graecos differentia illi quoque argumento cauffam dedit, ut Symboli Auctor Graece nequaquam fcripfiffe crederetur. Cur enim tot infignes mutationes in Opufculum hujufmodi irrepferint, fi Graecis literis prima Symboli forma commendata fuit? Id potius diverfis Interpretibus tribuendum eft, qui Symbolum Latine primum confcriptum Graeca Civitate fuo arbitrio donarunt. Latina vero exemplaria, quae hucufque inter fe penitus confentire videbantur, Auctorem certe Latinum often. dunt. Operae tamen pretium erit, Codicem noftrum confulere, Symbo lumque cum iifdem defcribere difcrepantiis, quae ibidem leguntur. Ita autem fe habet:

EXEM

EXEMPLAR ATHANASIANI SYMBOLI

EX ANTIQUISSIMO AMBROSIANAE CODICE.

*

tus Sancti.

UICUMQUE vult effe falous, ante omnia opus eft, ut teneat Catholicam Fidem, quam nifi quis integram, inviolatamque fervaverit, abfque dubio in aeternum peribit. Fides autem Catholica baec eft, ut unum Deum in Trinitate, & Trinia tatem in unitate veneremur, neque confundentes perfonas, nea que fubftantiam feparantes. Alia eft enim perfona Patris, alia perfona Filii, alia perfona Spiritus Sancti, una eft* Additur 2divinitas, aequalis gloria, coaeterna majeftas. Qualis Pater, lia manu: Sed talis Filius, talis & Spiritus Sanctus. Increatus Pater, increatus Filius, increa- Patris,& Filii, & Spiri tus Spiritus Sanctus. Immenfus Pater, immenfus Filius, immenfus Spiritus San&tus. Aeternus Pater, aeternus Filius, aeternus Spiritus Sanctus. Et tamen non tres aeterni, fed unus aeternus, ficut non tres increati, nec tres immenfi, fed unus immenfus, & unus increatus. Similiter omnipotens Pater, omnipotens Filius, omnipotens Spiritus Sanctus, & non tres omnipotens, fed unus omnipotens. Ita Deus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus Sanctus, & tamen non tres Dii, fed unus Deus. Ita Dominus Pater, Dominus Filius, Dominus Spiritus Sanctus; & tamen non tres Domini, fed unus Dominus. Quia ficut fingillatim unamquamque perfonam Deum, & Dominum confiteri Chriftiana veritate compellimur, ita tres Deos, aut Dominos dicere Catholica religione prohibemus. Pater a nullo eft factus, nec creatus, nec genitus. Filius à Patre folo eft, non factus, nec creatus, fed genitus. Spiritus Sanctus a Patre, & Filio non factus, nec creatus, nec ge= nitus, fed procedens, Patri, & Filio coaeternus eft. Unus ergo Pater, non tres Patres, unus Filius, non tres Filii, unus Spiritus Sanctus, non tres Spiritus Santi. Et in hac Trinitate nibil prius, aut pofterius, nibil majus, aut minus, fed totae tres perfonae coaeternae fibi funt, & coaequales, ita ut per omnia, ficut jam fupradictum eft, & Trinitas in unitate, & unitas in Trinitate veneranda fit. Qui vult ergo falvus effe, ita de Trinitate fentiat. Sed neceffarium eft ad aeternam falutem, ut Incarnationem quoque Domini N. J. C. fideliter credat. Eft ergo Fides recta, ut credamus, & confiteamur, quod Dominus nofter Jefus Chriftus Dei Filius, & Deus pariter, & homo eft. Deus eft ex fubftantia Patris ante fecula genitus, & homo eft ex substantia matris in feculo natus. Perfectus Deus, perfectus homo, ex anima rationabili, & humana carne fubfiftens, aequalis Patri fecundam divinitatem, minor Patre fecundum humanitatem. Qui licet Deus fit, & homo, non duo tamen, fed unus eft Chriftus. Unus autem non converfione divinitatis in carne, fed adfumtione humanitatis in Deo. Unus omnino non confu fione fubftantiae, fed unitate perfonae. Nam ficut anima rationabilis, & caro unus eft homo, ita Deus homo unus eft Chriftus. Qui paffus eft pro falute noftra, defcendit ad Inferos, furrexit a mortuis, afcendit ad Coelos, fedit ad dexte Bb 2

TAM

ram Patris inde venturus judicare vivos, ac mortuos. Ad cujus adventum omnes bomines reddituri funt de factis propriis rationem, & qui bona egerint, ibunt in vitam aeternam, qui mala, in ignem aeternum. Haec eft Fides Catholica, quam nifi unufquifque fideliter, firmiterque crediderit, falvus effe non poterit.

In eadem fcripturae linea haec fequuntur: Lacta mater eum, qui fecit te, quia talem fecit te, ut ipfe fieret in te. La&ta eum, qui fructum foecunditatis tibi dedit conceptus, & decus virginitatis non abftulit natus. Cuinam Scriptori tribuenda fint haec verba, ignotum eft mihi; & utinam fcirem, fortaffis enim nobis conjectura effet, qua Symboli Auctorem cognofceremus. Quod tamen heic potiffimum animadvertas, verficulus ille eft, in quo Spiritus Sanctus dicitur a Patre, & Filio non factus, nec creatus, nec genitus, fed procedens. Graeculi quidam Photiano veneno infecti quum S. Spiritum a Filio procedere negarent, neque tam luculentum Magni Athanafii, aut faltem antiquiffimi Scriptoris teftimonium eludere poffent, in eam rapti funt sententiam, ut a Latinis particulam & Filio additam Symbolo fuiffe tradide rint. Et revera non Ecclefia tantum Conftantinopolitana, fed Serviana Bulgarica, Ruffica, Mofcovitica, aliaeque ritui Graeco addictae, etfi Atha nafiano Symbolo in facris Liturgiis utantur, hanc tamen particulam & Fi lio inde exclufere. Eam contra Catholicos calumniam noftri temporis Novatores fibi adoptarunt, utque alios praeteream, Wolffgangus Gundlingius in Notis ad Zialovuschi Delineat. Ecclef. Orient. pag. 54. pluribus probare nititur, vocem illam Filio a Latinis Symbolo intertextam, tum quod idem in Nicaeno, feu Conftantinopolitano Symbolo praeftiterint, tum etiam quod ufque ad feculum XIV. nemo contra Graecorum opinionem Athanas fianum Symbolum produxerit, quum tamen jam quingentos annos contro verfia de Spiritus Sancti proceffione Occidentalium, ac Orientalium calamos exercuiffet. Verum fi Gundlingio germanam Codicis noftri antiquitatem oculis luftrare contigiffet, quin minus fuae opinioni indulfiffet, non dubito, Scilicet, uti fupra diximus, longe ante Photiana deliramenta exaratus eft liber, atque in eo laudata vox legitur. Quamquam inficias non eo, quin a quibufdam noftris Scriptoribus vox eadem antiquorum operibus aliquando fuerit adiecta. Contigit hoc in libro Gennadii Maffilienfis de Dogmatibus Ecclefiafticis fupra memorato, ac in Confeffione Fidei, quam alii S. Damafo, alii S. Hieronymo tribuunt. In utroque hoc Opufculo, ut ex antiquif, fimo Codice noftro animadverti, Spiritus Sanctus a Patre procedere dicitur, particula vero Filii defideratur, quae tamen ab editis libris minime abeft, Sed hoc fide non mala ab Orthodoxis Auctoribus praeftitum eft; religiofis enim, tenerifque eorum mentibus flagitii loco habebatur, fi quem ex antiquis Patribus inveniebant, qui S. Spiritum a Patre procedere, nulla Filii facta mentione, dixiffet. Quod fi veteris Hiftoriae rationem habuiffent, utique intellexiffent tum a Patribus Conftantinopolitani Concilii Primi in Symbolo, quod Nicaenum nuncupamus, tum ab aliis ante Photii Schisma Scriptoribus vocem Filioque omiffam plerumque fuiffe, non quod a Filio quoque Spiritum San&tum procedere negarent, fed quod nondum in contro verfiam veritas illa adducta fuerat. Neque tamen defuere iis etiam tempo

ribus

ribus Sanctiffimi viri, qui fententiam a Schifmaticis Graecis poftea repro batam tuerentur, quales funt S. Bafilius Lib. III. contra Eunomium, Gre gorius Nyffenus Hom. HI. & IV. fuper Pater nofter, Epiphanius in Ancorato, Cyrillus Alexandr. Lib. XIII. Cap. II. Thefauri, & alibi. S. Ambrofius Lib. I. Cap. XV. de Spiritu Santo., S. Auguftinus Lib. XV. de Trin. Cap. XXVI. Paulinus Nolanus in Natal. IX. S. Leo M. Epift. XCIII, ad Turribium &c. Sed quum nemini, ut ajebam, huc ufque in mentem venif Let perverfa Graecorum recentiorum opinio, qua Spiritus Sanctus a folo Pa tre procedere dicitur, hinc liberum unicuique erat S. Spiritum a Patre, nulla Filii mentione habita, procedentem appellare. Venio nunc ad Expofitionem Symboli nunc per me redditam luci. Et primo animadvertendum reor, tanti apud Orthodoxos viros vel antiquitus factum fuiffe Athanafianum Symbolum, ut illud Commentariis, atque Expofitionibus explicare, atque illuftrare fummum decus cenferent. Nimirum pretiofo Opufculo hoc eruditionis tributum debebatur, ut Symbolis Apoftolico, & Nicaeno, quo rum explicationi quamplures operam dederant, hac etiam ex parte fimile redderetur. Multa de hujufmodi in Symbolum Expofitionibus a Lirinenfis Coenobii cultoribus factis differit laudatus Antelmius in Difquifitione de Symb. Athanaf., quam non fine dolore hucufque legere non potui. An aliquam integram produxerit Scriptor doctiffimus ex hifce Expofitionibus, mi hi non liquet. Clariffimi quidem Patres Benedictini ex Congregatione S. Mauri, ut me per literas monuit eruditiffimus inter illos P. Bernardus de Montfaucon, quamdam hujus Symboli Expofitionem in noviffima Operum S. Athanafii Editione Tom. II. evulgarunt ex MS. Codice Monafterii fui ante annos fexcentos exaratam, & a noftra omnino diffimilem. Ex editis vero, quas adhuc viderim, Expofitionibus praecipua eft illa, quae per S. Brunonem Herbipolenfem Epifcopum ante medium a Chrifto nato feculum undecimum confcripta fuit. Hanc legere eft Tom. XVIII. pag. 345. Bibliot. SS. Patrum novifs. edit. Altera Tom. XXIII. pag. 596. ejufdem Bibliothecae legitur, eamque lucubravit feculo Chrifto undecimo Hildegardis Virgo Sanctiflima, ut fuis Sororibus facra Fidei noftrae documenta exponeret. Eft porro nobis in Ambrofiana Bibliotheca membranaceus Codex annos ab hinc ferme fexcentos manu defcriptus, ut ex characterum forma, liifque conjecturis affirmari poffe mihi videtur. Heic praeter alia Opufcula multa tres Symboli Expofitiones habentur, quarum unam tantum nunc publici juris facio. Prima ita infcribitur: Expofitio Fidei Catholicae. Alteri nullus titulus praefixus eft. Poftrema vero hunc praefefert: Expofitio Fidei Catholicae Fortunati. Quid hac infcriptione vifa certi ftatuendum fit, nihil occurrit; adhuc enim in incerto eft, utrum Symboli, an folius Expofitionis Auctor Fortunatus affirmetur. Utrum libet tamen eligas, profecto magnum huic Opufculo pretium ex antiquitate accedet. Fortunatus autem heic memoratus alius a Venantio Fortunato non eft, quem infulae Pictavienfis Ecclefiae , quem Chriftianae Poetices ornamenta aeternitate donarunt. In Gallia Tranfpadana non longe a Cenetenfi Caftro, aut a Tarvifina Civitate natus eft Fortunatus, Ravennae vero educatus, variifque ibi Difciplinis im

butus,

a

butus, antequam Langobardi Italiam invaderent, in Germaniam, Galliafque fe contulit. Iis in regionibus diu verfatus, fummifque viris carus ad Epifcopalem tandem Pictavorum Sedem evectus eft. Plura ab eo profecta ingenii, ac eruditionis monumenta ad noftram ufque aetatem fervata funt, non fine magna illius commendatione, quod barbaris omnino temporibus aequa les alios Scriptores fuperaverit. Quod fi pro Gallo, aut Afro Symboli A. thanafiani Auctorem Italum haberemus, nae magnum provinciae noftrae de cus accederet. Quum igitur veri videatur fimile, Magno Athanafio Symbolum non effe adjudicandum, fi aliis Scriptoribus aut Vigilium Tapfenfem aut Vincentium Lirinenfem foetus hujus parentes effe per conjecturas divinando dicere licet, cur nobis non liceat paribus conjecturis inniti, celebri fque Symboli Auctorem Fortunatum fufpicari? Itaque argumenta fuperius allata colligamus, & inveftigemus, an commode Scriptori huic tanta laus, ac palma deferri poffit. E Gallis primum prodiiffe Symbolum Athanafianum animadvertimus tum quod a Gallis Scriptoribus ante omnes celebratum, a Synodis, Epifcopifque Galliarum receptum, & commendatum antiquitus fue rit, tum etiam quod Treveris in Galliarum Metropoli illud elucubratum fuiffe opinio increbuerit. Quapropter Pithoeus, ac Voffius, aliique eruditif fimi viri Gallum hominem Symboli parentem opinati funt, Antelmius vero hac potiffimum ratione ductus non Vigilium in Africa Epifcopum, fed Vincentium Lirinenfem Opufculi hujus Auctorem affirmavit. Atqui Fortu nato noftro eadem documenta accommodantur, in Italia quidem nato, fed pluribus annis inter Gallos verfato, & apud eos vita defuncto. Illum Treviris etiam fuiffe a vero non abhorret, namque Nicetium Trevirenfem Epifcopum, ejufque fuccefforem Magnericum intima familiaritate coluit, uti ex carminibus IX. X. XI. Lib. III. conftat. Quum vero poftquam haerefes Neftorii, ac Eutychetis profligatae fuere, Symbolum procufum cognofcatur, utique in Fortunati tempora ejus origo cadere poteft, quippe feculo Chrifti fexto Auctor hic floruit, Synodique Chalcedonenfis auctoritate in hifce dogmatibus proponendis uti potuit. Ad haec ut fupra animadvertimus ex antiquiffimo Codice Bibliothecae noftrae Spiritum Sanctum a Filio quoque procedere fcripfit procul dubio quicumque Symboli hujus auctor fuit. At Gennadio tefte in Catal. Illuftr. viror. humanis ereptus eft Vincentius Lirinenfis Theodofio, & Valentiniano regnantibus, hoc eft, ut opinari licet, circiter annum Chrifti 445. Eo autem tempore nondum Fidei dogmatibus paffim accenferi folebat haec de Spiritu Santo fententia. Plerique vero Scriptores Symbolum Conftantinopolitanum fequuti nulla Filii facta mentione Spiritum a Patre procedere profitebantur. Ipfemet fane Vincentius nullum in Commonitorio iftius fententiae veftigium reliquit. Contra feculo Chrifti fexto quum doctiffimis viris clarius haec formula coeperit ufurpari, & a nonnullis quoque Conciliis probata fuerit, a Venantio Fortunato probabilius potuit proponi. Nihil eft autem, quod cauffas eruditi expifcentur, cur Athanafii nomen Symbolo huic praefixum fuerit, fruftraque tum Quefnellus, tum Antelmius oftendere nituntur, Vigilio ac Vincentio in more fuif fe, ut aliis Patribus libros fuos fupponerent. Nam fi vetuftiffimos Codices

confu.