ut agnoscat an ipse dictaverit. Agesilaus recita- A et fides in judicio sacro detegi possit. Astanti Cæcivit. Volusiano et Anniano consulibus, 14 kalend. Septembris, in jure apud Aurelium, Didymum, Speretium sacerdotem Jovis Optimi Maximi duumvirum recitavit. Splendida coloniæ Carthaginensium Maximus dixit: Loquor nomine seniorum christiani populi catholicæ legis. Apud maximos imperatores, causa agenda erit contra Cæcilianum et Felicem, qui principatum ejusdem legis omnia conatur invadere. Contra ipsos documenta criminum ejus conquiruntur. Nam cum persecutio esset indicta Christianis, id est, ut sacrificarent, aut quascumque Scripturas haberent, incendio traderent; Felix qui tunc episcopus fuit Autumnis, consensum attulerat, ut de manu Galatii Scripturæ traderentur, ut igni concremari possent, et erat tunc temporis magistra- B tus Alfius Cæcilianus, quem præsentem videre dignaris. Et quoniam ejus temporis officium incumbebat, ut ex jussione proconsulari omnes sacrificarent, et si quas Scripturas haberent, offerrent secundum sacram legem, quæso, secundum sens est, et senem vides, et non potest ad comitatum sacrum pergere : apud acta deponat, utrumne jam de pactione secundum ab eodem habita litteras dederit, et utrum ea quæ in litteris contulerit vera sint, ut horum actus

BALUZII

Volusiano. Ileic locus vacuus relictus erat in veteri exemplari et in editione Massoni. Nos Volusiani nomen addidimus ex fastis et codice Theodosiano, præcipue vero ex Augustino, qui in libro ad Donatistas post collationem, cap. 33, de hac ipsa re agens C ait: Elianus proconsul causam Felicis audivit Volusiano et Anniano Cons. Kalendas Martias. Contigit ergo ista Felicis purgatio anno Christi

CCCXIV.

xml Kal. Ita vetus exemplar, cum Massonus ediderit xm. Sed pro eo quod isthic legitur gesta hæc esse xul Kal. Septembris, apud Augustinum, ut paulo ante vidimus, hæc inquisitio refertur ad xv Kal. Martias; atque hinc emendanda esse ait Baronius acta purgationis Felicis, quæ alioqui depravata atque mendosa satis esse pronuntiat. Sed hic Baronium reprehendit Valesius in dissertatione de schismate Donatistarum, cap. 11, eo inter cætera argumento quod intra unius diei spatium tot gestorum documenta perlegi, tot persona interrogari non potuerint ; ac propterea necesse esse ait ut in plures dies protracta sit tantæ causæ cognitio. Itaque contendit ab Æliano inchoatam xv Kalendas Martias, sed propter neces sitates publicas et provinciæ negotia intermissam, et finitam demum XIII Kalendas septembris, id est, sexto mense post initium gestorum. Equidem ut facile concesserin hanc quæstionem pluribus diebus agitatam fuisse, ita gravate admodum crederem tanto tempore sub judice pependisse cognitionem quam Augustinus in epistola LXXII vocat diligentissimum examen et diligentem ac terribilem inquisitionem; præsertim cum Optatus in libro primo doceat Constantinum Imp. scripsisse in Africam ut remotis necessitatibus publicis de vita Felicis Autungitani publice quæreretur. Et cum necesse sit existimare mendum esse in libro Augustini ad Donatistas aut in hoc loco gestorum, et quæ ab Augustino referuntur extra mendum esse, hinc constet quod cognitionem de causa Felicis ab Æliano susceptam esse ait quarto ferme mense post judicium Melchiadis, quod initio mensis octobris proxime praeteriti factum fuerat, non video quomodo repudiari possit Baronii sententia, qui hunc locum

D

liano Speretius duumvir dixit: Audis quæ apud acta sint deposita. Alfius Cæcilianus dixit: Zama eramı propter lineas comparandas cum Saturnino. Et cum veniremus illo, mittunt ad me in prætorio ipsi Christiani, ut dicerent: Sacrum præceptum ad te pervcnit? Ego dixi: Non, sed vidi jam exempla. Et Zamæ et Furnis dirui basilicas, et uri Scripturas vidi. Itaque proferte, si quas Scripturas habetis, ut jussioni sacræ pareatur. Tunc mittunt in domum episcopi Felicis, ut tollerent inde Scripturas, ut exuri possent secundum sacrum præceptum. Sic Galatius nobiscum perrexit ad locum, ubi orationes celebrare consueti fuerant. Inde cathedram tulimus, et epistolas salutatorias, et ostia omnia combusta sunt secundum sacrum præceptum. Et cum ad domum ejusdem Felicis episcopi mitteremus, renuntiaverunt officiales publici illum absentem esse. Nam cum posteriori tempore adveniret Ingentius scriba Augentii, cum quo ædilitatem administravi, dictavi epistolam eidem collegæ, quam feci ad eumdem episcopum Felicem. Maximus dixit: Præsens est, eadem epistola ei offeratur, ut eamdem recognoscat. Respondit: Ipsa est. Maximus dixit: Quoniam recognovit epistolam suam, hanc lego, et oro plena actis inseratur. Et recita NOTÆ.

gestorum pronuntiavit emendandum esse ex libro Augustini ad Donatistas.

Duumvirum splendida. In veteri libro et in editione Massoni legitur: Duoviru recitavit. Splendida. Nos sustulimus vocem recitavit, quæ omnino superflua hic

erat, et sensum turbabat.

Apud Max. Imperatores. Constantinum et Licinium, qui tum temporis remp. administrabant.

Cum persecutio esset indicta. Anno Christi cccm, ut toties diximus supra. Hinc ortum vocabulum traditorum in Africa.

Jussione proconsulari. Id est, Anulini, quem fuisse tum proconsulem Africa produnt acta martyrum qui tum apud Africam exagitati sunt pro nomine Christi.

Secundum sens est. Ita vetus exemplar. Massonus edidit, Secundus senex est, nullo sensu. Heic enim non agitur de Secundo, sed de Alfio Cæciliano exduumviro Aptungitanorum.

Epistolas salutatorias. Infra: Epistolas salutatorias de basilica protulerit. Difficile est explanare quid heic intelligatur per epistolas salutatorias. Neque enim mihi hactenus probatur quod quidam ex hoc loco colligunt epistolas salutatorias eas esse quibus quis alicui salutem impertit. Manifestum quippe est hic agi de codice quodam venerando, quem Alfius Cæcilianus duumvir ex basilica aptungitana sustulit, haud dubie ut ureret. Nam post cathedram episcopalem et epistolas salutatorias sublatas, etiam ostia omnia combusta sunt secundum sacrum præceptum.

Ingentius scriba. Qui postea Decurio fuit civitatis Ziquensium, et tunc convictus est falsasse et interpolasse epistolam quam Alfius Cæcilianus scripserat ad Felicem episcopum aptungitanum. Augustinus, epist. 152, nomine concilii Cirtensis scripta ad Donatistas: Ingentius confessus fuerat in cognitione Eliani proconsulis falsum se fecisse adversus Felicem Cæciliani ordinatorem. Idem in libro ad Donatistas post collationem, cap. 32: Ingentius, qui eidem judicio contra Felicem falsum se fecisse confessus est. Vide epistolam Constantini ad Probianum, cujus mentio in his Augustini locis.

vit Cæcilianus parenti Felici salutem. Cum Ingen- A men machinationem istam in conscientiam Felicis, tius collegam meum Augentium amicum suum conveni- quo Caeciliani pudori et initio derogaret. Est enim ret, et inquisisset anno duoviratus mei, an aliquæ Scri- quidam qui per Mauritaniam et Numidiam legatus pluræ legis vestræ secundum sacram legem adusto missus sit ex adversa parte. Et astante Ingentio sint..... quam Galatius unus ex lege vestra publice epi- Ælianus proconsul dixit: Cujus præcepto ea suscestolas salutatorias de basilica protulerit. Opto te bene pisti agenda, quæ tibi objiciuntur? Ingentius dixit: valere. Hoc signum quod deprecatorium ad me miserant Ubi? Elianus proconsul dixit : Quoniam fingis te Christiani, et ipse cujus est precatorium; et dixisti, non intelligere quod interrogaris, dicam apertius: Tolle clavem, et quos inveneris in cathedra libros, et Quis te ad magistratum Cæcilianum misit? Ingent us super lapide codices, tolle illos: sane vide officiales ne dixit Nemo me misit. Elianus progonsul dixit : tollant oleum et triticum. Et ego dixi tibi: Tu nescis Quomodo ergo venisti ad magistratum Cæcilianum? quia ubi Scripturæ inveniuntur, ipsa domus diruitur? Ingentius dixit: Cum venissemus, et ageretur causa Et dixisti : Quid ergo faciemus? Et dixi ego vobis. Mauri ab Ulica episcopi, qui episcopatum sibi redeTollat aliquis de vestris in area ubi orationes facitis, et mit, ad urbem ascendit Autumnitanus episcopus Feillic ponantur; et ego venio cum officialibus, et tollo. lix, ut tractaret, el dixit, Nemo communicet, quia Et nos illo venimus, et omnia tulimus, secundum sa- B falsum admisit. Et dixi illi ego e contra ; Nec tibi, crum præceptum. Maximus dixit : Quoniam ejus epi- nec illi, qui traditor es. Dolui enim causam Mauri stolæ lectio apud acta recitata est, quam ipse agno-- hospitis mei, quia communicaveram cum illo in pervit se misisse, quæ dixit, quæsumus actis hæreant. egre, quia evasi persecutionem. Exinde ivi in patriam Speretius duumvir dixit: Que dixisti scripta sunt. ipsius Felicis, duxi mecum tres seniores, ut viderent Agesilaus dixit: Ad præsentem epistolam recognovit ; an verum tradidisset, an non. Apronianus dixit: residuam partem, quam nunc legit, falsam esse dicit. Non ita venit ad Cæcilianum quærere de Cæciliano. Cæcilianus dixit: Domine, usque ad hoc dictavi usque- Ælianus proconsul Cæciliano dixit : Quomodo ad te quo habet, Opto te, parens charissime, bene valere. venit Ingentius? Cæcilianus respondit: Domi ad me Apronianus dixit: Semper sic falsum, per terrorem, venit prandebam cum operariis; venit illuc; stetit per scenam, per irreligiosam mentem actum est ab his în janua. Cæcilianus ubi est? dixit. Respondi: Hic. qui catholicae Ecclesiæ consentire noluerunt. Nam Ego dico ei: Quid est? Omnia recte? Omnia, dicit. Paulino hic administrante vices præfectorum, subor- Respondi illi: Si non fastidis prandere, veni, prande. natus est quidam privatus homo, qui modum cursoris Dicit mihi: Revertor huc. Venit illuc solus. Dicere haberet, qui ad Catholicæ unitatem veniret, atque mihi cepit: Ecce sic mihi curare et inquirere an eos induceret et terreret. Detecta igitur factio est. C adusta fuerit Scriptura anno duumviratus mei. Dico Nam componebatur Felici religiosissimo episcopo per illi ego: Molestus es mihi, tu homo immissus es : mendacium, ut videretur Scripturas prodidisse et ex- laxa hinc te a me. Et sprevi illum a me. Et venit illo ussisse. Ingentius quidem, cum hoe totum quidquid iterato cum collega meo, cum quo fui ædilis. Ait agebat, obesset sanctitati et religioni Cæciliani, submihi collega neus: Felix noster episcopus misit buc ornatus est ut veniret cum litteris veluti Felicis hominem, ut facias illi litteras, quia accepit codices episcopi ad Cæcilianum duumvirum, et ei confingeret pretiosos, et noluit revocare illos: scribas illo, quod a Felice se esse mandatum. Dicat ipsa verba quibus anno duumviratus tui combusti sunt. Et dixi ego : hoc est confictum. Elianus proconsul dixit: Dic. Hæc est fides Christianorum? Ingentius dixit: DoApronianus dixit: Dic, inquit, amico meo Cæciliano, mine, veniat et Augentius. Et ego honorificus sum, quod codices accepi preciosos deificos undecim, quiaque et honor meus pereat, et hujus latera habemus. me nunc convenit ut illos restituam, dic quod anno Elianus proconsul Ingentio dixit: Revinceris alio magistratus tui eos exusseris, ne reddam illos. Qua de titulo. Ælianus proconsul dixit ad Officium; Apta re igitur de Ingentio quærendum est, quatenus hæc illum. Cumque aptaretur, Elianus proconsul dixit: machinata sint ac fabricata, et quatenus voluerit cir- Suspendatur. Cumque suspenderetur, Ælianus procumscribere magistrum ad mendacium, ut Felicem D consul Cæciliano dixit: Quomodo ad te Ingentius veaspergeret infamia: dicat a quo missus sit, verumta- nit? Respondit: Misit huc me Felix, dixit, noster,

BALUZII NOTE.

Collegam meum. Antea legebatur collega meus, ron solum in editionibus, sed etiam in antiquo exemplari manuscripto. Verum cum hæc verba referri debeant ad Augentium, qui fuit collega Alfii Cæciliani, necessaria visa est emendatio quam nos huic loco adhibuimus.

Hoc signum. Hic locus refertur etiam infra pag. 21. col. 1, sed multum diversus.

Paulino adm. vices præf. Anno Christi 303 cum cœpta persecutio est in Africa, ut supra diximus,

Modum cursoris. Codex vetus et editio Massoni habent modicum, manifesto errore. Modum cursoris dixit, id est, formam, speciem. Vox est latina.

Scribas illo. Id est, illi. Sic plerique veteres, qui etiam alio frequenter scribebant pro alii. Sie apud Commodianum, lib. 1, cap. 30 : perituro creditis uno. el cap. 33: Uno crede Deo.

Hujus latera, Retinui scripturam veteris exemplaris. Editio Massoni habet ejus litteras, quod fortassis rectius est.

Suspendatur. Constantinus in epistola ad Probianum: Eumdem ipsum Ingentium suspensum actis, quæ suberant, pervidimus. Optatus libro primo: Ingentius scriba publicus pependit sub metu imminentium tormen

torum.

ut scribas illo, quia est unus perditus nescio quí, ha- A hoc mentitur, domine (nam ad Mauritanie situm non

nisi per Numidias pergitur), quatenus dicit se în Matritania fuisse, non fuisse in Numidia. Ælianus proconsul Ingentio dixit: Cajus conditionis es? Ingen. tius respondit: Decurio sum Ziquensium. Ælianus proconsul dixit ad officium: Submitte illum. Quo submisso, Ælianus proconsul Cæciliano dixit: Falsa dicis quæ dixisti? Cæcilianus respondit: Non, domine. Is qui scripsit epistolam, jabe veniat. Amicus ipsius. est. Ipse dicet, quousque dictavi epistolam. Elianus proconsul dixit: Quis est ille, quem venire desideras? Cæcilianus dixit: Augentium, cum quo fui ædilis. Non possum probare nisi per ipsum Augentium, qui scripsit epistolam, quousque dictavi illi: ipse dicere potest. Ælianus proconsul dixit : Constat ergo falsam

bens penes me codices pretiosos, et nolo illos restituere. Itaque fac litteras, quia adusti sunt, ne revocem illos. Et ego dixi : Christiani fides hæc est? Et cœpi illum corripere. Et ait collega meus: Scribe illo, Felici nostro. Et sic ego epistolam dictavi, quæ paret usquequo dictavi. Elianus proconsul dixit: Audi sine metu recitationem epistolæ tuæ. Recognosce quousque dictaveris. Agesilaus recitavit : Opto te, parens charissime, multos annos bene valere. Ælianus proconsul Cæciliano dixit: Huc usque dictasti? Respondit Huc usque; reliquum falsum est. Agesilaus recitavit : Hoc signo, quod deprecatorium ad me misisti, nisi ego et tu et cujus est precatorium et dixisti, Tolle clavem, et quos invenies in cathedra libros, el super lapide codices, tolle illos: sane vide, officiales nè tollant oleum et B esse epistolam? Cæcilianus respondit : Constat, dotriticum. Et ego dixi tibi : Tu nescis quia ubi Scripturæ inveniuntur, ipsa domus diruitur? Et dixisti ; Quid ergo faciemus? Et dixi ego vobis: Tollat aliquis de vobis in areis ubi orationes facitis, et illic ponantur; et ego venio cum officialibus, et tollo. Et nos illo venimus et omnia tulimus secundum placitum, et adussimus secundum sacrum præceptum. Maximus dixit : Quoniam ejus epistolæ tenor etiam apud acta recitatus est, quam ipse agnovisse ac misisse dixit, quæsumus hoc actis tuis hæreat. Speretius dixit: Quæ dixistis scripta. sunt. Cæcilianus respondit, Cillo est falsum, quousque est epistola mea, quousque dixit, Bene vale, parens charissime. Elianus proconsul dixit : Quem dicis addidisse ad epistolam? Cæcilianus dixit: Ingentium. Ælianus proconsul dixit: Professio tua actis hæret. Elianus proconsul Ingentio dixit: Torqueris, ne mentiaris. Ingentius dixit: Erravi, huic epistola ego addidi, dolens causa Mauri hospitis mei. Elianus proconsul dixit: Constantinus Maximus semper Augustus et Licinius Cæsares, ita pietatem Christianis exhibere dignantur, ut disciplinam corrumpi nolint, sed potius observari religionem istam, et coli velint. Noli itaque tibi blandiri, quod mihi dicas, decurionem te esse, ac propterea non possis torqueri. Torqueris, ne mentiaris, quod alienum Christianis esse videtur. Et ideo dic simpliciter, ne torquearis. Ingentius dixit : Jam confessus sum sine tormento, Apronianus dixit: Dignare de eo quærere, qua auctoritate, quo dolo, qua insania circuierit Mauritanias omnes, Numidias etiam, qua ratione seditionem commoverit catholicæ D Ecclesiæ. Ælianus proconsul dixit: Ad Numidias fuisti? Respondit: Non, domine sit qui probet. Ælianus proconsul dixit: Nec in Mauritania? Respondit Negotiari illo fui. Apronianus dixit: Et in

mine, non mentior in sanguine meo. Ælianus proconsul dixit: Cum duumviratum egeris in patria tua, oportet fidem verbis tuis habere. Apronianus dixit: Nec novum est illis hoc facere. Cæterum et actis addiderunt quod voluerunt. Jam artificium est illis. Elianus proconsul dixit: Ex professione Cæciliani, qui acta falsata esse dicit, atque epistolæ plurima addita, manifestum est qua voluntate hæc gesserit Ingentius: et ideo recipiatur in carcerem. Est enim arctiori interrogationi necessarius. Felicem autem réligiosum episcopum liberum esse ab exustione instrumentorum deificorum manifestum est, cum nemo in eum aliquid probare potuerit, quod religiosissimas Scripturas tradiderit vel exusserit. Omnium enim C interrogatio suprascripta manifesta est, nullás Scripturas deificas vel inventas, vel corruptas, vel incensas fuisse. lloc actis continetur, quod Felix episcopus religiosus, illis temporibus, neque præsens fucrit, neque conscientiam accommodaverit, neque tale aliquid fieri jusserit. Agesilaus dixit: De his qui ad potestatem vestram instruendam venerunt, quid jubet Potestas tua? Ælianus proconsul dixit: Revertantur ad sedes suas. Expliciunt gesta purgationis Felicis episcopi Autumnitati ordinatoris Cæciliani Carthaginis.

BALUZII

Constantinus. Locus heic vacuus erat relictus in veteri codice et in editione Massoni. Dubium autem non est quin Constantini nomen scribi debuerit.

Decurionem. In veteri codice et in editione Massoni legitur, Dei cultorem; et quamvis hæc lectio tolerari possit propter ea quæ antecedunt, maluimus tamen amplecti conjecturam Baronii, quia in epistola Constantini ad Probianum videbamus Constantinum ex actis istis collegisse Ingentium ideo minime tortum quod se decurionem Ziquensium civitatis asseveraverit.

GESTA PURGATIONIS CÆCILIANI.

PROEMIUM AD ACTA PURGATIONIS CECILIANI

Actorum istorum vetus exemplar, ex quo edita sunt a Massono, extat in bibliotheca Thuana, sed depravatissimum et contaminatissimum, ut ante me observavit illustrissimus cardinalis Baronius. Meminit autem illorum Optatus Milevitanus in libro primo, ubi etiam admonet se ea subjunxisse operi suo. Harum namque plenitudinem rerum, inquit, in novissima parte NOTÆ.

Nam decurionum hoc erat privilegium quod torqueri non poterant, ut diximus ad Lactantium.

Ex professione. Hæc et que sequuntur usque ad finem sententiæ, extant etiam apud Augustinum, lib. u adversus Cresconium, cap. 70.

Felicem autem. Hanc partem sententiae descripsit Optatus in libro primio, et addit: Unde pulsa atque extersa infamia, cum ingenti laude illo judicio recessit.

dicuntur invenisse Cæcilianum episcopum nescio qui- A mur repentine persecutionis, fugivimus in montem

bus non recte constitutum, illi contra alium institue- Bellona. Ego sedebam cum Marte diacono; et Virunt. Inde illic apud Carthaginem cœpta dissensio ctor presbyter, cum ab eodem Marte quærerentur est; et inde originem scire dissensionis plene non omnes codices, negavit se habere. Tunc Victor depossum, quoniam semper civitas nostra unam Eccle- dit nomina omnium lectorum. Ventum est ad dosiam habet, et si habuit dissensionem, nescimus om- mum meam. Cum absens essem, ascensum est a manino. Zenophilus v. c. consularis dixit: Silvano com- gistratibus, et sublati sunt codices mei. Cum ego municas. Victor respondit: Ipsi. Zenophilus v. c. venissem, inveni codices sublatos. Nundinarius diaconsularis dixit: Cur ergo intermisso eo cujus inno- conus dixit: Tu ergo respondisti apud acta, quoniam centia purgata est? Et adjecit: Asseveratur præter- dedisti codices. Quare negantur hæc quæ prodi posea te aliud certissime scire, quod Silvanus traditor sunt? Zenophilus v. c. consularis Victori dixit: sit, de eo confitere. Victor respondit : Hoc nescio. simpliciter confitere, ne strictius interrogeris. NunZenophilus v. c. consularis Nundinario diacono dixit: dinarius diaconus dixit: Legantur acta. Zenophilus Negat se Victor scire quod Silvanus traditor sit. v. c. consularis dixit: Legantur. Et dedit NunNundinarius diaconus dixit: Scit ipse num tradidit dinarius, et exceptor recitavit. Diocletiano vin, et codices. Victor respondit: Fugeram hanc tempesta- B Maximiano VII consulib. 14 kalendas junias, tem; et, si mentior, peream. Cum incursum patere- ex actis Munatii Felicis flaminis perpetui curatoris BALUZII NOTÆ.