wojskowemi urzędnikami, między któremi Chorąży i Dowódzca gwardyi celował, służyli rozliczni, konni i piesi żołdacy (1). Gdy nakoniec i prowincyonalni, bez wyjątku wszyscy, w ziemskich się urzędników zmienili, pozostał sam tylko marszałek nadworny przy znaczeniu na monarszym dworze. Ponieważ ustawa z r. 1791 nie postawiła go w żadnym władz rzędzie, więc monarszy dwór, przez który niegdyś wyłącznie kierował Król krajem, niczém odtąd nie był, jak monarszego domu służbą. Będąca mu na posłudze gwardya koronna, z czterech pułków, dwóch polskich i dwóch litewskich złożona, tudzież milicya nadworna, uważała się wraz z nią za rzeczypospolitej wojsko (2). W Czechach i na Węgrach pozostało wszystko w dawnym stanie: też same, co niegdyś, były tu urzędy, które się teraz na najwyższe, tudzież na dworskie i ziemskie podzieliły. Inaczej poszło w Moskwie, na którą baczność szczególną zwrócę, na Kotoszychina się drugiej księdze, tudzież na Strojewa (w słowniku do dzieła Wichodi) badaniach oparłszy. Przedewszystkiém znaczenie wyrazu dwór powinienem rozważyć.

§ 65. Ten, już mieszkanie monarchy, już służbę znacząc, i na piętro się (werch, wierzch), tudzież na oficyny (dworec) dzieląc, wyrażał tak siedlisko najwyższego rządcy kraju, jako téż siedzibę tych, którzy będąc po różnych w oficynach rozlokowani biórach (prikazi), potrzebami się dworu i przeznaczonych na nie funduszów zarządem, a obok tego administracyą kraju zajmowali; dzieląc swe biora na wydziały (połata, izba skarbowa), które na dworze i poza dworem urzędowa

(1) Lengnich, II. 7.

(2) Skrzetuski, I. 107, 108.

ły i służbowały stale lub kolejno. Biór takich czterdzieści dwa Kotoszy chin narachował i zauważył, że wielka ich liczba ztąd urosła, iż każda część administracyi miała osobne swe, od drugiego niezawisłe, wię céj mniej ważne, niby odrębném ministerstwem będące bióro. Były więc grodowe, patryarsze, tamożenne dwory, które się miastami, sprawami duchownemi z kolatorstwa monarszego wynikającemi, i skarbowemi (1) opiekowały; były też osobne dla pewnych krajów, lub nawet służb, mianowicie wojskowych, przeznaczone bióra (sybirski, strelieckij prikaz, kazanskij dworec); były nakoniec takie, które nad ważniejszemi biór tych urzę dami (kassa, czyli tak nazywany bolszoj kazni, bolszago dworca prikaz, niech posłuży za przykład) miały nadzór. Dworcowe szczególniéj bióro tém się od nich różniło, że nie tylko na dworze, lecz i za dworem władzę swą rozciągało. Na dworze zajmowało się zakupem materyałów dla dworu potrzebnych, tudzież przygotowywało pieniądze, przez Cara tytułem jałmużny rozdawane, zawiadywało dobrami stołowemi, zbierało opłaty czyli czynsze z słobód moskiewskich przypadające. Za dworem zawiadując dobrami carskiemi, wyręczało się osobnemi, sobie podwładnemi biórami, między któremi w Nowogrodzie z Dworeckim na czele ustanowione celowało. Zgoła czém jest dzisiejsze ministerstwo dworu, tém było rzeczone, dworcowém nazywane bióro. Inszy był skład jego, niż go miały insze bióra. W ogóle o ważności biór to zauważyć należy, że ich rangę czyli wyższość prezydencya wyrażała. Jednemi kierował Bojar, drugiemi Okólniczy, innemi

(1) Tamożenne (od tamożna, właściwie celna, dochodów niestałych pilnująca izba.)

Djak dumny albo zwyczajny (masterskaja połata Carycy), w innych znowu Stolnik, Strapczy i t. d. prezydował. Zastępcami ich, czyli tak nazywanymi Towarzyszami, bywali Djakowie dumni lub zwyczajni, a Pomocnikami tych, Podjaczowie. Bióro atoli, które dozorowało te dwory, sprawował z Bojarem Dworecki, Okólniczy i dumny człowiek z kilku Djakami (1). Rzędu czyli klassy, tudzież rangi czyli stopnia, przekraczać urzędnikom nie było można. I tak, Striapczy nie mógł być użyty na urzędnika przy poselstwie it. p.

§ 66. Opatrujące potrzeby dworu, jedno bióro szafarnią się (żitennoj dwor, spichrz), drugie stołem (kormowoj dwor), trzecie pieczywem chleba (chliebnoj dwor), czwarte piwnicą (sitennoj dwor, miejsce gdzie się miód syci), piąte szatnią czyli garderobą (kazenoj dwor), szóste nakoniec stajnią, tudzież łowami carskiemi, zimą i latem odprawianemi (konjuszennoj dwor, potiecha na zwieri) zajmowało. Na przykład, jak każde z tych biór odbywało służbę, wezmę na uwagę stołowe i szatnie bióro. Pierwsze zająwszy się w kuchni przez należącego pod swój zarząd technika przyprawą pokarmów, delegowało następnie, kolej snadź pewną w tém zachowując, jednego z łona swego urzędnika, któryby w czasie obiadowéj godziny dopilnował tego, ażeby w sali jadalnéj Klucznik i Dworecki dobrze usłużyli monarsze. Dworecki stał przy kredensie, do którego przynoszono potrawy; odbierał je, i Klucznikowi, otoczonemu od Podkluczuików i Strapczych, a ten znowu Stolnikowi, ten zaś Krajczemu, dla postawienia przed Carem i Carycą, podawał (2). Drugie, czyli szatnie

(1) Kotoszych. I. 12, 13, VIII. 4.

(2) Kotosz, I. 8, VI, 3. Wichodi p. w. dwór gosudarew.

bióro, z funduszów na to przeznaczonych, których administrowaniem zajmowało się samo, materyal na bieliznę i szaty dla monarchy potrzebne zakupując, majstrom je w izbie bióra swego (masterskaja połata), i pod swojém kazało sporządzać okiem; z nimi się rachowało i opłacało ich. Ponieważ na każdą uroczystość osobne przyodziewy, a zwłaszcza suknią i czapkę, Car bierał, które bióro przechowywało szatnie, więc to, wydając ubiór urzędnikowi, i od niego odbierając go protokularnie (1), nie małe z tego powodu miało zajęcie. Lecz przejdźmy pojedynczo dworskie urzędy, i, w czém podobieństwo z urzędami innych Słowian miały, powiedzmy.

a) Stolnik.

§ 67. Już pod rokiem 1228, 1230 wspomniał Nestor (2) o Stolniku, nie opisawszy znaczenia jego. Kotoszychin powiada, że urzędnik ten, gdy monarcha z posłami państw ościennych lub Bojarami ucztował, służył do stołu, trzymając na rękach półmiski, które od niego Krajczy i Okólniczy odbierali. Tamten stawiał wzięty półmisek przed Carem, ten stawiał go przed posłami. Nie zajętego służbą Stolnika, używał do różnych posług monarcha. Jednego w poselstwie wyséłał, drugiego za towarzysza dawał posłowi. Innego na urzędzie za dworem, Wojewodą go czyniąc, lub na dworze po biórach osadzał. Stolników do pięciuset dochodzić miała liczba. Takąż służbę i polscy Stolnicy, w czasie uczty, którą nazajutrz po koronacyi Król

(1) Doszły nas te protokóły z lat 1632-1682. Patrz Wichodi (2) Lietop. 44 i 194 Kniażski Stolnik.

dawał, czynili; jeżeli się ra spełnienie jej nie stawili, wtedy dworski spełniał ją w ich imieniu urzędnik.

b) Spalnik, Postelnik.

§ 68. Większe miał znaczenie Spalnik, który Cara rozbierał i ubierał, tudzież Postelnik, który staranie miał o monarszéj pościeli. Pierwszy do mężów liczył się radnych, drugi pieczęć monarszą do spraw sekretnych chował. Oba w tejże saméj co monarcha sypiali komnacie, ilekroć tenże sam się na spoczynek udał (1).

c) Okólniczy.

§ 69. Samo nazwisko oznacza, że urzędnik ten, po raz pierwszy, ile mi wiadomo, r. 1356-87 wraz z Cześnikiem (Czasnik) wspomniony (2), miał ztąd swą nazwę, że się ustawicznie około monarchy znajdując, spełniał jego rozliczne, najczęściej sądowe zlecenia (3). Najprzód jeden bywał, później bywało ich wielu. Przetrwał ten urząd aż do Piotra W., mając z dzisiejszym urzędnikiem do szczególnych poruczeń, a dawnym węgierskim Personałem, wiele podobieństwa.

(1) Na zachodzie jak Du-Cange wskaże, Dormentarius sypialni po klasztorach dozorował; Cubicularius zaś i w Polsce (r. 1447 u Bandt. jus pol. 20 Cubicularius supremus, tudzież r. 1460 u Rzysz. II. 928, Cubicularius noster Praefectus cubiculi u Lengnicha III. 10 § 9) znany, obu tych urzędników obowiązki jednoczył w sobie. U Chorwatów był Postelnikiem jeden z krajowych Zupanów, r. 1069 w Jura regn. Croat.

I. nr. 7.

(2) Akt. ist. I. nr. 2.

(3) Porówn. Du-Cange p. w. Proximi, gdzie czytamy: qui circa principem versabantur.