wnie Moskwa tytuł Cara dla swych monarchów przywłaszczyła r. 1547 (1), nie porzuciwszy jednakże tytułów ich dawnych, czyli nie przestawszy Gosudarami i Wielkimi Kniaziami swoich mianować Carów. Tytuły atoli te, jako mniej teraz znaczące, w drugiém kładły się miejscu (2).

§ 49. Około tego czasu (r. 1547) pierwsza wzmianka rossyjskiego carstwa występuje w dziejach. Jego władzcy już nie na samych tytułach owych (Gosudar, Car, Weliki Kniaz) poprzestali, ale nowe do nich, od krajów zdobywanych przydawali. Ukształtował się ztąd znowu inny, bo "Carów wszech Rossyi" tytuł, który był dwojaki: długi i krótki. Car Aleksy Michałowicz pierwszy się,,wszech Rossyi" władzcą, czyli, jak dyplomata piszą, Wielkiej, Małej i Białéj-Rusi,,samodzierżcą" mianować zaczął. Przez Wielką Ruś dawne państwo moskiewskie, przez Biała Połock i Smoleńsk na Polsce zyskany, przez Małą Ruś kozackie ziemie (po poddaniu się Chmielnickiego) i czerkaskie rozumiano grody. Karę ponosił ten z krajowców, który pisząc do Cara, nie wypisał tytułu całego, lub nie wyraził w nim najwyższej, że tak powiem, jego rangi (3). Car atoli do państw zagranicznych pisząc, nie kładł tych, które od ziem na tychże państwach zyskanych

(1) Niegdyś obcy mocarze, a następnie znakomici władzcy, mianem się tém nazywali. W dyplomatach pod r. 1471, Cesarz niemiecki, r. 1512 władzca kazański, Carami sa mianowani w Akt. sobr. I. nr. 91, 154, 175, 199, Pod r. 1548-1633 XVI tamże powiedziano: Weliki Gosudar swiatejszij Patriarch Filaret Nikiticz,

(2) R. 1547 Wienczannij Cari Weliki Kniaz, r. 1548-1633 Gosudari Weliki Kniaz Wladislaw Zigmuntowicz, w Akt, sobr. I. nr. 213, 209. XIII.

(3) Weliczestwo,,,najwyższą cześć", porówn. słown. akad. p. w. weliczestwo, czest.

przybrał. Czy zaś cały lub krótki kładł tytuł, wyrażał w nim, że jest „ojczycem, dziedzicem i naslednikiem", tudzież ,,panem i władzcą" (gosudar i owladatel) wswych państwach; co miało znaczyć, że się mu władztwo nad niemi po ojcu i dziadzie należy, i że państwa te syn jego takiémże odziedziczy (1) prawem.

§ 50. Zwróćmy teraz uwagę w inną stronę i zapytajmy się najprzód, zkąd się wzięły, i jak się rozwinęły owe pacta conventa? Obawą napadów Attyli na Włochy powodowana ludność, okolice starożytnego Tergestu (dzisiejszy Tryest) i brzegi Padu zamieszkująca, schroniwszy się na wysepki po morzu adryatyckiém rozsiane, i na nich podwaliny republiki XII wysepek, czyli weneckiego założywszy państwa, nadała mu rząd taki, który częścią dawny patrycyat rzymski, częścią panowanie obcych w Chorwacyi, Styryi, Bawaryi i t. d. władzców przypominał. Jak scyrskie, według uwagi w tomie drugim (§ 77) rzuconéj, jak rządzące niegdyś w Chorwacyi przeważne rady, wylosowywały z pomiędzy siebie sześciu Banów i tyluż Komesów, a Banowie ci przybrawszy siódmego, wybierali z téj liczby Króla, i warunki rządzenia przepisywali mu (2); tak lud po owych wysepkach osiadły, Dożę z naczelników tychże wysepek wybierając, rozciągnął nad nim swój nadzór, ażeby powierzonej sobie nienad

(1) Kotoszych. VIII. 4, III. 1—14, 17, r. 1660. Akt. Ist, IV. nr. 150, r. 167 6. Dopoln. k'Akt. Istor. VII. nr. 12.

(2) Podał o tém bezimienny XII wieku pisarz, tudzież Tomasz Archidyakon, kronikarz chorwacki najdawniejszy. Warunki rządzenia (pacta conventa) były te: każdy z uprzywilejowanych rodów ma być w spokojném dóbr swych posiadaniu zachowany, nie ma nic płacić Królowi, lecz bronić kraju od napadu nieprzyjacioł o swym koszcie, a kosztem królewskim wojować za granicą państwa. Porówn. r. 1102 w Jura regni Croat. I. nr. 14, 17, 37.

użył władzy (1). Podobny u siebie rząd rzymsko-germańskie ukonstytuowało cesarstwo, powód do tego od Rzymian wziąwszy. Po wygaśnieniu nie tylko rodu Cezarów rzymskich, lecz i osób z nimi skoligaconych, wojsko obierało nowych, pod warunkami pewnemi, Cezarów. Naśladując ten zwyczaj rzymsko-germańscy panowie, jednego z pomiędzy siebie, ale z pomiędzy siebie koniecznie, na Króla swego wybierali, który następnie, po ukoronowaniu się w Rzymie, dokąd zjeżdżał, przyjmował tytuł Cesarza. Król ten stawał się przez swój wybór Frankiem, czyli nazwę Franka nosił na tę pamiątkę, że pierwszym był Karól W., który wznowiwszy cesarstwo zachodnie, połączył z niém Germanią. Za główny obowiązek miał ten Frank być Wójtem (Advocatus, Defensor ecclesiae) rzymsko-katolickiego kościoła, a kiedy się rzymsko-germańskie cesarstwo utworzyło osobne, przybył mu obowiązek być Sprawcą (tak zwany Reichsverweser) tegoż cesarstwa. Rządzić niém miał nie sam, lecz spólnie z radą panów, gdyby w czém przeciwko państwu wykroczył, winien był w sądzie tychże panów, pod przewództwem Palatyna odbywanym, odpowiadać za to. Co trwało aż do r. 1519, w którym, gdy się wyborcy zgodzili na to, ażeby korona cesarska, po różnych domach dotąd wędrująca, a od XIII wieku w domu habsburskim ciągle przebywająca, zostawała i nadal w rzeczonym domu; więc uradzili też wtedy i to, ażeby prawo władania w złotej, za Karola IV cesarstwu nadanéj buli wyrażo

(1) Porówn. Paola Parata Istoria Veneziana w XII księgach w Wenecyi 1605 w ćwiartce wydaną, tudzież § 404, L. § 77, II. tego dz. Doża u Wenecyan (Doge za Dux, jak ma Du-Cange p. t. w.) znaczył Księcia.

ne, w stałe warunki rządzenia (pacta conventa) na rzecz Karola V zamienione będąc (Wahlbedingung, Wahlcapitulation) obowiązywało odtąd każdego Cesarza. Tym sposobem rzymsko-germańskie cesarstwo, w państwo się federacyjne zamieniwszy, zostało wreszcie przez pokój westfalski za takowe na zawsze uznane (1). Miało to wpływ na słowiańskie ludy, a osobliwie na Czechy, Węgry i Polskę; na Moskwę mało, na Serbią wcale nie wpłynęło.

§ 51. Czesi pierwsze pacta conventa, domowi habsburskiemu, który się przez luksemburski na ich tron dostał, podawszy (2), ciągle mu je podawali nastepnie. Umiał atoli dom rzeczony tak nakierować rzeczy, że warunki te coraz lekszemi się stając, w formę przywi leju przeszły wreszcie. Według nich, miał Król istniejące od czasów husyckich wyznania chrześciańskie w Czechach w spokojności zachować, praw stanom na. rodu, jakie im służyły, dotrzymać, wojny mimo woli panów z nikim nie prowadzić, władzę sądową według prawa wykonywać. W roku atoli 1627 w niwecz to poszło: wtedy bowiem cała władza przeszła zupełnie na Króla, a stanom samo się tylko prawo rozkładania podatków zostało (3).

§ 52. Byliby nader władzę Królów swych ścieśnili Węgrzyni, gdyby byli wzięli od Wenecyan wzór dla kształtowania swych rządów. Co gdy z przyczyny rywalizacji, jaka między tą rzeczpospolitą a węgierskiém trwała królestwem, nie mogło nastąpić; albo

(1) Porówn. Eichorna § 287-9, 476—7, 531, 592.

(2) R. 1437. Są te pacta w Palack. Arch. III. 460 umieszczone. (3) Wolf z Wrsz. list. VIII. XII, XLIV, Vernew. L. O. I. nstp. Takie niemal warunki i Cesarzom swym germańska przepisywała rzeaza; Eichorn § 292, 477, 488.

wiem samo nawet prawo wzbraniało mieszkańcom państw obu znosić się wzajemnie (1); przeto skończyło się na tém, że władza węgierskich monarchów nie została więcej, jak za złotej buli Andrzeja II, tak w samych Węgrzech, jako też w zjednoczonych z niemi czterech królestwach (chorwackiém, dałmackiém, sławońskiém, siedmiogrodzkiém), na podobnych warunkach z niemi połączonych, jakie Polskę z Litwą wiązały (2), ścieśniona. I Królów z domu rakuskiego wybieranych nie ciężkie warunki wiązały. Były one, jak w ciągu dzieła tego wykażemy, o wiele lżejsze od tych, które władzę Królów polskich krępowały (3). Na dziedzictwie tronu i koronacyi, węgierscy domu tego monarchowie prawa swe opierali i opierają głównie: współrząd przez sejm i komitaty wykonywany, miał z nimi i ma węgierski i połączonych z nim królestw naród.

§ 53. W Polsce z rodowych i gminnych rządów rozwinąwszy się monarchia dziedziczna, nachylać się znowu do gminowładztwa, ale szlacheckiego, zaczęła, gdy za panowania Kazimirza Jagielończyka (wstąpił na tron 1447, um. 1492) wszczęła się walka o zasadę rządu. Pytano wtedy: co lepiéj czynić, czy wzmocnić władzę Króla, czy też przelać ją na odrębne części narodu? Obstawał za pierwszém zdaniem znakomity swego wieku polityk, Jan Ostroróg (4), ale miałkie rozu

(1) Maciej Korwin r. 1486 (dekret VI. art. 32) zakazał sprzedawać dóbr na rzecz Wenecyan i Polaków, w Corp. jur. hung. I, 244.

(2) Jan Kukuljević prawa te wyżej wspomnione (Jura regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae) w Zagrebiu 1861 osobno wydawać rozpoczął, w trzech poszytach, które odrębne rodzaje ustaw zawierają.

(3) Virsozil w rozprawie drugiej (juza majestatica), i wskazane tamże zrzódła.

(4) Ocenienie jego zobacz w pięknej rozprawie Leona Wegnera pod napisem Jan Ostroróg it. d. w Rocznik. Towarz, przyj. nauk i osobno w Pozn. 1858 wydanéj.