rzeczona oprycznina była utrzymała. Co ponieważ nie nastąpiło, przeto kamera rossyjska, za Cara Aleksiego Michałowicza, jak z Kotoszychina (rozdz. VI. VII) widać, ostatecznie urządzona, przybrała niemieckiej charakter. Dochody przez gminę i Poborców, jak w powyższym § mówiliśmy, pod bokiem Wołostela, Namiesnika i Wojewody zebrane, i po zaspokojeniu wszelkich na prowincyi wydatków zbywające, do głównej państwa kassy (prikaz bolszago prichoda) wpływały. Wpływy i rozchody najwyższa izba obrachunkowa (szczetnoj prikaz) podług ksiąg rachunkowych obliczając, na tak zwane „niedoimki“, czyli na niedobór, tudzież na brak (deficyt) zwracała uwagę centralnego, w Moskwie rezydującego rządu (centralnoe uprawlene). W Polsce łącznie z podatkami zawiadywaną komorę królewską kontrolował sejm. Ponieważ mu wiedzieć należało, jak ekonomie monarszego stołu, bądź na rachunek Króla, zwyczajem średniowiekowéj Europy, jak w drugim tomie (§ 204 nstępn.) mówiłem, gospodarowane, bądź wydzierżawiane, bądź za zgodą sejmujących stanów na zastaw dawane, rządzone są i procentują, tudzież jak się uiszczają z kwarty; więc w r. 1562 nakazał sejm tenże, ażeby Rewizorowie (Lustratorowie), ze strony Króla, panów rad i rycerskiego stanu wyznaczani, czynili co pięć lat wszystkich dóbr stołowych przegląd (co rzymskim wyrazem lustracyą nazywano). Robione w czasie lustracyi inwentarze, są bardzo ważném skarbowéj administracyi źrzódłem, chociaż nie wszystkie ekonomii dochody i rozchody troskliwie obliczano. Zeznał to r. 1775 (Vol. VIII. 137) sam sejm, oświadczywszy, że hiberna już od stu piędziesięciu lat nie była lustrowaną. Ponieważ królewskiego stołu dobra wydzierżawiano, więc też nie miały

ekonomie, tudzież łączące się z niemi lasy i żupy, stałych i wysoko w powadze stojących urzędów. Korona liczyła, jak niegdyś, (o czém było w tomie drugim § 38) w gronie swych urzędników i Łowczego, lecz ten polowania, a bynajmniej lasów nie pilnował. Litwa (patrz wyżej § 256) nie tylko tego, i to podwójnego (koronnego i nadwornego) urzędnika, lecz i Leśniczego posiadając, ochraniała przez niego głębokie swe knieje. Dla téj przyczyny lasy mazowieckie, kraju tego, piaskami przepełnionego, jedyna, jak się sejm r. 1647 (Vol. IV. 127) wyraził, ozdoba, puszczone na lup opłacających kwartę dzierżawców, nie mając nad sobą opiekuna, nikły coraz bardziej. Dla żup kruszcowych wyznaczał Król Zupnika, obok którego był drugi wybierany przez gwarków. Toż samo miało miejsce w żupach solnych, ilekroć nie poszły w posiadanie prywatnych. Jeżeli byly dzierżawione, wtedy administrator czyli Dzierżawca żupny, wraz z Bachmistrzem, który techniką kierował górniczą, tudzież z Podkomorzym krakowskim, który sądził górników, stanowił trójrząd żupy. Ten atoli rząd nie był rządem, albowiem jako taki nie liczył się ani w poczet ziemskich, ani koronnych urzędów. Krótko mówiąc, tak r. 1673 (Vol. V. 176) zwani urzędnicy gór, nic będąc rzeczy. wiście urzędnikami, nie mieli żadnego w rządach kraju znaczenia. Nawet i ten obywatel, co się rozpisywa niem po województwach suchedniowskiej zajmując soli, Župnikiem przeto nazywał, nie miał ztąd wziemstwie, co z konst. r. 1768 (Vol. VII. 752) widać, znaczenia. Tak więc cała hierarchia skarbowa na Podskarbich polegała. Poborcy i Superintendenci, w Zwodzie statutów mazowieckich z r. 1511 po pierwszy raz wspomnieni, czyli ceł królewskich Rewizorowie, czę

ścią prywatnymi obywatelami, częścią służebnikami skarbowymi byli. Oba jednakże, przed nastaniem Trybunału skarbowego, wykonywali i sądy w zakresie swéj władzy. Poborca, przy pomocy Starosty, fantował ociągającego się z poborem, i woły na przepad dla siebie zabierał mu, a nawet więził go. Spory ztąd wynikłe godzili wyznaczani na ten przypadek od Króla Nadarbitry (Obirmany), albo miejscowy Wojewoda, Kasztelan, lub nawet Biskup załatwiał je (1). Ci sami sądzili Poborców, gdy się na nich skarżono, że zalegają w odbiorze poradlnego, i zamiast brać go corocznie, odbiór jego czasem do lat pietnastu zwlekają, lub, na co bardzo powstawał Skarga (2), odstępują pobór swojego powiatu Poborcy powiatu sąsiedniego, za wynagrodzeniem pewném. Podskarbi tak koronny jak litewski, miewał spory z kontrybuentami o „niedoimki." Jeżeli ich oddać nie chcieli, to wtedy Król wyséłał po swą należytość umocowane na to osoby. Inszy powód do sporu dawały komory, gdy z mocy prawa stanowił je tam Podskarbi, gdzie tego dobro skarbu wymagało, a szlachta stawianych w swoich majętnościach skarbowych wściągaczy (Celników) nie chciała cierpiéć (3). Spory te utrudzając urzędowanie Podskarbiów, dały powód do ustanowienia r. 1613, od Lengnicha IV. 13 § 15, 16 opisanego, Trybunału skarbowego, który w Radomiu i Wilnie, jako

(1) R. 1456, 1472 u Bandtk. jus pol. 297, 312, r. 1511 Vol. I. 376.

(2) Nazywa to Skarga (w Żołnierskiém nabożeństw. rozdz. VIII) ,,arendowaniem" poboru. Porówn. téż skargi posłów r. 1548 w Pamięt. Platera I. 163.

(3) Porówn. r. 1547 w VI. 303 tego dzieła, Pam. Plat. I. 167 i r. 1647 Vol. IV. 102.

w miejscu koronnych i litewskich krajów środkowém, sądy na podobieństwo wielkich Trybunałów odbywał. Sądził on nie tylko o niedoimki, lecz i rachunki woj. skowe sprawdzał, tudzież krzywdy przez żołnierzy mieszkańcom, a żołnierzom przez dowódzców wyrządzone, bez apelacyi roztrząsał.

§ 368. Nakoniec wzięto się w Polsce do zupełnéj reformy urzędu skarbowego, który pod nazwą Komissyi skarbowej r. 1764 ustanowiwszy, Ministrowi go skarbu w Departamencie piątym Rady nieustającej zasiadającemu, pod zarząd r. 1775 poddano. Według konstytucyi w roku owym wydanéj, ostatnie on w Radzie, a według ustawy rządowej z r. 1791, przedostatnie w sejmie zajmował miejsce. Przed nim siedział Minister wojny, a po nim Minister spraw zagranicznych, to jest ten właśnie urzędnik, którego Rada nieustająca najwyżej, Ministrem go Departamentu cudzoziemskiego nazwawszy, posadziła. Takież Komissye i Departamenta miała Litwa, którym Podskarbiowie wielcy przewodniczyli. Wyjąwszy dochody na listę cywilną przeznaczone, wszelkie do skarbu wpływy przeszły pod zarząd tejże Komissyi, równie jak i czynności Trybunału skarbowego. Komissya ta, jak niegdyś Podskarbiowie, rachowała się przed sejmem. Gdy Departament nastał skarbowy, to on co miesiąc raporta od niej o dochodach potocznych (niestałych), a co kwartał o dochodach jeneralnych, jak dziś w Anglii, odbierał, i na to baczył, ażeby dochód i rozchód budżetu odbywał się według prawa. Ustawa rządowa z r. 1791 w poczcie czterech Komissyi rządowych ostatnie dla skarbowej naznaczywszy miejsce, Komissyą tę, jak wszelkie inne oddała pod zarząd Straży i Króla, których rozkazy ślepo niekiedy wykonywać była powin

na. Lubo musiała natychmiast spełnić, co jéj kazano; jednakże gdy spostrzegła, że rozkaz wydano przeciw prawu, miała w obowiązku donieść o tém Marseałkowi sejmu gotowego, który donos ów najbliższemu sejmowi przedstawiał. W Komissyi, a następnie w Departamencie, i znowu, po uchyleniu go, w Komissyi skarbowéj, sądzono o depaktacye (1), o podatki wszelkiego rodzaju, kontrakty handlowe między kupcem i szlachcicem, weksle, długi kupieckie, miary i łokcie, skrzywdzenie skarbu królewskiego, sprawy między kahałami o wyłomywanie się z parafii czyli okręgu skarbowego (2), i wszelkie sprawy, przez które się strony na skarb opisały. Zgoła, czém się niegdyś Trybunał skarbowy zajmował, i co dziś do skarbowego w Radzie stanu wydziału, tudzież do handlowego należy Trybunału, wszystkiem się tém dawna polska Komissya skarbowa, według danéj sobie przez sejm instrukcyi, zajmowała, osobne tym końcem kadencye odbywając. Wewnętrzny jej skład był podobny do amtu niemieckiego, mającego trzy, jak wiadomo, wydziały (zawiadujący, liczący, sądzący); zewnętrzny różnił się wielce. Nie fachowi bowiem zasiadali w tej Komissyi ludzie, lecz mężowie ze stanu senatorskiego i rycerskiego

(1) Pokrzywdzenie skarbu, mianowicie przez przekupstwo urzędników nastąpione (porówn. słowniki Forczeliniego i Brysoniusza p. w. depactus, depectus, depecisci), tudzież prywatnych, gdy od nich opłaty niesprawiedliwie wzięto, zwano depaktacyą, o którą kryminalnie (r. 1659 Vol. IV. 592) karano.

(2) Według Siarczyńsk. w Obrazie wieku II. 20, już za Zygmunta III państwa Polskę składające na sześć okręgów skarbowych (Małopolska, Wielkopolska, Mazowsze, Litwa, Rus, Prusy) podzielone być miały; moskiewskie dzieliło się pod tymże względem na okręgów (czetwert) cztery.