aż do r. 1687 stal: wtedy bowiem uchylił, przez złotą bulę Andrzeja II, prawomocnie utwierdzony warunek (1), że gdyby wbrew prawa monarcha co nowego postanowił, mogą stany odmówić mu posłuszeństwa.

§ 43. Do wykonania przysięgi przystępując Król węgierski, dawał narodowi tak nazwany dyplom, czyli zapewniał go na piśmie, że wszelkie podane sobie, a przez siebie przyjęte warunki wypełni święcie. Ten dyplom będąc znany i w Polsce, pochodził nie od Króla, lecz od narodu: naród bowiem dawał go monarsze na dowód, że, ponieważ przysięgę na umówione warunki złożył, więc może odtąd rozpocząć swe rządy. Jagielonowie nie składali przysięgi, dawali tylko zapewnienie na piśmie, że prawa i przywileje narodu święcie zachowają. Przysięgali więc sami tylko Królowie wolno obieralni, a najprzód Henryk Walezy, który (r. 1573) między innemi złożył przysięgę na to, że gdyby słowa nie dotrzymał, uwolni tém samém od należnego sobie posłuszeństwa naród. Następnie Zygmunt III, gdy mu zarzucono, że umówione warunki łamie, obwarował na sejmie (r. 1607, 1609) rzeczoną przysięgę, i wyszczególnił przypadki, w ktorych naród miał być od zaprzysiężonego mu posłuszeństwa wolny. Na to prawo i Stanisław August (r. 1764) przysiągł (2).

§ 44. Przed rozpoczęciem panowania, powinien był jeszcze nowy monarcha pogrzeb dawnemu Królo

(1) Porówn. Kelemen. histor. 123 przyp. d.

(2) Tak zwane articuli Henriciani w Vol. II. 862 nstpn. Zobacz manifest obojga polskiego i litewskiegn narodu, posłuszeństwo Zyguuntowi III wypowiadający, który z rękopisa w dodatku do Pism. str. 264 wydałem, tudzież uchwały sejmowe z r. 1607, 1609, które manifest ten spowodowały. (84 w Vol. II. 1637, 1659, przysięga Stanist. Aug. w Vol. VII. 302 znajduje się.)

wi sprawić, ukoronować się, i tytuł przybrać. Na to wszystko czas przy elekcyi naznaczano; uroczystość zaś koronacyjną, prawa opisały. Był to akt nader ważny, po dopełnieniu którego monarcha polski, nowych już pieczęci używając, rozpoczynał panowanie od potwierdzenia praw krajom zunijowanym, a przeciwnie węgierski, zaraz po przysiędze sejm złożywszy, rozpoznawał na nim stan kraju. Toż było niegdyś i w Czechach; ale od czasu Ferdynanda II, Król, bez względu na to, czy się koronował, lub nie koronował, rozpoczynał swe rządy.

§ 45. Korona więc i koronacya utwierdzały prawo królewskie. Carowie moskiewscy monomachowską (1), serbscy tak zwaną Konstantynową, czyli Cesarza Konstantyna Wielkiego koroną (2) się zdobili. Królowie czescy mieli święto-wacławską (3), polscy bolesławowską, węgierscy święto-stefańską koronę. Dwie ostatnie miały swoje przyrządy (insignia) własne. Pierwsza posiadała tak zwany szczerbiec ijabłko majestatyczne (4), druga prócz jabłka, płaszcz i pałasz ś. Stefana miała i dotąd ma: nie są wiadome przyrządy reszty koron. Prócz monomachowskiej, istnieje po dziś węgierska korona, a polska, którą się Bolesław Chrobry r. 1025 koronował, zapodziała się gdzieś, wraz z szczerbcem i jabłkiem, przy najściu na Kraków wojsk austryackich (r. 1794). Czy korona, którą kładziono na głowę serb

(1) Nazywano je monomachowi regalii, które się z większego i mniejszego berła (posoch, niby dzida s. Maurycego, o której artykuł Aleks. hr. Przezdzieckiego w Bibl. Warsz. r. 1861 umieszczony porówn., i skipetr sceptrum), tudzież z tronu (żesl) składały. Patrz Wichodi p. t. wyrazami.

(2) Pieśń srpsk. III. 80.

(3) Porówn. Czas r. 1831, i str. 174.

(4) Polska i t. d. IV. 351 пstpn.

skich Carów, była rzeczywiście ową, jaką się niegdyś, według mniemania ludu, koronować miał Konstanty Wielki, lub czy podanie o niej jest wymysłem pieśniarza, odgadnąć nie umiem.

§ 46. Wypadałoby w tém miejscu zrobić ustęp o uroczystościach, według których się odbywały sejmy konwokacyjne, dalej elekcyjne, nakoniec koronacyjne: powodując się atoli uwagą, którąśmy w I tomie (§39) o zakresie dzieła tego uczynili, gdzieśmy powiedzieli, że nie piszemy starożytności prawa, ale historyą zasad jego i rozwoju tychże zasad śledzimy; więc dla przyczyny téj do dzieł wyłącznie się uroczystościąmi zajmujących (1), tudzież do osobnego w następnym tomie o archiwach mającego się pomieścić rozdziału, odsyłamy czytelnika. W rzeczonym rozdziale pieczę cie opisując, znaki też na nich wyciskane, herbowe i urzędowe opiszemy. Teraz zaś idąc dalej w opowiadaniu rzeczy przedsięwziętej, zastanowimy się przedewszystkiem nad tytułem monarszym, z którym się prawa carskie i królewskie łączyły ściśle.

§ 47. W pismach wyrażał monarcha swój tytuł cały lub krótki, i takiż wyrażano w podaniach do niego czynionych, prywatnych i publicznych. Tytuł cały obejmował kraje obecnie i niegdyś, choćby przez czas krótki, posiadane. Król więc węgierski pisał się monarchą Dalmacyi, Kroacyi, Rascyi (Bośni), Serbii, Ga

(1) Lengnich II. 4, 5, tudzież Lelewel (Polska dzieje i t. d. I. 255-269) zajmuje się tém, do czego dopełnienia niektóre w Polsco i t. d. zrobiliśmy. W niej IV. 33 nstpn. pogrzeb królewski (który i panowie jeszcze za Jana III, jak ówczesny podróżnik francuski Bibl, Warsz. r. 1859, IV. 29 nstpn. świadczy, naśladowali), tudzież (tamże 256 nstpn.) koronacyą, pasowanie na rycerzy i obrząd składania holdu opisaliśmy.

licyi, Lodomeryi, Komanii, Bulgaryi i Księciem salernitańskim; czeski Margrabią Moraw i panem krajów w nich leżących, a mianowicie księstwa jemnickiego, igławskiego, znojmskiego, brneńskiego; dalej się Księciem łużyckim, luksemburskim i szląskim tytułował, wyszczególniając po imieniu kraje tego księstwa (1); polski pisał się wielkim księciem litewskim, ruskim, pruskim, mazowieckim, żmudzkim, kijowskim, wołyńskim, podolskim, podlaskim, inflandzkim (Livoniae), smoleńskim, siewierskim, czernichowskim (2). Władzcy, czyli, jak się tytułowali, Sebastokratory serbscy, odkąd (r. 1392) z Turkami układ o płacenie haraczu zrobili (3), stanęli w tym do nich stosunku, w jakim niegdyś (według uwagi w § 52 tomu pierwszego rzuconéj) do Cesarzów carogrodskich zostawali, nie przestając nigdy uważać się za władzców serbskich (4). Ostatnim takim władzcą, a oraz Arcybiskupem w swym kraju, był zmarły r. 1516 Maksym, wnuk Jerzego Brankowicza (5), po którego śmierci Turcy Serbią najsrożej ucisnęli. Przed tym rokiem, jeszcze się ten i ów Knez, jak między innemi władzca wyspy Spoletu, jak Książe Hercogowiny, tytułem niemieckiego Ercega,

(1) Czasop. XX. 6 str. 698 nstpn. Opawskie, mówi Księga Tow. 123, liezyło się do Morawii, a Książe tej ziemi zasiadał z pauami na sejmie, jako równy z równymi.

(2) Jagielonowie, jak z Vol. I. widać, dawniejszych Królów polskich tytuły nadawali téż sobie. Porównać zresztą Lengn. I. rozd. 6. (8) R. 1392 w Mon. 223.

(4) Tak r. 1405 wymieniony jest samoderžec i gospodin, r. 1427 wsedertitel, r. 1428 1441 tylko gospodin despot (ó decrotys) Giurg gospodar srpskoj zemli, nakoniec r. 1496 samodierżawnij gospodin zemlie srpskie Iwan despot, w Mon. 264, 333, 406, 541.

(5) R. 1514, 1516 w Mon. 549.

(Hercega, Heerzog) mianował (1); odtąd i to ustało. Najwięcej jest do powiedzenia o tytule Carów moskiewskich.

§ 48. Gdy upadło serbskich władzców znaczenie, w tym samym czasie szedł górą tytuł Kniaziów ruskich, ale nie daleko zaszedł. Wiadomo z drugiego tomu, że Rusini zwali władzcę swego najwyższego,,Wielkim Księciem", inaczej się teraz niż dawniej na prawo jego do tronu zapatrując. Niegdyś tylko najstarszy Książę w rodzie panujących Rurykowiczów śmiał się tak tytułować; lecz odkąd Tatarowie wyznaczać zaczęli, kto z pomiędzy nich ma godność tę piastować (2), odtąd rwali ją ciż Rurykowicze na wszystkie strony, i przywłaszczali sobie. Wtedy to władzcy téj Rusi, która u Litwy wsparcie jakoweś znajdowała, za innym się tytułem oglądać zaczęli. Pierwsi Książęta haliccy tytułu Króla zapragnęli, wysoko teraz ceniąc, co niegdyś lekce ważyli. Więcej albowiem niegdyś u nich „Kniaz, Wielki Kniaz, samowładzca" niż „Król" (według wyrozumienia ich „Królik") znaczył (3). Przeci

(1) R. 1404 Herceg splietski (Spoletu), r. 1450 Knez Wladisaw sin gospodina Hercega, r. 1461 Herceg 6. Saby gospodar chumski (chełmski) i primorski, Knez drinski, w Mon. 253, 377, 443, 485.

(2) Do Jarosława Wszewołodowicza Księcia Włodzimirskiego, mówi r. 1239-43 Chan tatarski: budi ti starij wsiem Knazem w ruskom jazice. Synowi jego Aleksandrowi dał r. 1249-51 tenże stariejszenstwo wo wsei brati jego.

(3) O Beli węgierskim Królu mówi latopisiec (Hipac. 169): riks (rex) rekmij Korol. Jerzy Włodzimirski zaczął się Rex Russie princeps Ladimerie mianować. Daniela halickiego Książęcia Królem (rex) nazwał Papież. Ojciec jego Roman samoderica wsej russkoj zemli, nazywał się (Zubrz. III. 249, 255). Na początku XI wieku nastał tytuł samowlastec (kontynuator Nestora w Połn. sobr. rusk. ljet. I. 65 mówi: Jarosław (Książe kijowski r. 1031-7 bist samowlastec ruskij zemli. Toż litewscy, r. 1262-3 Mindowg samoderiec wo wsej zemli litowskoj, Hipac 201.