kaszczyk, wysokiego nawet będący stopnia, grabil urzędników gminnych (1), i na zasadzie że mu gmina daną była w miejsce pensyi (w kormlenie), zdzierał ją bez litości (2). Co na uwagę biorąc, i ludowi w pomoc iść chcąc, Wielcy Książęta i Carowie rossyjscy postanowili: że każda gmina ma prawo rządzić się sama przez się, czyli wybierać sobie urzędnika pod imieniem Starosty, któryby przy pomocy dodanego mu Dziesiętnika, Pięciudziesiętnika i Setnika, tudzież Pisarza, a niekiedy i Podpisarza (Djak, Podjaczij), rządząc nią przez rok jeden, ustępował miejsca swego po upływie tego czasu nowo na tychże warunkach obranemu urzędnikowi. Wyjątek zachodził co do tych gmin, które w niczyjém posiadaniu nie będąc, czyli wprost od Cara zależąc, miały naznaczonego od niego Prikaszczyka, lub które prywatnej osobie w posiadanie wraz z sądownictwem oddano: wtedy bowiem pobierający dochody z gminy Prikaszczyk, Dworecki i t. p., lub pomieszczyk ów, był oraz opiekunem gminy, i przy pomocy Starosty, tudzież reszty urzędników gminnych, sprawował ją. Wszakże i taka gmina sama się sądziła i rządziła, tudzież majątkiem zawiadywała swoim. Jeżeli ją w posiadanie Donataryuszowi, bez udzielenia mu sądownictwa, oddano, wtedy wybierała sama należące się mu od gromady dochody, a wręczywszy mu je, nic zresztą z nim do czynienia nie miała. Car, lub w imieniu jego rządzący Bojarowie i t. p., wprost się z gminą znosili, i w przedmiotach policyi, skarbowości, wojskowości i sądownictwa, a mianowicie karnego

(1) R. 1525. Zażalenie o to w imieniu swego Dziesiętnika zanosi na carskiego Namiestnika klasztor, tamże nr. 361, I.

(2) Nader ważny dyplomat z r. 1555, w Akt. sobr. I. nr. 242.

dotyczących się, rozkazy do spełnienia wydawali jéj. Majątek gminy stanowiły dwojakie, w posiadanių i dziedzictwie będące, przez udział lub kupno nabyte role, z których gdy pierwsze tylko powszechną własność (wobczee, wobczicha) stanowiły, więc téż jedynie te, i to tylko opustoszałe lub tak zwane,,dzikie pola", ezyli od posiadaczy opuszczone lub dotąd przez nikogo jeszcze nie uprawiane role, na posiadłość, za powszechną całej gminy zgodą (ogoworitsia so wsjemi Chrestiani, mówią liczne dyplomata), przez Starostę lub Sockiego dawane być mogły (1). Wszelkie inne, a mianowicie blizko wsi leżące, nawożone, i, jak niósł zwyczaj (o którym mi powiadano, bo źrzódła pominęly to, jako rzecz wszystkim swojego czasu wiadomą), kolejno po pewnym przeciągu czasu dzielone między gromadników role, przybyszom dawane, a nawet, jak niósł i Mazurów zwyczaj, przedawane im być nie mogły. Każdy bowiem, według starodawnego od rzeki Skaldy aż w głąb Moskwy upowszechnionego zwycza ju, osadnik mógł założyć veto (2), i udaremnić przychodniowi osiedlenie się we wsi.

§ 31. Z urywkowych, w odległej starożytności czynionych o Dziesiętnikach i Pięciodziesiętnikach zmia nek (3), niktby sobie jasnego nie był w stanie uczynić

(1) O prywatnej a powszechnej własności dyplomata nowogrodz kie XIV, XV wieku (w Akt. jurid. nr. 409, 257, III.) tudzież moskiewskie z r. 1490, tamże pod liczbą 6 znajdujące się, porównaj.

(2) Porówn. wyżej § 21 i tego dzieła I. § 201 w przyp. 1 na

str. 198.

(3) Patrz tego dz. II. § 144. O Dziesiętniku Akt. sobr. I. nr 54, 69 pod r. 1455, 1461 i juridicz, nr. 257, III. (nowogrodzkie z XV wieku), a o Pięciodziesiętniku również oba te źrzódła (Akt. sobr. I. nr 250 jur. nr 27) pod r. 1556, 1613i z lat następnych wspominają. Do tego cośmy w poprzednich tomach o Dziesiętnikach rzekli, dodać przepis statutu Segni § 37, że Przystaw pobiera dochód z każdéj decany.

pojęcia, gdyby nie dyplomata moskiewskie, które przepisując, jak ma gmina urzędników tych wybierać (1), określają oraz obowiązki tychże. Był Dziesiętnik, jak dzisiejsi Sołtysi, ostatnim hierarchii urzędniczéj ogniwem, chociaż powinien był być niém Piętnik, albowiem z przepisu prawa i pięć wiosek, a nie dziesięć tylko lub dwanaście (wielkie, z § 272 tomu drugiego znane nam, dziesięć), razem się na dań przez rząd nałożoną, tworząc gminę składało (2).

§ 32. Setników nazwę i znaczenie w bardzo odległe, bo w Tacytowe posunęliśmy czasy, i z poprawionego od nas tekstu pisemka jego o Germanach wnieśliśmy, że, w każdej oddanéj temuż Setnikowi w zarząd gminie, on jedynie rządził naczelnie, mając dodanego sobie do pomocy Towarzysza (3). W osobie Pięciodziesiętnika miał go Setnik, a sam znowu na usłudze był Starosty, który go wespół z wołością obierał (4),i nim się zastępował. Zkąd poszło, że zamiast pierwszego drugi, czyli zamiast Starosty występował Socki (5). Im znakomitsza była gmina, którą reprezentował, tém większe też Setnik znaczenie miał: a więc nad Douem

(1) R. 1540. Akt, sobr. I. nr. 92.

(2) R. 1437-62 w Akt. sobr. I. nr. 32, a korm s desati soch kniaziu; r. 1509 w Akt. sòbr. I. nr. 150 s drewni po chlebu, s piati derewen...., r. 1591-1661 z Xll dworow w pososzne czołowieka z telegą (na podwodę dla wojska) w akt. jurid. nr. 291, II., r. 1639-72 dengis 20, 29 dworow, tamże nr. 309, III. (3) Patrz tego dz. I. § 361 przyp. 5, tudzież § 425 i statuta gmin iliryjskich, z których każdy Setników wspomina.

(4) O nikolskiej wołości Sockim wyraźnie to pod r. 1690 w Akt. jurid. nr. 288 powiedziano. Tamże pod r. 1663-1700 nr. 321, II. wyrzeczono, że ten Socki za wolą Starosty i wołostnych ludzi został wybrany.

(5) Wymieniony pod r. 1486 Socki, w r. 1506 pod nazwą Starosty występuje, w Akt. jurid, nr. 123, 144.

lub w Pskowie rządzący Setnik, więcej znaczył niż nad Dźwiną, a znowu dźwiński, na jednym stojąc stopniu z urzędującym po halickich i białoruskich miastach, niższym był od sprawującego gminy moskiewskie Sockiego (1). Ponieważ Starosta kryminalnemi téż zajmował się sądami, więc był mu i w sprawowaniu ich pomocnym ów Socki (2). Zwykle jednak same tylko cywilne, a mianowicie graniczne sprawy sądził (3).

§ 33. Jeszcze starszy od Setnika był Tysiącznik, znany Gotom i Wandalom jako urzędnik wojskowy, którego władza nie wiadomo kiedy na słowiańskich Wojewodów przeszła (4). Za czasów monarchicznych stawszy się Księciem, pozostał w republikach pod dawną nazwą. Atoli i z tych jeden go tylko Nowogród wielki zatrzymał, i aż do końca XV wieku, czyli do czasu przejścia pod władzę Carów, utrzymywał stale (5). Był on w republice władzy wojskowéj nominalnym wyobrazicielem, rzeczywistą bowiem miał w swych rękach Książę opiekun. W tymże stosunku stał on do Księcia w monarchiach, będąc Wojewodą. Pełno na to dowodów ruskie latopisy dostarczają. W wieku XIV utracili znaczenie polityczne moskiewscy Tysiącznicy,

(1) O Sockich tych r. 1360, 1382, w akt. istor. I. nr. 3, 4, tudzież r. 1398 w Akt. arch. eksp. I. nr. 13, nakoniec w Akt. Zap. r. 1514, II. nr 87, i czerwonoruskie w VI. str. 146 tego dzieła porówn. (2) R. 1690 w Akt. jur. nr. 288.

(3) R. 1462, 1490. Akt. jur. nr 5, tudzież cały IV oddział (otwodnija, rozjezžija i t. d.) tychże aktów.

(4) Patrz tego dz. I. § 443, 446.

(5) Jcszcze na aktach z tego wieku (patrz Akti jurid. nr. 257, II. 409, III.) stoi jego podpis.

i odtąd już tylko na pamiątkę przy weselnych obrzędach (1) pod dawną swoją występowali nazwą.

§ 34. Stała i chwiała się, wznosiła i upadała, ale nie ze wszystkiém upadła rolnicza gmina: w moskiew. skiém albowiem państwie, po wielu wszakże, jak zaraz okażemy, przemianach nowo się uorganizowawszy, trwała jeszcze w samych początkach XVIII. wieku w dawnym swoim składzie, rządząc się przez wybra nych od siebie urzędników (2). W tej postaci istnieje ona dotąd w Rossyi w dobrach cesarskich, tudzież na Sybirze, mając Prikaszczyka na czele, lub obchodząc się bez niego (3). Byt jéj był niepewny od samego monarchii zawiązku, albowiem Normanowie, nawykłszy do gmin z jednodworców składających się, lub pod dworskiem prawem żyjących, nie mogli sprzyjąć wsiom rządzącym się samoistnie. To też gdy Włodzimirz Wielki miejską starszyznę, z tychże co wiejska składającą się żywiołów, na obrady wraz z Dziesiętnikami i Setnikami zapraszał, i z nimi się o sprawach ziemskich (krajowych), tudzież o wojskowości naradzał (4); to przeciwnie Włodzimirz Wszewłodowicz, zsamych tylko, r. 1113-1125, jak w § 36 Pr. R. stoi, Tysiączników złożoną wzywał, pomijając tamtych. Rozumie się,

(1) Karamzin w skazniku p. w. Tysiacki.

(2) Porówn. piękny artykuł Bielajewa pod tytułem: Krestiane na Rusi do Bjesiedy podany (patrz V. w rubryce nauki str. 32-35), o którym wielokrotnie mówić w tém dziele będziemy.

(3) Porówn. Kotoszych. VIII. 7, tudzież artykuły: o spolecznościach gromadzkich i gminnych w dobrach rządowych w cesarstwie w Bibl. Warsz. r. 1856 III. 616, IV. 185 nstpn., i Sceny z życia koczującego tamże 1859, IV. 195 nstpn.

(4) Wzywał, mówi Nestor ljet. 54, bolari swoa i starci gradskie, ludskie, naroczitii mużi, także sockie i desackie, dla rozmyślania o stroi (rządzie) zemlenem i o ratiech i ustawie zemlenem,