żéj zauważyłem, „Czerwoną“ nazywała) u spokrewnionéj z sobą Litwy, i otrzymał ją, lubo nie całą (1). Zbliżywszy się Polska przez nią do Rumunów, weszła przez to z Turcyą w związki, które za Jagielonów i do Serbii przez Węgry, za pośrednictwem Władysława Warneńczyka, zaprowadzić ją miały, ale nie zaprowadziły. Spojrzyjmy na tę Serbią, i o stanie jéj politycznym pod Turkami słówko powiedzmy.

§ 16. Po nieszczęśliwie na polu Kosowém, jak w § 55 tomu pierwszego rzekliśmy, stoczonej w roku 1389 bitwie, zostawała Serbia z Turkami w ustawicznej wojnie. Rozpadłszy się na odrębne władztwa, szła dalej o własnych siłach, jak mogła. Jedne księstwa zawierały pokój z nieprzyjacielem, haracz mu opłacając (2), bisurmaniąc, i aż do upodlenia uniżając się (3) przed nim; drugie, jak Hercegowina, były wolne od haraczu aż do owego czasu, w którym doszedłszy i tam Turcy, miejscowych Książąt o tułactwo (4) przyprawili. Reszta serbskiego cesarstwa, choć w wojnie ustawicznej z nieprzyjacielem zostawała, samodzielném się jednakże, równie jak Bośnia, mianowała państwem (5). Wszelako i Turek się samowładnym tak Serbii jak i innych zakarpackich krain (6) miano

(1) R. 1349 w Akt. Zap. I. Nr. 1.

(2) R. 1391 w Mon. 223.

(3) R, 1470. Ali-beg syn Kneza Iwana Wlachowicza Czesnegier, nazywa się sklaw welikogo gospodara Sultan Mechmeda, tamże 511.

(4) W r. 1461. Hercegowina samoistna uległa r. 1481 władzy tureckiej. W r. 1566 miejscowi Książęta z władzy wyzuci, żyli roku 1566 z łaski Hospodara wołoskiego. Porówn. tamże 485, 527, 556.

(5) R. 1441, tadzież 1496 i (Bośnia) 1458, tamże 406, 451,481. (6) W r. 1422 Amurat II pisze się,,panem Bulgarii, Wołoch, Serbów, Albanów", tamże 410.

wał panem. Rzeczywiście atoli w samych tylko grodach władał (1); kraj otwarty w rękach Serbów zostawał. Te i inne okoliczności, jak o tém świadczyły, że Serbia jeszcze żyje, tak znowu życia tego nader małe objawiały ślady. Były jak niegdyś tak i teraz siedliskiem ducha narodowości klasztory, ktorych świetność same Sułtanki, rodem Serblanki, podtrzymywały (2). Cień dawnej dworów wspaniałości był w ziemstwie, a obywatelstwa zaszczyt przechowały gminy, lud zaś, w tych żyjący gminach, w wielkiej zostawał i większej nawet niż na Węgrach niedoli. Rozwój prawa, ile z dyplomatów (które jedyném są po Carze Duszanie prawodawstwa serbskiego, przez wpływ turecki niepokalanego, źrzódłem) można wnosić, o krok nawet nie postąpił dalej. Lecz wróćmy się do Rusi.

§ 17. Dopóki był jeden na całą Ruś wielki Książę, który prawem starszeństwa godność tę obejmował, była jakaś między krajami jedność, którą związkami i umowami między sobą utwierdzali Książęta. Gdy godność tę zaczął nosić mocniejszy, bądź że ją, jak wielcy Książęta litewscy, odziedziczył, bądź od samowładnie panującego Tatarzyna nadaną miał sobie; wtedy powstały w tamtej Rusi oddzielne, Rusią nie nazywające się władztwa, z których czelniejsze były: Moskwa (moskowskie gosudarstwo) i Orda czyli Ruś tatarska, pod bezpośrednim Tatarów zostająca wpły

(1) Jan Zapolya Król węgierski, pisząc do rządzącego Serbia Mehmed-Beja, wyraża się: gospodaru srpskie zemle, belgradskomu i inem gradowom gospodaru, tamże 558.

(2) I tak Mara (Maria) Sultanka, klasztor chilandarski, na który, jak mówi, byli dawni Carowie serbscy łaskawi, obdarzyła r. 1497, io jego duchowieństwie ze czcią się wyraziła, tamże 521.

wem (1). Nawet po ustaniu panowania Tatarów i po przyjęciu carskiego tytułu, dzisiejsza Rossya moskiewskiem się w przestworze lat 1590 — 1635 nazywając państwem (2), każdego, kto państwa tego poddanym nie był, lub świeżo do niego przystał, cudzoziemcem (3), bądź to był Rusin (4), bądź Polak, bądź Litwin, bądź inny jaki Europejczyk, nazywała. W ogóle wszystkich Europy zachodniej mieszkańców Niemcami mianowano w Moskwie. Był więc w pojęciu Moskala angielski, lub szwedzki Niemiec, z których drugi tak samo się, jak za Nestora, to jest Waragiem u niego nazywał, chociaż miano to każdy też brzegów nadbaltyckiego morza mieszkaniec nosił (5). Szczególną baczność na Nowogród i jego obwody, z których Ruś, tudzież Wocka (wjatska) ziemia i Ładoga (6) były zna. komitsze, dalej na powiaty dzwińskie (nad Dzwiną położone), i na kraje od strony Litwy położone, a mia

(1) R. 1363—89. Akti sobr. I nr 7, r. 1435, w Ordie i na Rusi, tamże 29. Tak też wielki Nowogrod jeden ze swych krajów,,Rusią“ nazywał, r. 1470—1, tamże nr 87, 91.

(2) Akti jurid. nr. 215 VII.,,welikoj Rossii moskowskogo gosu. darstwa po gramotam...“ Porów. téż nr 34 tamże.

(3) R. 1521 tamże IV nr 170: a kto prijdet s moskowskoj zemli, i Nowogrodcew i Pskowitin i Tweritin i Kazancew i Rezancew, r. 1430 (Akt arch. eksp. I. str. 17). Wielki Kniaź rjezański ślubując wierność Witoldowi wielkiemu litewskiemu książęciu, nazywany jest: inozemec wsakoj.

(4) R. 1618 dostawiając gmina żołnierza, ręczy za nim, że nie będzie miał żadnych rządowi nieprzychylnych związków z cudzoziemcami polskich, litewskich i ruskich krajów, tamże nr. 300, 339, VII. Porównaj téż nr. 296.

(5) Porównaj Nest. ljet. I. 58 pod r. 1015 z Ngr. ljet. 288, tudzież 227 (pod r. 1300-5 tamże) s Kaszub ot Pomoria Warazkago. Porównaj téż r. 1639 w Akt. jurid. nr. 344.

(6) Wymienione są w dyplomatach z r. 1470-1 w Akt, sobr. I nr. 87, 91

nowicie na włodzimirskie, pskowskie, smoleńskie, połockie, nakonice na caraty kazańskie, astrachańskie, sybirskie, z przyczyn, które niżej poznamy, rzeczona Moskwa zwracała. Z obcych, ściągały na siebie jéj uwagę te kraje: Krym, Litwa, Nogaj (Tatarów nogaj. skich kraje), Czerkasów pole (między temi a krymskiemi Tatarami położone kraje tatarskie), Niemcy (1). Przez ostatnią nomenklaturę rzymsko-germańskie rozumiała cesarstwo. Rozważmy jakie ztąd, według pojęć ówczesnej polityki, wynikały stosunki.

§ 18. Starożytni Grecy zakładali między obcemi ludami osady handlowe, i przez to cywilizowali je. Przeciwnie Rzymianie, osady wojskowe w tymże robiąc celu, podboje przez to czynili. Pierwszych torem szli Słowianie, drugich Niemcy. To téż ludy, między któremi osiadali tamci, nie traciły swéj narodowości, chyba że się wyzuwały z niej samowolnie; a przeciwnie ludy, między któremi siedliska sobie drudzy obierali, tracić ją musiały, albowiem zmuszali ich do tego zwyciężcy. Tym torem szły i ludy władztwo po Słowianach i Teutonach dziedziczące. Bezpieczniejszy był samobyt narodowości i prawa pod Tatarem i Turkiem, niż pod Niemcem. Świadkiem tego są Słowianie pod panowaniem Saksonów i następców ich, tudzież pod władztwem i wpływem Szwabów będący, którzy nie inaczej obok nich, jak w zupełnej z nimi amalgamie żyć mogli; gdy przeciwnie będący pod panowaniem Turków Serbowie, a Tatarów Rusini i Moskwa, choć dwojako materyalnie i moralnie upadli, narodowość swą jednakże ocalili. Taż sama Moskwa, garnąc

(1) Akt. jurid, nr. 306. II.

pod swe panowanie kraje naddzwińskie, tudzież pskowskie i nowogrodzkie, własne im zostawiała urządzenia, dosyć mając na tém, że zwierzchni nad nimi rozciągnęła nadzór (1). Tymże trybem inne słowiańskie i zesłowiańszczone ludy postępowały sobie, o czém się szeroce w pierwszym dzieła tego tomie (o źrzódłach prawa w § 190 nstpn, mówiąc) rozwiodłszy, raz jeszcze czytelnika upominam, że temu to pochopowi do szanowania obcej narodowości winni są Nowogrodzanie i Rumunowie ocalenie swéj narodowości. To też nawzajem chętnie się ludy te z sąsiadów ustawami obznajmiały, widząc, że oni zachowują im prawa własne. Nowogród pod Litwy i Polski panowaniem zostając, z polskiemi się, statut wiślicki i warteński na swój tłomacząc język (2), oswajał chętnie. Rumunowie w pań. stwach Polski mieszkając, wołoskiem się swém rządzili prawem (3).

§ 19. Tém więcej przestrzegano tego na korzyść zunijowanych, a w obrębie jakiege kraju mieszkających ludów, którym nie tylko własne zostawiano statuta, ale nawet miejscowe ich szanowano zwyczaje, dozwalając wyosobnić się jednemu od drugiego „indygenatem", przez który stawał się zunijowany Litwin, Wołoszyn i t. d. dla Polaka, a Polak dla niego, ob

(1) Porówn. gramoty z r. 1294-1340 dla krajów nad Dzwiną położonych, tudzież z r. 1470—1 nowogrodzkie w Akt. sobr. I nr. 1, 2, 94, tudzież 90, 91.

(2) Porówn. tłomacz, w Akt. Zapadn. I. nr. 27.

(3) Pierwszy przywilej na prawo wołosk. pochodzi od Władysła wa Opolczyka z r. 1878, drugi r. 1426 od Ziemowita mazowieck. na wieś Lubicz w Bełzk. Z XVI wieku są liczne: r. 1532 dla wsi Stebniczek, r. 1568 dla osad w Bieckim. Porównaj Przegląd Poznański r. 1846 str. 312.