to zająć się szczególniéj niemi. Dla dania im możności zastanowienia się nad tém, o czém radzić będą na sejmie, winien był Król, w myśl uchwały bydgoskiego r. 1520 zjazdu, objawić poprzednio powiatom, co ma być przedmiotem narad na walném zgromadzeniu narodu. Utworzyło się ztąd prawo, nakazujące: ażeby monarcha przez listy swe sejmik na sześć tygodni przed sejmem zwyczajnym, a na trzy przed nadzwyczajnym zwoławszy, uwiadomił go następnie, przez umyślnie wysłanego od siebie posła lub przez listy, o celu narad przyszłego sejmu. Naradziwszy się o tém powiaty u siebie, miały się następnie zjechać we trzy tygodnie na ogólny zjazd,jenerałem" zwany (wielkopolskie się do Koła, małopolskie do Korczyna, ruskie do Wiśni, mazowieckie do Warszawy, Ukraińskie do Włodzimirza zbierały), ażeby na nim o propozycyi królewskiej swoje objawić zdanie. Dopiero od tego czasu, od roku 1521, mówi Bielski, pierwsze powiatowe (urzędowy charakter posiadające) nastały sejmiki, które mając takież same, co nakazywane od Jagieły, początkowanie (1), czyli pod powagą się rządu peryodycznie już zbierając, winny były w sejmowych obradach nie inną, jak na zjeździe powziętą, kierować się myślą (2). Przypatrzywszy się tym obradom, i według jakiego się obrzędu na Węgrach i w Polsce odbywały opowiedziawszy, (czeskie, ruskie i rossyjskie mało były rozwinięte), zeszkicujemy przez to jednę część historyi sej

(1) Conventus particulares agi ordinavit, mówi Długosz II. 180. Porówn. Biel. kron. 549.

(2) R. 1447. Jura et constitutiones promulgavimus, quae per universum regnum nostrum Poloniae in colloquiis generalibus particularibus et quibuscumquae judiciis terrestribus de cetero volumus et praecipimus observari et practicari, u Bandtk. jus pol. 252, 253.

mów słowiańskich. Druga część resztę o nich wyłoży, odpowiadając na pytania: kto na sejmy, za czyjém wezwaniem, iz jakiém uczęszczał prawem? Wnijdzie w to i opowieść o udziale miast w sejmowości, która obejmie szczegółowy pogląd na dalszy rozwój sejmików, a zakończy ten rozdział ogólna o sejmach i sej. mikach uwaga.

§ 140. O głównym wszystkich ziem zjeździe dotąd mówiąc, dawać mu nazwę sejmu, ile mogłem, unikałem, chcąc, w swojém go miejscu wymieniwszy, uwydatnić przezeń publicznych obrad koło, ile można, dokładnie. Jest ów wyraz, jak w poprzednich tomach uważałem, bardzo dawny, bo pomnikom prawodawstw w słowiańskim języku pisanym potoczny (1). Jest też na oznaczenie politycznego ciała, w którém życie całego narodu najdobitniej tętniło, najwłaściwszy. Bo gdy zjazdy niejaką sobkowością tchnęły, sejm, w samym wyrazie swym, przedstawiał schadzkę wszystkich wysłanników od powiatów, ziem i województw, ażeby, zszedłszy się na uświęconém przez prawo miejscu, życzenia na niém całego narodu objawili. Miejsce to stawało się na ten czas stolicą kraju, i nią, póki się ztąd sejm nie wyniósł, zostawało. Znaczenia tego od r. 1573 sejm nabrał w Polsce. Rok to w jej dziejach pamiętny, rok chwałą jej kraj opromieniający. W nim albowiem osierocony po jagielońskiej rodzinie polski naród, wystąpił w pełni życia, i choć religijnie, a poniekąd i socyalnie rozdwojony, politycznie się zjednoczył ściśle. Gdy dotąd sejm wtedy tylko, jak wypadło,

(1) Tłómacz polski statutu warteńsk. (w Pomnik. Lelewela 127), wyraża się: na seymye wyelgem wszego krolestwa. W stat. Policy czytamy wyraz sajom (sejm).

zwoływano, to przeciwnie peryodycznie go odtąd zbierano. Ztąd z nadzwyczajnego stał się zwyczajnym (według wyrażenia się praw naszych ordynaryjnym), obok którego wszakże był drugi w obiegu, zwoływany przez Króla za radą Senatorów, ilekroć się tego potrzeba okazała. Drugi ten sejm nadzwyczajnym (ekstraordynaryjnym) nazywany, stał w tymże co konwokacyjny, tudzież elekcyjny i koronacyjny rzędzie. Trzy te sejmy nie koniecznie przez samego Króla, ale i przez Sprawcę, czyli monarchy w czasie bezkrólewia zastępcę, (którym z urzędu był w Polsce Prymas, a na Węgrzech Palatyn, co przypominam), zwoływane bywały. Ponieważ ustawa rządowa z roku 1791 dziedziczność tronu uchwaliła, przez to samo więc elekcyjne i koronacyjne uchyliła sejmy (koronować się odtąd miał Król bez sejmu), a zatrzymała same tylko zwyczajne, które co drugi rok, tudzież nadzwyczajne, konstytucyjnemi nazwane, które dla poprawy ustawy rządowej, co lat dwadzieścia pięć odprawować się miały. W środku stał tak mianowany sejm gotowy, który nadzwyczajnemu, w dawném wyrazu tego znaczeniu, odpowiadając, nazywał się przeto takim, że wszystkie do zebrania się warunki raz na zawsze przygotowane mając, mógł być w każdym przypadku zwołany. Była to osobliwość, którą ze wszystkich Słowian, sami tylko Polacy bardzo dla siebie korzystnie wyrozumowali. U nich więc tylko sejm gotowy, a nigdzie indziej, nawet i u Węgrów, spostrzegcć się nie daje. Rzućmy okiem na obrady, i pojedynczo sejmowanie Słowian rozważmy.

§ 141. Węgrzyni sejmy swoje (comitia, diaetae), naprzód co rok, następnie (od r. 1417, 1498) co dwa i co trzy lata zbierali, a ograniczywszy ich kres w roku 1454 piętnastu dniami, następnie je do kilku miesięcy

przedłużyli, Toż poniekąd było niegdyś i w Polsce, gdzie czas zwoływania sejmów r. 1573 (Vol. II. 919) dwoma ckreślony latami, gdy następnie przekraczano, znowu do dawnego zwrócono (r. 1768 Vol. VII. 601) kresu, co téż i ustawa rządowa r. 1791 potwierdziła. Nic z tego w Czechach i Moskwie nie było, i prócz nadzwyczajnego, tudzież koronacyjnego, nie znano tu innego sejmu. Walnym się on i obecnym (powszechnym) w czeskiém, zwyczajnym w węgierskiem, a soborem w moskiewskiém nazywał państwie. Na Węgrach, gdy Króla wypadło obrać, lub (po ustanowieniu dziedzicznego tronu) ukoronować nowego, lub gdy Palatyna zanominować wypadło, sejm natychmiast zwoływano, i mimo to, że w nadzwyczajnym wypadł czasie, zwyczajnym go przecież nazywano. Obok niego zwoływany peryodycznie, zwyczajnym się też, a dopiero, gdy z przyczyn dotąd nie wydarzonych zebrany został, nadzwyczajnym się (conventus particularis) nazywał.

§ 142. Kiedy w Czechach miał być sejm zwołany, Król oznajmiał to narodowi przez pisma w tym celu do niego wydane, lub kazał o tém publicznie na rynkach miast i miasteczek głosić; albo, gdy było bezkrólewie, spełniali to panowie, a jeżeli krajem zawiadywał Sprawca, to się on zwołaniem sejmu zajmował. Mały był działalności jego zakres, a mały przeto, że, jak o tém w poprzednich dzieła tego powiedziałem tomach, ziemstwo wyczerpując najważniejszy czynności sejmowych wątek, dopełniać mu jedynie dozwalało, co samo opuściło. Miało to równo w XIII, XV jak i następnych wiekach miejsce, o czém się częścią z ulamków lózem chodzącego, częścią statutami objętego

ustawodawstwa czeskiego przekonywamy (1). Z najdawniejszego pomnika, rokiem nie oznaczonego, ale niezaprzeczenie pochodzącego z XIII wieku, widać, że sejm surowe stanowił kary na fałszerzów monety, na rozbójników po drogach publicznych łupieże czyniących, na banitów czyli ludzi z kraju wywołanych (psaneo, proscriptus), na szlachtę wreszcie, która naznaczając sobie w dobrach klasztornych zjazdy, żyła ich kosztem. Z statutu Władysława (tytułu XXXIV. O czti straceni, XLV o odporzich) bierzemy dowód na to, że r. 1486, 1492, 1494, 1499 sejmy kupować dobra ziemskie cudzoziemcom zakazały, że karę na fałszerzy ceduł (rodzaj dzisiejszego wekslu), że na złodziejów i t. p. ostre prawa stanowiły. Monarcha otwierał i zamykał sejm przy otwartych drzwiach; podczas obrad zamykano je. Każdy stan, zwyczajem, jak Eichorn (§ 121-3, 161, 162, 220, 435) mówi, w rzymsko-germans. cesarstwie przyjętym, osobno sejmował. O wynikach tych obrad, czyli o postanowieniach sejmowych, poweźmie czytelnik wyobrażenie z Palackiego archiwu, które się rokiem 1394, 1440 rozpoczyna. Są tu tak zwane artykułowe, czyli, jak mawiali Polacy, konstytucyje i uchwały sejmowe; są majestaty, czyli przywileje od Króla pod pieczęcią majestatyczną wydane; są nalezy i Niemcom téż znane (o czém Eichorn § 409 mówi) wynosy, czyli sądu sejmowego (ziemskiego) i wyznaczonych przezeń kommissyi wyroki; jest tu nakoniec nie jeden tak nazywany potaz, który opinią władzy w prawo nie zamienioną oznaczał.

(1) Pismo bez daty, ale z XII. wieku w Czas. V. 3 str. 304. Patrz téż r. 1436, 1442. W Pal. Arch. I. 45, III. 22 nstpn.