przeto dodawał temuż niższego co do pierwszeństwa miejsca, a zresztą zupełnie równego mu kolegę, którego, że mu pod główny nadzór oddał pieczęć małą, Pieczętarzem nazywał Król polski, Zwykle atoli Podkanclerzem go (1), a nawet Kanclerzem mianowano. Urzędnik ten kancelaryą się szczególniéj zajmował, listując w imieniu Króla i narodu tak z europejskiemi mocarstwami, jak i z władzami krajowemi, tudzież z prywatnemi osobami, które się w swych sprawach do Króla udawały. Kancelarya jego miała rozgałęzienie wielkie, posiadając Radzców senatorskiego i rycerskiego stanu, tudzież Pisarzów, którzy z akt kanclerskich wypisy częścią do archiwum królestwa głównego składali, częścią prywatnym je na żądanie wydawali. Gdy się, jak w następnym powiemy rozdziale, Rada nieustająca zjawiła, przeszło wiele czynności kanclerskich do nowego (jak pod r. 1775 Vol. VIII. 106 stoi) urzędu, a gdy ustawa r. 1791 wyszła rządowa, osobne ministerstwo dla spraw zagranicznych ustanowiono. d) Podskarbi. } § 118. Ponieważ już za Piastów, jak w § 38 tomu drugiego okazaliśmy, występowali Skarbnik i Podskarbi (Thesaurarius i Subthesaurarius, który się też Vicethesaurarius nazywał); więc nic dziwnego, że i za Jagielonów, urzędnicy skarbem zawiadujący, w podwójnej okazywali się liczbie, i oba na dworze przebywając, od ziemskiego się (Thesaurarius terrestris) ró (1) R. 1480 u Bandt. jus pol. 284 i r. 1491 Regni Poloniae Viceconcellarius u Rzysz. III. 468, r. 1685 jak Szulc 25 utrzymuje Procancellarius. żnili. Któryby z nich był naczelnym, a który podwładnym, chociaż to sama ich oznaczała nazwa,,,zastępcą" (Vicethesaurarius) zowiąc drugiego, wątpliwość jednakże zachodziła, jakie ten, a jakie ów ma pełnić obowiązki. Wprawdzie zniesiono z czasem tę wątpliwość, pierwszego Podskarbim królestwa, a drugiego Podskarbim tylko nazwawszy (1), ale nie zniesiono jej zupełnie: albowiem wzajemnie się oba na dworze zastępowali. Zupełne obu odosobnienie dopiero r. 1504 na sejmie piotrkowskim nastąpiło. Powiedziano wtedy, że Podskarbi, jak go czasem nazywano, wielki, ma pilnować przychodów i skarbu, a osobliwie miéć mennicę na pieczy, że ma wypłaty czynić i spory załatwiać skarbowe (2), płacąc każdemu według danego sobie od Króla rozkazu, za pełnione dla dworu lub rzeczy. pospolitej usługi; a zaś Podskarbi, będąc jakoby skarbu Sekretarzem, ma, przesiadując ciągle na dworze, pełnić tamtego, ilekroćby się z miejsca oddalił, obowiązki, tudzież wnosić do skarbu wpływające dochody, i takowe, za radą dworskich urzędników a rozkazem monarchy, tymże co Podskarbi wielki rozpłacać trybem. Więc z tego powodu ma i on na urząd przysięgę złożyć, i w ciągu urzędowania pilnować głównie (1) Za czasów Kazimirza W. sam tylko Subthesaurarius (r. 1350 u Rzysz. III. 262), Vicethesaurarius (na pogrzebie Kazimirza W. roku 1370, jak u Długosza II. 8 stoi) występował; toż za Jagieły i Kazimirza Jagielończyka (Vicethesaurarius regni Poloniae pod r. 1385, 1461, 1464 u Rzysz. III. 337, 430, 437 wymieniony). Ale r. 1489 za tegoż (tamże 460), tudzież za Jana Olbrachta r. 1494 (tamże 473), za Aleksandra (r. 1504 Vol. I. 297 ir. 1505 u Rzysz. III. 482) i za Zygmunta I. (r. 1506 tamże 139) Thesaurarius regni nostri, a obok niego Vicethesaurarius urzędował. (2) Ex sua tanquam privilegiata auctoritate expeditiones (wypłaty według etatu), condictamina (wypłaty za assygnacyami) et rationes (spór o należytość skarbową) faciet, r. 1504 Vol. I. 297. Porówn. Du-Cange. tego, ażeby wszelkie z krajowych lub królewskich przychodów wpływy lub rozchody, nie mijały się ze swém przeznaczeniem; co wszystko rachunkami usprawiedliwiać był winien. Podwładnych urzędników oba dobierali sobie, i z własnych, przez sejm tytułem wynagrodzenia za czynione wydatki na administracyą skarbu przeznaczonych sobie summ, tychże utrzymywali. To też i sami ich od służby, jeżeli się nie okazali użytecznymi, oddalali. Za Zygmunta Augusta postanowiono: ażeby Podskarbi, wchodząc na urząd, odbierał skarb inwentarnie, i z tego, co z dóbr Króla stołowych na potrzebę rzeczypospolitej (tak zwaną „obronę potoczną", o której w ostatnim tego dzieła rozdziale będzie) przeznaczono, sejmowi się rachował. Od roku 1607 reorganizowano skarbowy urząd, aż wreszcie, jak w czwartym dziale, o skarbowości mówiąc, powiemy, na Komissyą skarbową obu Podskarbich urząd przeobrażono. W Prusach istniejący od czasów krzy żackich i w czasie zawierania unii na swym urzędzie potwierdzony Podskarbi, trudnił się zbieraniem dochodów królewskich. Sejmowi się on pruskiemu z urzędowania swego, a nie Podskarbiemu koronnemu (1) rachował. e) Marszałek nadworny. § 119. Pełniąc Marszałek służbę dworską u szląskich i pomorskich Książątek, dygnitarzem się ich kraiku mianował (2). W Polsce wtedy dopiero dygni (1) Szczegóły o Podskarbich zebrał Konr. Larisch w Bibl. Warsz. r. 1845 IV. 237 nstpn. (2) Pod r. 1274 wspomniony od Księcia opolskiego Marsalcus noster, r. 1307 od raciborskiego Marsalcus ducis, r. 1496 od Księcia je tarzcm został, gdy obok Marszałka wielkiego postawiony, miał sobie przez ustawę sejmową (r. 1504 zapadłą) pewne obowiązki wskazane (1). Wszakże i w ów czas nie marszałkował wyłącznie, lecz i podskarbiował (2), bo miał czas po temu. Wyraźnie bowiem powiedziano, że kiedy Marszałek pierwszy urzęduje, nie ma się wtedy do niczego mieszać drugi (3), chociaż jest równie jak tamten Sprawcą i Mistrzem Dworzan, i ma nad urzędnikami i służebnikami dworskimi nadzór. Z czasem atoli zrównała się władza obu, i zwykle rządzili kolejno, pełniąc obok władzy dworsko-policyjnej, obowiązek mistrzów dworskiego i sejmowego obrzędu. To téż i z śmiercią monarchy urzędować nie przestali, obowiązani będąc nieść Prymasowi pomoc. W r. 1766 (Vol. VII. 468) ulżono ciężaru w urzędowaniu obu Marszałkom, przez odjęcie im nadzoru nad dworem, który osobnemu urzędowi oddał monarcha; atoli sąd nad Dworzanami, jak wprzód tak i teraz, sprawowali. Przez rozporządzenie ustawy rządowéj z r. 1791 do dawnego obowiązku wrócił ten, nadwornym się już nie nazywający, Marszałek. dno i drugie, a przytém i opawskie posiadającego księstwo, użyty za świadka Marszałek kniezetstwic Tiessynskeho, w Codex Sil. II. 13, 121, 215. R. 1349 wspomniony od pomorskiego Księcia Marschalko noster, u Rzysz. II. 711. (1) R. 1367. Marsalcus curie regalie (tak), i tamże tudzież r. 1369 marsalko, marschal, i 1392, 1461, 1494, toż samo u Rzysz. IIL 262, 302, 313, 346, 430, 473. Wreszcie 1530 curie nostre magister, tamże 439. (2) R. 1506. Marschalcus curie u Rzysz. III. 139, i r. 1547 Marsalcus curie et Thesaurarius terrestris. Vol. I. 589. (3) R. 1504. Vol. I. 295 eo praesente Marschalcus curiae de nulla administratione incumbentis officii se intromittat. f) Hetman polski. § 120. Od wzmiankowanego wyżéj Hetmana czeskiego, różnił się Hetman polski: był bowiem tamten urzędem administracyjnym, a ten wojskowym ściśle. W tym stosunku, w jakim niegdyś Wojewoda do narodu, a za Piastów do Króla zostawał, stojąc za Jagielonów Hetman, prowadził rycerstwo w pole z Chorą żym wspólnie, a ilekroć monarcha dowództwo objął, wtedy (co téż w § 30 tomu drugiego o Wojewodzie zauważyłem) pełnił przy nim obowiązek Chorążego. Potrzebnym się stał Hetman, odkąd Wojewoda, prze stawszy być ściśle wojskowym urzędnikiem, kiedy niekiedy tylko pułkom dowodził. Król więc, ilekroć osóbiście nie przewodził wojsku, powierzał nad níém dowództwo, kogo sposobnym być do tego uznał. Tak wyznaczony dowódzca, sprawował swój urząd na raz jeden, kończąc go wraz z wojenną wyprawą. Co trwało aż do czasów Kazimirza Jagielończyka, który przez cały ciąg panowania swego wojując, tworzył wodzów jednego po drugim, Hetmanami (Campiductor) ich zowiąc. Wreszcie nastal r. 1489 Hetman ogólny królestwa (1), który miał zapewne szczególnych Hetmanów pod swemi rozkazami. Z nich najczelniejszy polnym (campester) nazwany (2), zjawił się r. 1539, będąc nim jeszcze przed zaczęciem wojny naznaczony, ażeby wraz z Wojewodą i Kasztelanem dowodził pułkom, ileby się (1) R. 1489. Stanislaus de Wythowicze sanocensis Capitaneus Campiductor generalis regni nostri, u Rzysz. III. 461. (2) Porówn. Hetmaństwo przez Jul. Bartoszewicza w piśmie Słowo zeszyt 1 (więcej nie wyszło) Petersb. 1859 str. 18 opisane, |