Car Dymitr, który dworskie urzędy na niższe i wyższe podzieliwszy, drugie imionami polskich urzędników koronnych ponazywał. Nastał więc wielki Dworecki, wielki Koniuszy, wielki Orużniczy (nad orężem carskim dozór mający), wielki Miecznik, wielki Krajczy, wielki Sokolniczy (Łowczy), wielki Sekretarz, a oraz Pieczętarz, tudzież osobny Sekretarz wielki (niby polski Kanclerz i Podkanclerzy), nakoniec wielki Podskarbi (1) Zakroił więc na to, co było w Polsce, i gdyby był pożył Dymitr, byłyby się zapewne z urzędów tych ministerstwa rozwinęły w Moskwie.

§ 114. Weźmy teraz na uwagę ową, wyżej w § 110 wytkniętą, nielogiczność czeskiego prawa, Ministrem nazywał się urzędnik ten, który przez Cara, lub, jak było w królestwach polskiem i węgierskiém, przez monarchę z jakiegobądź, byle szlacheckiego, lub, jak w: Czechach, z uprzywilejowanego rodu, godność w narodzie piastującego dziedzicznie, mianowany był na urząd. Takim na Węgrach był Palatyn, niby rzymskogermański Elektor (2), który sługą będąc cesarstwa, był oraz Cesarza przeciwnikiem. Toż samo zjawisko na Węgrach tudzież w Czechach, choć tu ani Palaty. na, ani Elektora nie było, spostrzegamy. Tu bowiem ziemscy urzędnicy, uniżywszy się przed dworskimi, pod Królem i pod nimi intrygowali. Po Burgrabim

(1) Karamz. XI. 124. Z tych urzędów Orużniczy, Łowczy, Krajczy, tudzież Rind (niby giermek), już za Cara Wasila r. 1533 nastal. Karamz. VII. 110.

(2) Było siedmiu Elektorów (principes, electores), trzech duchownych (Arcybiskupi moguncki, koloński, trewirski), którzy kolejno urząd Kanclerza w cesarstwie sprawowali, i czterech świeckich. Z nich pierwszy Palatyn był oraz Strukczaszym, Książe saski Marszałkiem, brandeburski Podkomorzym,, Król czeski Podczaszym, Eichorn § 287.

praskim Ochmistrz, jak kazał zwyczaj na dworze Cesarzów byzanckich i Królów Franków przyjęty, pierw sze zajmował miejsce, będąc od ziemi (sejmu) na dwór królewski wydelegowany po to, ażeby ceremoniału przestrzegał dworskiego, sprawę o pochodzenie, szlacheckie wytoczoną rozpoznawał, sądom kameralnym i t. d. przewodniczył, i, jedném powiedziawszy słow wem, pierwsze po Królu zajmował na dworze miejsce (1). Sejm więc czeski wywyższając go, uniżył się przez to, i w tém się położeniu postawił, co rząd węgierski, który w środku między królestwem a monarchą stanął. Unikł téj nielogiczności naród polski, inny kierunek ministeryom i senatowi dawszy. Sam tu monarcha, bądź z pośród senatu, bądź z pośród osób nie będących Senatorami, wybierał Ministra. Kogo z drugiéj kategoryi wybrał, ten przez to samo Senatorem się stając, miał do zasiadania na sejmie przez uniją lubelską sobie wskazane miejsce. Pierwsze Marszałkowi koronnemu, drugie Kanclerzowi, trzecie Podkanclerzemu, czwarte Podskarbiemu, ostatnie Marszałkowi, czyli, jak się wyraził akt unijowy, Marszałkowi dwornemu (nadwornemu) naznaczono. W roku 1768 przybyło szóste miejsce, które Hetman wielki po Marszałku koronnym, i siódme, które polny po nadwornym zasiadł. Ustawa rządowa z r. 1791 do dawnéj wróciła się liczby, Ministra policyi, pieczęci, wojny, skarbu, i spraw zagranicznych, naznaczywszy, ale osób przez to do usług Korony z ministeryalnych urzędów branych nie zmniejszywszy. Ciż sami więc, co wprzód, byli Marszałkowie, i ta jedynie zaszła różnica, że gdy

(1) Du-Cange p. w. Magister aulae Imperialis, Ostiariorum, palitei Już w § 42 R. Z. C. nazwany jest Ochmistrz Capitaneus regni.

jeden Marszałek jako Minister w Straży (radzie państwa) zasiadał, to Marszałek drugi Kommissyi rządowéj przewodniczył, mając przytém dozór i zwierzchność nad dworem, i tego wszystkiego co dawny Marszałek dworu dopilnowując. Toż samo się o Pieczętarzach i t. d. rozumieć miało. Poznajmy Ministrów w szczególności.

a) Marszalek Wielki Koronny.

§ 115. W drugiej połowie XV wieku wystąpił w hierarchii urzędniczej dygnitarz, który już to Marszałkiem bez oznaczenia bliższego (1), już Marszałkiem królestwa (2) nazywając się, przybrał z czasem miano wielkiego, ażeby się tak od dworskiego, jako téż od ziemskiego, na Litwie urzędującego Marszałka, odznaczył. Będąc głównie do czuwania nad bezpieczeństwem osoby królewskiej przeznaczony, miał najwyższą władzę policyjną tam, gdzie monarcha stał swym dworem. Więc też za dworem jeździł, i gdziekolwiek się tenże zatrzymał, tam władzę swą rozpościerał, wykonywając na miejscu sprawiedliwość każdemu, ktokolwiek pokrzywdzony został; karząc bez żadnej folgi, ktokolwiek z krajowców lub cudzoziemców przestępstwa się lub zbrodni dopuścił. Miał też nadzór nad targami, i cenę sprzedawanym produktom naznaczał, zboża i produkta szlacheckie wyjąwszy; za co téż, z mocy służącego sobie na to prawa, pobierał targowe.

(1) 1506. Stanislaus de Chodecz Marschalcus u Rzysz. III. 139. (2) Pierwsze wzmianki o nim są pod r. 1428, 1461, 1466 z prostém wyrażeniem Marschalcus: następnie pod r. 1498 nazywa się Marschalcus Regni Poloniae, lub Regni nostri, u Rzysz. III. 430, 476, tudzież II. 532, 870.

W czasie bezkrólewia wykonywał, wspólnie z księdzem Prymasem najwyższą w kraju władzę, a nawet usiłował przywłaszczyć sobie wyłącznie moc zwoływania sejmów i sejmików (1), na co jednakże nie przystały narodu stany. K'woli wykonywania téj władzy straż przyboczną posiadał, i miał własne, osobno uorganizowane sądy. Ażeby zaś władzy swéj nie nadużył, określono ją osobnemi prawami, (tak zwane artykuły marszałkowskie), które przy wstąpieniu na tron każdego monarchy odczytywane na sejmie będąc, umieszczono r. 1699 w zbiorze sejmowych postanowień.

b) Kanclerz Wielki koronny.

§ 116. Już teraz i ludy greckiego obrządku Kanclerzy nazwę zaznały (2), mając jednego nie zaś dwóch, jak bywało w Polsce. Z tych pierwszy najwyższym, lub królestwa Kanclerzem, w XV wieku nazywany (3) będąc, mianować się w XVII (4) wielkim Pieczętarzem zaczął. Na Litwie już się r. 1451, jak w VI. 149 tego dzieła stoi, ukazał. Urzędnik ten stróżem był majesta. tycznej pieczęci, którą na jakiémkolwiek wycisnął piśmie, wtedy pismo to miało moc urzędową. Więc téż przysięgał na to, urząd obejmując, że listów pargaminowych, wieczystemi w statucie Zygmunta I. z r. 1511 zwanych, czyli pism takich, które przywilej lub dyplom na udzieloną godność lub posiadanie królewszczyzn w sobie zawrą, ani sam z własnej woli wydawać, ani

(1) Legn. II. 3 § 3, Skrzetuski I. 172.

(2) R. 1450, 1454. Kanziler, Kanciler, w Mon. 442, 465.

(3) R. 1381. Cancellarius supremus regni Poloniae, r. 1490 regni Poloniae Cancellarius, u Rzysz. III. 827, 379, 467.

(4) Od r. 1680, jak twierdzi Szulc 25.

na niezgodnie z prawem, przez samego nawet Króla, -wydanych, pieczęci, pod utratą (jak r. 1550, 1603 Vol. II. 617 powiedziano) urzędu, jeżeli się o to posłowie upomną na sejmie, nie wyciśnie. Pierwszym więc urzędnika tego obowiązkiem było, całości praw monarsze i Koronie służących przestrzegać, drugim tłómaczyć prawo stronom, gdy się od sądów grodzkich lub ziemskich do monarchy odwołają, trzecim prezydować w sądach zadwornych, czwartym przedstawiać senatowi, o czém ma być narada, tudzież dawać na zapytania Królowi czynione odpowiedź, piątym nakoniec podawać do druku uchwały na sejmie zapadłe, i takowe, pieczęcią opatrzywszy, rozséłać, gdzie należy. nastaniu Trybunałów, jak w następnym opowiemy tomie, część sądowej pracy jego, na dykasterye przeszedłszy, nie zwolniła i tak Kanclerza od prac nad prawodawstwem, albowiem i przez ustawę rządową (przez prawo o Straży uchwalone) zobowiązany został do czuwania nad prawodawstwem i sądownictwem krajowém, jako Minister sprawiedliwości.

c) Podkanclerzy.

Po

§ 117. Po ustaniu księstw udziałowych, ustał zupełnie i urząd kanclerski w nich sprawowany, nie mogąc się w ziemstwie, gdzie Pisarz rej wodził, ostać przy znaczeniu dawném. Fundusze po tych Kanclerzach na siebie spadłe zabrawszy monarcha, obracał je zwykle na naukowe çele (1). Gdy atoli przybyło wielkiemu Kanclerzowi dużo, z postępem czasu, pracy,

(1) Trzema kanclerstwami uniwersytet krakowski Jagieło (Wiszniewsk. hist. lit. IV. 254 w przyp.) uposażył.