c) Kasztelan.

§ 93. Župa była pierwotném ogniskiem, w którém się towarzystwo społeczne Słowian skupiało, a leżący w tej żupie gród, najważniejszym jej punktem obronnym. Kiedy z postępem czasu nie dawał bezpieczeństwa, wzniesiono obok dawnego gród nowy, i kasztelem go u Polaków nazwano. Przełożony nad tym kasztelem urzędnik, Kasztelanem u nich, a u innych Słowian Zupanem po dawnemu i t. p. nazywany, miał kolegą tego urzędnika, co gród dawny dzierżał, i Sta rostą się prawdopodobnie nazywał. Piecza o wojskowości stała się pierwszego, a sprawowanie sądów drugiego udziałem. Im większą obronę dawał krajowi jaki kasztel, tém téż więcej ceniony był nad inne kasztele. Największej wagi był ten, w którym monarcha rezydował, i którego był sam jakoby Kasztelanem. Obok leżący gród posiadł urzędnik ten, co za ludowych czasów głównym był siły krajowej przywódzcą. Był zaś nim, jak wiadomo, Wojewoda. Okoliczność ta, że krakowski zamek, jedna z najważniejszych Króla polskiego siedzib, bywał w czasie wojny (pod niebytność w nim monarchy) łupiony, zmusiła do przełożenia nad nim osobnego Kasztelana, który osiadłszy stale w kasztelu, gdy przez to wyrógował z niego Wojewodę, więc Wojewoda ten, ogołocony będąc z urzędowej siedziby, wziął w posiadanie gród miejscowy. Był to pierwszy, że się tak wyrażę, przykład kumulowania urzędów (incompatibilia), i powód powstania wyłącznego dla Kasztelanów i Wojewodów krakowskich prawa, ażeby pierwszy przed drugim wyżej siadał (precedencyą miał), a drugi mógł oprócz wojewodzińskiej i grodowo-starościńską, w miejscu urzędowania, swego peł

nić władzę. Prawo to, nie wiadomo kiedy (1) ustalone, pozostało aż do podziału Polski w swéj mocy, tłó maczone będąc z wielką ścisłością. Niegdyś kilka miéć na raz urzędów, i w tém samém województwie lub kasztelanii być Wojewodą, a oraz Kasztelanem lub Starostą (jak w § 28, 31 tomu drugiego powiedziałem), godziło się (2). Krótko mówiąc, nie zdrada kraju, jak sądzili dawni dziś prostowani kronikarze, lecz większa lub mniejsza ważność tych a owych grodów, wprowadzona w sferę politycznego prawa, wyjątkowość w krakowsko-kasztelańskim urzędzie spowodowała.

§ 94. Znaczenie większe lub mniejsze grodów sprawiło, że się Kasztelanowie na większych i mniej. szych, z mocy konstytucyi unijowej (r. 1569), podzielili. Pierwszych trzydziestu trzech, drugich, (po utworzeniu r. 1764 buskiego, r. 1768 mazowieckiego, r. 1775 łukowskiego, żytomirskiego, owruckiego, Kasztelana) pięćdziesiąt się i czterech doliczono. W wieku XIII i na początku XIV, po zniesieniu grodów, nad któremi zwierzchni dozór mieli Kasztelanowie, szesnastu ich ubyło. Powodem do tego był upadek grodów, których naprawiać nie widziano potrzeby. Należy o tém wiedzieć, że Kasztelanowie ci, którzy niegdyś w udziałowych księstwach lub podupadłych grodach (gród wojnicki niech posłuży za przykład) mieszkali,

(1) Lelewel w przypisku do Niesieck. wydania Bobrowicza I. 119, ustaleniu się precedencyi Kasztelana przed Wojewodą rok 1250 naznacza; lecz Kromer w opisie Polski (tłomaczenie Syrokomli 83) mówi, że dopiero,,od niejakiego czasu“ Kasztelan krakowski w senacie tak co do miejsca, jak i co do głosów przed wszystkiemi Wojewodami przodkować zaczął. Lecz możeż Kromer być w tak ważnej okoliczności wiarogodnym świadkiem?

(2) Inne dowody są u Romanowskiego 73, 81.

pomimo, że czém rządzić nie mieli (nie było bowiem dla nich grodu), tytułu swego używać nie zaniedbywali; ci zaś, którzy nowo po przyłączeniu do Korony księstw udziałowych utworzeni zostali, zajęli grody, gdy nie było dla nich kasztelów (za przykład niech posłużą bnińscy, czarnkowscy Kasztelanowie). Nakoniec ci, co albo nad pogranicznemi grodami (czchowscy, porównaj § 302 III tego dzieła) byli przełożeni, albo z księstw dopiero za Jagielonów z Koroną zunijowanych pochodzili, w poczet mniejszych Kasztelanów wnijść zniewoleni byli (1). Tak więc ten podział Kasztelanów nie był w Polsce od wieków (2), i ja dopiero r. 1501 pierwszą o nim znalazłem w źrzódłach wzmiankę (3). W r. 1641 większych „Jenerałami ca. łego województwa", a mniejszych powiatowymi" nazwano (4), i tamtych wielmożnymi, a tych urodzonymi tytułowano; co konstytucya z r. 1775 zniosła i we wszystkiem, precendencyą wyjąwszy, porównała Kasztelauów (5). Jest godném uwagi, że tytuł Kasztelana niedorzecznym być Ostroróg uznawał (6), że Węgrzyni ważyli go lekko (7), że cudzoziemcy znaleźć się w nim nie umieli (8) i t. p. Ceniono go atoli w Polsce wysoko, jako urząd odwiecznie europejski, i różne, nie tylko na wschodzie, lecz i na zachodzie Europy prze

(1) Inaczej niż my Kasztelanów rozróżnia wydawca Niesieck. I. 290. (2) Sądzi tak wydawca Niesieck. L. 290.

(3) R. 1501 u Bandtk. jus pol. 363 Castellani primores districtuum. (4) Vol. I. 13.

(5) Skrzetuski I. 165.

(6) W pamiętniku swym 67 mówi: nomen Castellani turpe est et absurdum.

(7) Porówn. Cynos p. w. Castellanus, castellum.

(8) Porównał go Kotosz. II. 2 z urzędem Okółniczego.

chodzący koleje, gdzie się też na większy i mniej. szy (1) dzielił.

d) Starosta.

§ 95. Ojca rodziny, czyli, jak się wyrażali Czesi, Starostę (2), wysoce uczcili Słowianie przedkarpaccy, nazwawszy imieniem jego ludowych tak publicznych, jak i prywatnych urzędników. Był u Polaków Starosta miodowy, był i jest u Rossyan Starosta gubny i sielski. Kapłan téż i wszelki nadzorca, Starostą się powszechnie przed Karpatami nazywał (3). Bardziej jeszcze uszanowali go Prusacy (4) i Polacy, z których osobliwie drudzy, jak w pierwszym i drugim tomie dzieła tego powiedziałem, czcząc odwiecznie Starosty nazwę, urzędu jego pamięć aż do upadku swego państwa zachowali. Urzędnik ten, będąc u nich z razu dóbr królewskich w kasztelanii leżących zawiadowcą, wkrótce, za przyczynieniem się do tego najprzód Kasztelana, a następnie samego monarchy, ogarnął w grodzie i w ziemi sądową władzę. Ten co w grodzie sądził, grodowym, ten co poza grodem urzędował, ziemskim lub dzierżawnym został nazwany Starostą. Kto od Króla kupił dobra, lub w posiadanie je dostał, ten przez to samo brał na siebie obowiązek sądzenia w dobrach tych osiadłych ludzi, to jest nieszlachtę; szlachta

(1) Castellanus, Subcastellanus, por. Du-Cange p. w. Castellanus 4, 6. (2) Jungmana słown. p. w. Starosta, do którego dodaj r. 1895 w Palack. Arch. I, 58.

(3) Porówn: słowniki czeskie, polskie, rossyjskie, i dodaj wymienionego u Klonowicza i innych pisarzy Starostę flisaków, wieśniaków i t. d. R. 1644 wieśniacy rossyjscy Starostę sobie siewnego (dla dopilnowania siewów) wybierali, w Akt. jurid. nr. 281.

(4) Stat. pruski w VI. 163 tego dzieła.

bowiem sądziła się w grodzie. Starostowie tacy zakupnymi, lub inaczej nie-sądowymi, czyli niegrodowymi zwani (1), równali się z grodowymi, ilekroć sądy odprawowali w zamku leżącym w owych dobrach. Wtedy bowiem do sądów tych uczęszczająca i szlachta, sądów Starosty zakupnego słuchać musiała (2).

§ 96. Chociaż i za Karpatami miał Starosta i ma do dziś poważanie wielkie, znacząc i tu ojca, tudzież naczelnika rodziny (3); jednakże na wierzch nie wypłynął, lecz pozostał na dole, urzędnikiem nawet ludowym tamże nie zostawszy. Miejsce jego zajął zachodnio-europejski Kapitan, który nigdy ojca nie oznaczał (4), tudzież grecki Kefalia. Lecz i pod tém nazwiskiem oba nie wystrzelili w górę, i nigdy takiego, co w Polsce i Czechach urzędnika, czyli nigdy pierwszego kraju dygnitarza, nie oznaczali. To téż zakarpacki Kapitan ani zastępcy swego nie miał, który się r. 1550 Podstarościm, a r. 1587 Surrogatorem w Polsce nazywał; ani się z angielskim Lordem, i z germańskim nie zetknął Wójtem; ani się nie podwoił (5), czyli na Jenerała nie wyforytował się nigdy.

(1) R. 1562. Vol. II. 610 powiedziano: aby Starostowie zakupni już nie jako Starostowie, ale jako bonorum possessores sprawiedliwości ludzkiej nie omieszkiwali.

(2) R. 1641. Vol. IV. 2 starostwa sądowe, które oraz ekonomiami są. (3) Starjejszina, o czém słown. Wuka porównaj, toż co dignitas w starosł. języku (patrz słown. Miklosicza) znacząc, na toż samo co Senior w zachodniej Europie, jak Du-Cange powiedział, wychodzi.

(4) Du-Cange p. w. Capitanagium-Capitaneatus, Bryssoniusz p. w. Capitanei.

(5) Patrz Vol. II. 597, 1076. Pod r. 1460 u Rzysz. II. 927 wymieniony jest Surrogatus advocati alias Lancfoyth (Landesvogt), toż co u Niemców Landeshauptmann. R. 1457 u Bandtk. jus pol. 235 universis et singulis capitaneis regni nostri tam generalibus quam particularibus quibuscunque terris et districtibus praesidentibus.