Obrazy na stronie
PDF
ePub

miało znaczyć, że Kmieć ten, co na sądach zasiadał, wyżej stał od pracującego w roli Kmiecia. Pierwszy ten Kmieć (sądownictwem zajmujący się), pod imieniem Kneza u Bośniaków, a drugi czyli Kmieć rolnik, pod swojem u tychże Bośniaków imieniem (1) słynie. Że toż samo było u Czechów, wykażemy niżéj.

b) Wojewoda a Palatyn.

§ 89. Prowadząc dalej rozpoczęte w tomie drugim o Wojewodach badania, uprzedzamy czytelnika, że urzędnik ten zwrócił się znowu do pierwotnego znaczenia, jakie miał w czasach przedmonarchicznych i monarchicznych. Powiedzieliśmy bowiem (2), że zna. cząc najprzód dowódzcę wojskowego, którego sobie naród na czas wojny wybierał, wykierował się z czasem na monarchę, pod którém to nazwiskiem słynął, dopóki się Księciem, Królem, Carem tytułować nie zaczął. To téż i później miano to przybierał tych krajów naczelnik, które się nowo, jak Mołdawia i Hercegowina, konstytuowały, lub które, jak Bośnia, Serbia i t. d. upadłszy, upatrywały ten tytuł dla swych władzców za najstosowniejszy (3). Koleje te przechodził Wojewoda i wtedy gdy urzędnikiem został. Ponieważ Król Madziarów, wziąwszy górę nad wszystkiemi w krajach,

(1) Hilferdynga Bosna 97, 340.

(2) Porówn. tego dzieła I. § 446. II. § 28, 29.

(3) W dyplomatach łacińskich, które tom pierwszy dyplomataryusza Dogielowego przedstawia, naczelnie rządzący Mołdawią urzędnik Palatynem, a w pisanych po słowiańsku, które zbiory różnych objęły, Wojewodą się nazywa (r. 1566 w Mon. 556 Woewoda, gospodar zemli moldawskoj). Toż Król Bośnii r. 1435 tamże 381 Weliki Woewoda. Toż Książe Hercegowiny r. 1442, 1453, 1461 tamże 413, 460, 485 lub Wojewodą tylko mianuje się, r. 1484 tamże 377.

które zawojował, rządzącemi Županami, nie nazwał się przecież Arcyżupanem, jak to niegdyś w témże się położeniu znajdujący serbski monarcha uczynił; przeto i jego Wojewoda, Nadwornym się a nie udzielnie rządzącym Zupanem (1) mianował. Lecz gdy w węgierskiem państwie byli też u Książątek na czele gmin stojących Wojewodowie i nadworni urzędnicy (Dworniki); więc gdy to bałamuciło hierarchią urzędniczą, przeto Wojewoda ów w potocznej tylko mowie, Nadwornym się zwał Żupanem, a w urzędowéj Palatynem mianowany był stale. Polski Wojewoda, prócz że do senatu wszedł, wyżej jak za Piastów nie postąpił. Z nim połączył się ruski, z początku nader nizki, a nawet prywatny służebnik, w XV zaś wieku znakomity dostojnik (2). O moskiewskim powiedzieć tego nie można. Bo chociaż, jak wnet okażemy, poszedł i on w górę, stanąwszy na czele ziemstwa za Cara Iwana Wasilewicza; daleko mu jednakże było do polskiego Wojewody, co wnet wykażemy.

§ 90. Z tego, cośmy dotąd rzekli, pokazuje się, że stojącemu na pierwszém miejscu w hierarchii urzędów zachodnio-europejskich niemieckiemu Palatynowi (Pfalzgraf) nie tylko wyrównywał, ale nawet przewyższał go Wojewoda węgierski: tamten bowiem sądownictwem się tylko w imieniu monarchy (3), ten zaś czémś więcej zajmował. Obierany był Wojewoda węgierski przez Króla i ziemian (r. 1439). Stawszy się (r. 1485) zastępcą, a w czasie małoletności monarchy

(1) Według słown. Dankowskiego str. 679 Nadorispan za Nadworny span. Patrz téż com wyżej o Komesie, Knezu i Żupanie powiedział. (2) Szajnochy Jadwiga III. 426, r. 1470 u Rzysz. II. 545. (3) Du-Cange p. w. Palans-gravius, Comites palatini,

opiekunem jego, dawał pierwszy na wybór nowego Króla, gdy do tego przyszło, swą kreskę. Przeznaczony na Sędziego najwyższego w królestwie sławońskiém (r. 1609) i dałmackiém, tudzież na Komesa trzech najznakomitszych komitatów (r. 1659) wyforytowany bę dąc, gdy do takiej, jak w żadnym innym kraju, doszedł władzy; przeto dom habsburski, połączywszy w nim namiestniczą (Locumtenens) i wojewódzką władzę (r. 1741), wyłącznie go dla jednego z Książąt swego rodu zachował (1). Od r. 1765 ciągle tę godność członkowie rodziny domu panującego sprawują na Węgrach.

§ 91. Nie poszedł tak wysoko polski Wojewoda, ehociaż z Palatynem miał wciąż podobieństwo niejakie: zbliżył się on raczej do niemieckiego Landgrafa, ale i do tego nie zupełnie. Był niegdyś, jak z § 28, 59 tomu drugiego wiadomo, nasz Wojewoda Palatynem i sądownictwem się zajmował. Okoliczności atoli przywiodły go do tego, że, dwór opuściwszy, do ziemstwa przeszedł. Cesarz rzymsko-germański zrobił najdzielniejszego w swej ziemi szlachcica dowódzcą siły zbrojnéj miejscowej; zkąd poszło, że ile było czelniejszych ziem w cesarstwie, tylu téż było Landgrafów (2). Toż samo Król polski uczyniwszy z Wojewodą, a przytém sądownictwo téż przy nim i inne obowiązki zostawiwszy, sprawił, że urzędnikiem ziemskim będąc tenże, pozostał w części i dworskim. To właśnie odróżnilo go od Landgrafa, który naczelnie rządził w powierzonej sobie do administrowania ziemi; gdy przeciwnie Wojewoda, choć był pierwszym z urzędników swéj

(1) Cynos p. w. Locumtenens, Palatinus, Blaskovits § 16, 45.
(2) Du-Caage p. w. Comes Provincialis, Eichorn. § 284 a. 240.

ziemi, jednakże nią nie rządził wyłącznie (1). Część policyjnej wykonywał władzy, stanowiąc cenę rzeczy targowych, i czuwał nad sprawiedliwością miar i wag aż do XVII wieku, w którym urzędowi skarbowemu czynność tę oddał. Nakoniec wywoływanie „,okazowania“ i dowództwo nad szlachtą w czasie pospolitego ruszenia wyjąwszy, zdał wszystkie obowiązki na swego zastępcę Podwojewodziego, obieranego z własnego ramienia, a sam senatorował (2). Jego też torem poszedł ów zastępca. Sprawy żydowskie, które po Wojewodzie objął, zdawszy na osobnych Sędziów [którzy Podwojewodzich mniejszych tytuł przybrali (3)], wag i miar pilnował wyłącznie; a gdy i ten obowiązek swym zastępcom oddał, to i oni go na Strażników, w tym celu jeszcze w r. 1792 obieranych, zlali (4).

§ 92. Istniał Wojewoda na Rusi w dawném, aż do czasów Cara Iwana Wasilewicza, znaczeniu, będąc wojskowym tylko dowódzcą. Odtąd nastał dwojaki, a nawet trojaki téj nazwy dostojnik. Był albowiem Wojewoda, że się tak wyrażę, ziemski, był ukrainny, był nakoniec skarbowy (opryczny i Dworecki). Pominąwszy trzeciego, gdyśmy już wyżej (§ 72) o nim mówili, czynię o pierwszym tę uwagę, że oprócz dowództwa siły zbrojnéj, kościołem się też w imieniu monarchy, ogólnego cerkwi kolatora, dalej zewnętrznemi swéj ziemi sprawami, nakoniec sądownictwem i administracyą zajmował, a nadto wykonywał nadzór nad wszystkiemi urzędami, tudzież nad dzierżanemi od rządu do

(1) Odróżniają też obu słownikarze czescy. Bohemarius 39 mówi: Dux Woyewoda, a Welessini 242, Palatinus Lankrabye.

(2) R. 1562. Vol. II. 624. Lengnich III. 6.

(3) R. 1673. Vol. V. 170, 171.

(4) Rulikowski w Kron. Warsz. r. 1856 nr. 128.

brami (rozradnja, pomiestnija dieła), nakoniec nad policyą, skarbowością i t. p. czuwał. W tym celu więc wchodził w stosunki z sąsiedniemi swéj ziemi państwami, działając według instrukcyi, którą mu dano, obowiązany będąc we wszystkiém się, o czém w niej wzmianki nie było, odnosić do Moskwy. Miał obszerną kancelaryą wraz z archiwum (priseżnaja, prikaznaja izba), która się na osobne dzieliła stoły (izby), a których było pięć znakomitszych: kassa (dienieżna), badawcza (sisknaja), sądowa (sudebnaja), ekonomiczna czyli dobrami rządowemi zawiadująca (pomiestnaja) i pocztowa (jamskaja) izba. W izbach tych Djaki, Starostowie i t. p., a w kancelaryi sam Wojewoda z pomocnikami przez rząd sobie dodanemi zasiadał. Im więcej wagi przywiązywano do kraju lub miasta, do którego Wojewodę wysłano; tém też wyższego stopnia urzędnika tam poséłano i liczniejszych mu dodawano pomocników; jechał więc Bojar do jednych, a do drugich Okólniczy, z którymi udawali się tamże dworscy wyżej od nas poznani urzędnicy. Inaczej się rzecz miała z ukrainnymi Wojewodami: ci albo pierwszemu podlegali, albo wprost zależeli od rządu. Sadzano ich po niższego rzędu a takich miastach, które na granicy leżąc, były przez się ważnym punktem działalności wojskowej. Mieli pod sobą siłę zbrojną i kancelaryą swoją, pod kierunkiem dodanego im Djaka, posiadali. Niekiedy w jedném miejscu bywało po dwóch Wojewodów z osobnemi kancelaryami (1).

(1) Dowody u Czyczer. w oblast. 75 nstpn. Kotoszych, VIII. 1.

« PoprzedniaDalej »