quidem esse arbitror. 98. Quid enim auditurum putas fuisse Ulyssem,4 si in illa simulatione perseverasset? qui, cum maximas res gesserit in bello, tamen hæc audiat ab Ajace:

Cuju' ipse princeps juris jurandi fuit,

5

Quod omnes scitis, solus neglexit fidem.
Furere assimulavit; ne coiret, institit.
Quod ni Palamedis perspicax prudentia

Istius percepset malitiosam audaciam,
Fide sacratum 7 jus perpetuo falleret.

8

99. [p. 72.] Illi vero, non modo cum hostibus, verum etiam cum fluctibus, (id quod fecit) dimicare melius fuit, quam deserere consentientem Græciam ad bellum barbaris inferendum. Sed dimittamus et fabulas, et externa: ad rem factam, nostraque, veniamus. M. Attilius Regulus, cum, consul iterum, in Africa ex insidiis captus esset," duce Xanthippo Lacedæmonio, imperatore autem patre Hannibalis, Hamilcare, juratus missus est ad senatum, ut, nisi redditi essent Pœnis captivi nobiles quidam, rediret ipse Carthaginem. Is, cum Romam venisset, utilitatis speciem videbat; sed eam, ut res declarat, falsam judicavit : quæ erat talis : manere in patria, esse domi suæ cum uxore, cum liberis; quam calamitatem accepisset in bello, communem fortunæ bellicæ judicantem, tenere consularis dignitatis gradum. Quis hæc neget" esse utilia? quæ

10

Beier. Billerb.-4 Ulyssem fuisse Bern. 3. perseveravisset Bern. 1. 2. 4. Basil. Petr. 1568. hoc audiat e codd. Heusing. Gernh. Beier. hæc audivit Bern. 5. Basil. Magnol. Manut. Lamb.-5 Furere assimulare Bern. 3. Orell. Furere se simulavit Lamb. Furere simulavit Basil. ne quo iret Victor. ne co iret Bern. 5. -6 Istiu' percepsit Manut. Lamb. Istius percepisset Bern. 1. 2. 3. 4. 5. Basil. Magnol. malitiosam astutiam Gud. 2. Gernh. Schutz. Beier. et sic Wakef. ad Lucr. 1. 234.-7 Fide sacrata Bern. 5. Pearc. Gernh. Schutz. Beier. Orell. Fides sacrata Magnol. Manut. Lamb. Ei de sacrata Bern. 1. 2. Fide sacrata Bern. 4. Fides sacrata Basil. Fide sacratum Bern. 3. Victor. Petr. 1568. Græv. Colon. 1748. Facciol. Heusing. jus perpetuum Lamb.-8 Sed omittamus Bern. 1. 2. 3. 4. Basil. Victor. Heusing. Gernb. Schutz. Beier. Olshausen. Orell. nostramque Bern. 1. 2. 3. 5. Basil. Victor. Petr. 1568. Pearc. Schutz. ad rem factaque veniamus Magnol. Manut. ad rem nostraque veniamus Lamb.-9 M. Attilius Regulus, consul... captus, omissis cum et esset, Lamb. et Petr. 1568. esset omittit Bern. 4. est missus Bern. 1. ipse omittit Bern. 4.-10 Hæc, quæ erat tulis, e gloss. esse videbantur Langio et Lambino; delevit Facciol. esse domui Bern. 1. 2.4. Petr. 1568. Heusing.-11 Quis hæc negat Bern. 1.2.4. Vic

2

I

censes, magnitudo animi et fortitudo negat. XXVII. 100. Num locupletiores quæris auctores? Harum enim est virtutum proprium, nil extimescere, omnia humana despicere; nihil, quod homini accidere possit, intolerandum putare. Itaque quid fecit? In senatum venit: mandata exposuit: sententiam ne diceret, recusavit: quamdiu jurejurando hostium teneretur, non esse se senatorem.3 Atque illud etiam (o stultum hominem, dixerit quispiam, et repugnantem utilitati suæ !) reddi captivos, negavit esse utile: illos enim adolescentes esse, et bonos duces, se jam confectum senectute. Cujus cum valuisset auctoritas, captivi retenti sunt: ipse Carthaginem rediit; neque eum caritas patriæ retinuit, nec suorum. Neque vero tum ignorabat, se ad crudelissimum hostem, et ad exquisita supplicia, proficisci: sed jusjurandum conservandum putabat. Itaque tum, cum vigilando necabatur, erat in meliore causa, quam si domi senex captivus, perjurus consularis, remansisset. 101. At stulte, qui non modo non censuerit captivos remittendos, verum etiam dissuaserit." Quomodo stulte? etiamne, si reipublicæ conducebat? Potest autem, quod inutile reipublicæ sit, id cuiquam civi utile esse? 3 XXVIII. Pervertunt homines ea, quæ sunt fundamenta naturæ, cum utilitatem ab honestate sejungunt. Omnes enim expetimus utilitatem, ad eamque rapimur; nec facere aliter ullo modo possumus: nam quis est, qui utilia fugiat? aut quis potius, qui ea non studiosissime persequatur? Sed,

I

6

8

tor. quem censes Bern. 1. 2. 3. 4. Basil. Victor. Lamb. Petr. 1568. Græv. Colon. 1748. Heusing. Gernh. Schutz. Beier. Nobb. Olshausen. Quem censes? Magnitudo Orell. quid censes? Magnitudo Magnol. Manut.

CAP. XXVII. 1 An locupletiores Magnol. Manut. Nam locupletiores Bern. 1.2. 4. Basil.-2 Harum enim virtutum proprium est e duobus codd. Beier. Harum est enim v. p. Bern. 4. Harum enim v. est p. Bern. 3. nihil extimescere Bern. 1. 2. 3. 4. 5. Basil. Victor. Facciol. Pearc. Heusing. Gernh. Beier. Schutz. Olshausen. Orell.-3 Bern. 2.4. Victor. non esse senatorem.-4 Bern. 4. dixerit quispiam repugnantem. Mox, adolescentes et bonos duces esse Bern. 5. Facciol. esse omittunt hoc loco Magnol. Manut. cujus tum jam valuisset Basil. patriæ caritas Bern. 3.-5 Neque vero tunc Lamb. Neque vero tamen Magnol. Manut.-6 Itaque tum inquam cum Bern. 3. perjurus et consularis Magnol. Manut.-7 Basil. persuaserit.-8 E tribus codd. Beier. esse utile.

CAP. XXVIII. i Bern. 3. fundata natura.-2 Idem cod. fugiat? potius quis

quia nusquam possumus, nisi in laude, decore, honestate, utilia reperire, propterea illa prima et summa habemus ; utilitatis nomen non tam splendidum quam necessarium ducimus. 102. Quid est igitur (dixerit quis) in jurejurando? num iratum timemus Jovem? At hoc quidem commune est omnium philosophorum, non eorum modo, qui Deum nihil habere ipsum negotii dicunt, et nihil exhibere alteri, sed eorum etiam, qui Deum semper agere aliquid et moliri volunt, nunquam nec irasci Deum, nec nocere. Quid autem iratus Jupiter plus nocere potuisset, quam nocuit sibi ipse Regulus? Nulla igitur vis fuit religionis, quæ tantam utilitatem perverteret. An, ne turpiter faceret? Primum, minima de malis. Num igitur tantum mali turpitudo ista habebat, quantum ille cruciatus? Deinde illud etiam apud Attium,

Fregisti fidem. Neque dedi, neque do, infideli cuiquam,

quanquam ab impio rege dicitur, luculente tamen dicitur. 103. [p. 73.] Addunt etiam, quemadmodum nos dicamus. videri quædam utilia quæ non sint, sic se dicere, videri 8 quædam honesta, quæ non sint: ut hoc ipsum videtur honestum, conservandi jurisjurandi causa ad cruciatum revertisse; sed fit non honestum, quia, quod per vim hostium

.....

est. Actutum, studiosissime non ea Basil.—3 Ita Basil. et Facciol. illa et prima alii codd. et edd. non splendidissimum Basil.-4 Idem cod. non modo eorum. Pro dicunt, quod servant Bern. 1. 2. 3. 4. 5. Basil. tradunt exhibet Gud. 4. dicunt uncis inclusit Orell. delerunt Lamb. Petr. 1568. Pearc. Schutz. Beier. Billerb. et ante nihil omittunt Bern. 1. 2. 3. 4. 5. Basil. Victor. Lamb. Hensing. Gernh. Schutz. Beier. Olshausen. Nobb. Orell. qui eum semper Bern. 4.5 Ita Bern. 1. 5. Basil. Victor. Magnol. Manut. Facciol. Heusing. Gernh. Schutz. præverteret Bern. 2. 3. 4. Lang. Lamb. Græv. Colon. 1748. Pearc. Beier. præveniret codd. aliquot et Petr. 1568.-6 Non igitur Bern. 1. 5. tantum malum Bern. 4. habebit Bern. 1. 2. 4. 5. Magnol. Manut. denique illud Ernesti errore typogr. propagavit Schutz. apud Accium Bern. 1. 2. 3. 4. Basil. Victor. Magnol. Manut. Lamb. Pearc. Facciol. Heusing. Orell.-7 Fregistin' Bern. 4. Heusing. Gernh. Schutz. Beier. Nobb. Olshausen. Orell. Fregistine Bern. 1. 2. 5. Basil. Victor. Magnol. Manut. Lamb. Petr. 1568. Billerb. do cuiquam fidem Basil.-8 Bern. 3. sic se videre dici. Mox, quæ non sunt Bern. 1. 4. Victor. quæ non sint: sese dicere Basil. Paulo post, pro quia Petr. 1568. habet quum, i. e. quoniam. Voc. hostium omittunt Pal. 1. Gnd. 4. Beier. Billerb. uncis inclusit Nobb. actum esset Bern. 3. ratum non debuit esse

esset actum, ratum esse non debuit. Addunt etiam, quicquid valde utile sit, id fieri honestum, etiam si antea non videretur. Hæc fere contra Regulum. Sed prima videamus. XXIX. 104. Non fuit Jupiter metuendus, ne iratus noceret; qui' neque irasci solet, neque nocere. Hæc quidem ratio non magis contra Regulum, quam contra omne jusjurandum, valet. Sed, in jurejurando, non qui metus, sed quæ vis sit, debet intelligi. Est enim jusjurandum affirmatio religiosa. Quod autem affirmate,3 quasi Deo teste, promiseris, id tenendum est: jam enim, non ad iram Deorum, quæ nulla est, sed ad justitiam et ad fidem, pertinet. Nam præclare Ennius:

O Fides alma, apta pinnis,+ et Jusjurandum Jovis ! Qui igitur jusjurandum violat, is fidem violat, quam in Capitolio vicinam Jovis Optimi Maximi (ut in Catonis oratione est) majores nostri esse voluerunt. 105. At enim ne iratus quidem Jupiter plus Regulo nocuisset, quam sibi nocuit ipse Regulus. Certe, si nihil malum esset, nisi dolere. Id autem non modo non7 summum malum, sed ne malum quidem esse, maxima auctoritate philosophi affirmant; quorum quidem testem non mediocrem, sed haud scio an gravissimum, Regulum, nolite, quæso, vituperare. Quem enim locupletiorem quærimus, quam principem populi Romani, qui, retinendi officii causa, cruciatum subierit voluntarium? Nam, quod aiunt, minima de malis, id est, ut turpiter potius, quam calamitose; an est ullum majus malum turpitudine? quæ si in deformitate corporis

Bern. 4.-9 Hensing. si ante.

CAP. XXIX. 1 Magnol. Mannt. Lamb. quia. Statim, nec irasci Bern. 3. Basil. nec nocere Bern. 1. 2. 3. Basil. Victor. Heusing. Beier. Orell.2 Reguli Bern. 1. 2. 3. 4. Goth. Gud. 1. 2. Victor. Lamb. Petr. 1568. Heusing. Gernh. Beier. Schutz. Nobb. Olshausen. Orell. intelligi debet Bern. 3.-3 Quod autem affirmative Bern. 5. Basil. Magnol. Manut. Quod autem affirmat et quasi, &c. Bern. 3.-4 Bern. 3. Magnol. pennis.—5 Qui jus igitur jurandum Gud. 1. 2. 4. 5. Bern. 1. 2. Lamb. Petr. 1568. Heusing. Gernh. Schutz. Beier. Orell. Qui jusjurandum igitur Basil. vicinam Jovi ut, omissis intermediis, Bern. 3.-6 Bern. 2. dolore; Lamb. dolor.-7 Id autem non modo, altero non omisso, Bern. 3. Heusing. Gernh. Schutz. Beier. Nobb. Olshausen, Orell. malum omittunt Gud. 2. Heusing. sed nec malum Bern. 5. Basil. Magnol, Manut. Paulo post, quæso nolite Bern. 3.-8 Bern. 5. prin.

habet aliquid offensionis, quanta illa depravatio et foeditas turpificati animi debet videri? 106. Itaque, nervosius qui ista o disserunt, solum audent malum dicere id, quod turpe sit; qui autem remissius, hi tamen non dubitant summum malum dicere. Nam illud quidem,

12

Neque dedi," neque do fidem infideli cuiquam, idcirco recte a poëta; quia, cum tractaretur Atreus, personæ serviendum fuit. Sed si hoc sibi sumunt, nullam esse,fidem, quæ infideli data sit; videant, ne quæratur latebra perjurio. 107. Est autem jus etiam " bellicum, fidesque jurisjurandi sæpe cum hoste servanda. Quod enim ita juratum est,'4 ut mens conciperet fieri oportere, id servandum est: quod aliter, id si non feceris, nullum est perjurium: ut, si prædonibus pactum pro capite pretium non attuleris, nulla fraus est, ne si juratus quidem id non feceris: nam pirata non est ex perduellium ' numero definitus, sed communis hostis omnium. Cum hoc nec fides debet, nec jusjurandum esse commune. 108. Non enim falsum jurare, perjurare est: 16 sed, quod ex animi tui sententia juraris, sicut verbis concipitur more nostro, id non facere, perjurium est. Scite enim "7 Euripides:

Juravi lingua, mentem injuratam gero.

cipem publicæ rei; Magnol. Manut. principem rei publica.-9 Bern. 1. 2. 5. Basil. Victor. Magnol. Manut. Facciol. turpificati de Gœrenzii opinione ad Fin. p. 317. delerunt Beier. et Billerb.-10 Bern. 5. Magnol. qui illa.— 11 Fidem neque dedi Lamb. do infideli Bern. 1. 2. 3. 4. Victor. Heusing. Gernh. Schutz. Beier. Nobb. Olshausen. Orell. Mox, a poëta dicitur Bern, 5. Magnol. Manut.-12 Sed si hic codd. aliquot, et Magnol. Sed si hinc Manut. Lamb. Petr. 1568. Facciol. sibi deest in Basil. sument Bern. 1. 2. 3. 4. Orell. ne quærant latebram Bern. 3.-13 Est jus etiam e codd. Hensing. Gernh. Beier. Orell. Est etiam jus Basil. Est autem etiam jus Bern. 5. Magnol. Manut. sæpe hosti Bern. 5. Magnol. Manut. Facciol.—14 Quod enim juratum est Bern. 2. 5. ut mens deferentis Magnol. Manut. id observandum est Bern. 5. Magnol. Manut. Lamb. id si non fecerit Bern. 1. 2. 3. 4. Basil. Lamb. perjurium est Bern. 5. Victor. Magnol. Manut. Lamb. Petr. 1568. Facciol. Beier.-15 Ita Bern. 1. 2. 3. 4. 5. Basil. non est perduellium codd. aliquot, Lall. Heusing. Gernb. Schutz. Beier. non est ex perduellionum Petr. 1568. non est perduellium numero definitur Rom. 1469. definitus pro gloss, habent Grut. J. M. Hensing. et Orell. non est ex p. numero; definitur communis, &c. Orell. ne fides debet Bern. 1. non fides esse debet, nec jus jurandum commune Bern. 5. Magnol. Manut. fides esse communis Basil.-16 Non e. f. j. pejerare est Victor. Magnol. Manut. Facciol. est omittit Petr. 1568. quod ex a. t. s. juraveris Bern. 5. Magnol. Manut. Lamb. Petr. 1568. concipitur in ore