Obrazy na stronie
PDF
ePub

Romantyczność.

Druga poezya, która również ma być uważaną za wstęp, oznacza świat poezyi romantycznej, mianowicie: serca, uczucia ; to właśnie kierunek, jakiego się poeta w swych utworach później trzymał. Proroczo wypowiada tu swe przyszłe przeznaczenie:

Czucie i wiara silniej mówi do mnie

Niż mędrca szkiełko i oko i t. d.

Jest on głównie zdania, że wiarą, a sercem, daleko więcej oddziaływać można na naród, niż zimnemi prawdami rozumu. Kto nie zna żywych prawd, ten nie dojrzy żadnych cudów: miej serce i patrzaj w serce oto hasło życia.

Nie znasz prawd żywych nie zobaczysz cudu!
Miej serce i patrzaj w serce!

Pod tym względem Mickiewicz miał słuszność.

Ten wielki cudotwórczy świat uczucia musiał przedewszystkiem poezyi polskiej być natchnionym, musiał ją przejąć całą. Od czasu jak Kochanowski wyśpiewał swe Elegie i Treny, nie było w Polsce żadnej narodowej liryki. Ograniczała się na pieśniach religijnych i Idyllach. Tu i owdzie zadźwięczy czasem poezya wyższego lirycznego polotu. Niekiedy dał się nią słyszeć Karpiński. Dopiero upadek Polski złamał serce narodu, boleść przeniknęła go na wskróś i odtąd liryka zyskała liczne utwory, szczególniej w pieśni narodowej. Ta jednak dawna poezya nie dosięgła jeszcze do wzniosłej sztuki lirycznej, wyjąwszy pojedyńcze ody. Ostatni klassycy zniżyli to uczucie do konwencynalnych form społecznych, do etykiety i mody. Rozum ostudził ogień ich uczucia, polot rozzarzonej fantazyi został zahamowany, wstrzymany iskrami dowcipu. Z resztą, z dawien dawna, jednostka w Polsce zajmowała się głównie, tylko polityką, państwem. Zajęcie to pochłaniało w siebie wszystkie uczucia, wszystkie wzruszenia serca. W tym względzie byliśmy podobni do Greków i Rzymian. Miłość ojczyzny mogła się u nas podnieść do najwyższego fanatyzmu. Miłość indywidualna nie miała w porównaniu do niej żadnego znaczenia. Mamy tysiące przykła

dów, że jej się wyrzekano, gdy chodziło o ojczyznę. Dla tego też w naszej dawnej poezyi, mamy wprawdzie wiele utworów w rodzaju lirycznym, odnoszących się do ważnych historycznych wypadków, bitw, zwycięztw, tryumfów, koronacyj królów i t. d., które niestety są małej wartości z powodu krótkotrwałości literatury czasów Zygmuntowskich, a następnie skutkiem wpływu spruchniałych Jezuitów wpadła liryka w rodzaj poezyi panegirycznej. Jakeśmy już mówili, Polak tylko w stosunku do Boga, kraju i życia familijnego, czuł się indywidualnie czynnym i mógł się swobodnie wywnętrzać. Ztąd liczne tłómaczenia psalmów i liczne oryginalne pieśni religijne, szczególniej na cześć Matki Boskiej, doznającej szczególnej czci w Polsce. Mickiewicz też wiele stworzył w tym rodzaju. Z tego samego, wypływa rodzaj wyżej wspomniany, poezyj idyllicznych. Dotąd jeszcze każdy Polak zna swego brata więcej z jego usposobienia dla ojczyzny, aniżeli z jego charakteru, jako człowieka. To wnętrze polskiego serca, można śmiało twierdzić, dopiero Mickiewicz otworzył. Subjektywne usposobienie Polaka było dotąd polityczne, religijne, familijne, teraz zaś stało się ludzko-indywidualnem, samo uważając się za siłę i za samoistny świat dla siebie i pragnąc prawo do bytu pozyskać. Jak poprzednio wpływ powierzchownej francuzkiej poezyi, zaledwie tej stronie uwydatnić się dozwolił, tak obecnie niemiecka głęboka, wewnętrzna, reflekcyjna liryka, z którą Polacy się zapoznali, była właściwą dźwignią do jej podniesienia. Wreszcie utrata politycznej niezależności, znakomicie poczyniła się do tego, że duch ten jeszcze .szybciej w tym kierunku postępował. Cofnął się on w głąb siebie i ukrył tam wszystko co mu z rzeczywistości, najlepszego pozostało. Tu tylko w sercu, tu się ochroniło,

Co w mej ojczyznie najlepszego było.

Mówi poeta. Już wyżej powiedzieliśmy, że cały kierunek tak politycznego jak i literackiego życia w Polsce w pewnym czasie nosił na sobie charakter sprzysiężenia, a każdy zrozumie snadno, że takie życie tylko przez wzajemną skłonność, miłość, i zaufanie, może być utrzymanem. Wreszcie stan życia uniwersyteckiego młodzieży w Wilnie za pośrednictwem towarzystw promienistych i filaretów, ten kierunek serca, sam przez się wywołał i do najwyższego stopnia spotęgował.

Cybulskiego, Odczyty.

8

,,Miej serce i patrzaj w serce", być musiało, tu gdzie rząd argusowemi oczami śledził każde poruszenie życia narodowego, więcej niż gdzie indziej hasłem życia. Wszystkiego tego dotykamy szczególniej, aby dowieść, że ten głęboki ton liryczny, który poezye Mickiewicza na wskróś przenika nie był wcale przypadkowym, lecz powstał z prawdziwego zwrotu, jaki duch polski przybrał w najnowszym czasie.

Co się zaś tyczy samego utworu, o którym mowa, ten określa zarazem grunt, z którego naprzód poezya romantyczna swój początek wzięła. Jakiż to był grunt? Oto, życie ludowe ze swym bezpośrednim, naturalnym, przyrodzonym sposobem zapatrywania się i poczucia. Jest to życie narodowe, które się jeszcze nie wyrzekło natury, ani ziemi, ani nad nią zawieszonego nieba, ani swojej tradycyi, swych podań, swych obyczajów, wspomnień, swej wiary i przesądów, owszem w tem wszystkiem jako w świecie sobie właściwym żyje i porusza się. Na tym gruncie głównie spoczywa każda poezya ludowa. Ztąd też ten charakter poezyi ludo'wej naiwny, dobroduszny, delikatny, pełen uczucia, fantastyczny, allegoryczny, cudowny, czasami ciemny lecz niemniej prawdziwy, bo wyobrażenia ludu wiernie przedstawiający. Jak on pięknie w pomienionej poezyi jest oddanym, nie potrzebuję się rozwodzić. Mickiewicz za materyał do swych ballad użył go i właśnie w tem okazał on swój najgłębszy poetyczny pogląd, ponieważ poezya ludowa jest i będzie zawsze punktem wyjścia każdej poezyi narodowej. A że podobnej dotąd w Polsce nie było, musiano więc od. początku zaczynać, aby się zagłębić w pierwiastkową, nieznaną sferę zapatrywania się ludu. Tam na gruncie ojczystym, pasmo nowego rozwoju nawiązać i coraz ściślej przez stólecia aż do teraźniejszości prowadzić i jak na złotej nici piękne perły ducha narodowego podać nanizane współczesnym do poznania, użytku i natchnienia. Taka była myśl, która nad Mickiewiczem unosiła się, z niej ballad początek. Że tego kierunku klassycy nie pojmowali, że wartości poezyi ludowej i podania nie umieli ocenić, dziwić się nie będziemy, mając na uwadze, że oni przez szkołę francuzką, której hołdowali, z gruntu ojczystego strąceni zostali. Z tej więc przyczyny, pierwej byli przeciwnymi temu kierunkowi, w Wilnie zaś całą swą siłą walczył przeciw niemu matematyk

i astronom Jan Śniadecki, uważając go jako płód wstrętnej niemieckiej metafizyki. Do niego odnoszą się słowa, z któremi zwykł się był publicznie odzywać, a które Mickiewicz w poezyi staremu mędrcowi, pragnącemu ludowi wybić z głowy wiarę w obecność duchów zmarłych, kładzie w usta :

„Duchy karczemnej tworem gawiedzi,
W głupstwa wymarzone kuźni,
Dziewczyna duby smalone bredzi,
A gmin rozumowi bluźni."

W tym wyrazie dziewczyna czuje, leży całe rozwiązanie i odpowiedź.

Także było usposobienie klassyków względem powstającej Romantyczności. Inaczej pojęła ją młodzież, ona bezpośrednio i instynktownie odgadła o co tu chodziło.

Charakterystyka Ballad.

Co się tyczy ballad, ponieważ ich nie mogę rozbierać szczegółowo, muszę się więc ograniczyć na ogólnej tylko charakterystyce. Ich grunt i podstawę już określiłem. Są one też same, co poezyi ludowej, z tą różnicą, że ostatnią sam lud tworzy a nazwisko poety nigdy nie bywa wymienionem; te zaś mają szczególnych poetów lub szkoły poetyczne. Gdy zatem poezya ludowa mniej uwagi zwraca na sztuczną formę, ballady przeciwnie nigdy jej nie zaniedbują. Jednak odpowiednio do natury materyału, raz zbliża się ona do prostoty pierwszych, drugi raz jest znowu sztucznym płodem fantazyi poetycznej. Sam materyał zaś jako obejmujący całe życie ludowe, jest bardzo rozmaitym. Leży on w pośrodku między bezpośredniem pojęciem ludu a historyczną świadomością ducha narodu. - Najwłaściwiej usposobionym jest do balady, kto pierwszym z tych przedmiotów jest obdarzony. W początkach każdej historyi narodowej materyał do ballad jest najobfitszym, bo wówczas tradycye, podania, bajki, wojny bohaterskie i t. p. przepełniają duszę każdego człowieka. Przy ich tworzeniu, fantazya jest w najwyższym stopniu czynną, serce człowieka, a głównie miłość i stosunek do płci niewieściej, odgrywają tu wielką rolę.

[ocr errors]
[ocr errors]

Wieki średnie szczególniej sprzyjały tego rodzaju poezyi. U Włochów zdaje się ballady najprzód powstały (canzone a ballo); ballare znaczyło tańczyć i dla tego dawano to nazwisko bez różnicy wszystkim wesołym pieśniom, które śpiewano, a przytem tańcowano, a więc podobnie jak naszej poezyi ludowej, od której śpiew był nieodłącznym.

U Hiszpanów gdzie poezya ludowa świetnie kwitła, rodzaj ten zwał się: Romances.

Francuzi rozróżniali balladę od innych rodzajów poezyi ludowej, podług formy i budowy strof zarówno z istotą i charakterem. Wcale inny, ale stały i określony charakter ma ballada angielska. Jest ona opowiadaniem przygód codziennego lub rycerskiego życia. Porusza się w formie prostej, naturalnej lecz poważnej i bogatej w obrazy, którą zwykle przejmuje ton melancholiczny. Z gór Szkocyi i Irlandyi sprowadzili ją Bardowie i Minstrelle na równiny Anglija poeci narodowi zbierali ją i przerabiali, lub też podług niej tworzyli nową. Poezya angielska jest więc pod tym względem najobfitszą. Utrzymała się ona aż do dni naszych. Duch czasu wszakże wprowadził i do niej niejakie zmiany.

Ballady te nie odnosiły się wcale do życia ludowego, ale zajmowały się w ogóle wesołymi i dowcipnymi wypadkami społeczeństwa (Cowlej, Prajor) często bywały dawne ballady trawestowane (Swift). Dopiero później Rave, Gay, David, Mallet szczególniej zaś Percy i Walter-Scott doprowadzili dawny rodzaj poważnych szkockich ballad do wielkiej świetności.

W Niemczech nie była ballada tak upowszechnioną, jak w Anglii, a przechodziłą tu jednak liczne zmiany tak co do materyału jak i stylu, nim się ustaliła. Dopiero Bürger (1723) swą znakomitą Leonorą wywołał wielu naśladowców. Literatura niemiecka jest dziś po angielskiej najbogatszą w tym względzie. Stolberg, Rosengarten, Hoelty, Goethe, Schiller, Uhland, Schlegel, Tieck, Schwab, Chamisso, Zeidler, Lenau, Heine stoją w tym rodzaju najwyżej.

U Schillera rodzaj ten poezyi był prawdziwie poczyą sztuczną, przez co stracił pierwiastkową naturalność i prostotę ballady szkockiej.

Główna część ballad Mickiewicza utworzoną została podług

« PoprzedniaDalej »