Adam Mickiewicz i jego wielcy poprzednicy w poezyi nowożytnej. I. Szczęśliwi ludzie wierzą w teorye, kiedy sami autorowie teoryi zwątpili o nich. Zresztą możnaby tu zrobić ogólną uwagę, że kiedy teorya, czyli forma jakiej rzeczy żyjącej, jakiej sztuki lub jakiego państwa dojdzie ostatniego stopnia doskonałości, jest to dowodem, że owa sztuka, owo państwo podciągnięte pod teoryę już umiera, lub umarło“. (A. Mickiewicz. O duchu narodowym".) Wszystkie teorye rodzą się, rosną i jak dojrzałe owoce opadają z drzewa ludzkości; a tylko duch je tworzący nie umiera lecz wziąwszy nowe na siebie pokrycie", wciąż postępuje tą odwieczną drogą przeobrażeń ku nieśmiertelnemu ideałowi ku Prawdzie... Przeżyły się dziejowe formy starożytne i zmieniają nowożytne, a serce człowieka zawsze pełne „dozgonnej tęsknoty" wciąż łaknie nowej poetycznej karmi, wcielającej się w coraz to nowszą formę rzeczy żyjącej, sztuki, lub państwa". Chrześcijaństwo rozpoczęło radykalny przełom nowych pojęć moralnych, z niem rozwinęła się druga, szla PRZYCZYNKI DO STUDYÓW. II. 1 chetniejsza połowa żywota człowieczeństwa, ówczesnych wyobrażeń i formy, gdzie groźny Jehowa starego Zakonu staje się Bogiem Miłości („Hymn na dzień Zwiastowania N. P. Maryi“), miłości przenikającej Wszechświat; gdzie „człowiek nie jest stworzony na łzy i uśmiechy, ale dla dobra bliźnich swych ludzi. („Dziady" cz. IV). Poezya i życie stają się chrześcijańskiemi, podniosły zapał religijny prowadzi ludy, baronów i królów do odzyskania Grobu Chrystusowego, a ten szlachetny, iście romantyezny epizod dziejowy, Tasso opiewa w Jerozolimie Wyzwolonej". Na trzy wieki przed nim geniusz Dantego otwiera podwoje nieskończoności „zmyślonego przez poetów świata", wprowadzając wyobraźnię i tęskniące serca ludzkie w tajemnicze zagrobowe regiony, a jego „Boska komedya" rozpoczyna szereg wielkich arcydzieł literatury nowożytnej. mówi „Największym poetą z wiary był Dante Mickiewicz (Listy z podróży Odyńca I. 139). - Szekspir dojrzał najwięcej prawdy w sercach i dziejach ludzkich. Byron jest już dziś w prawdzie - lecz tylko w prawdzie własnych (podmiotowych) uczuć swoich. Goethe szuka prawdy rozumem; Szyller czuł ją częściej w natchnieniu. Wpływ Szyllera na życie swego narodu większym jest dlatego, że przez serce działa więcej na młodzież, która to życie wyrabia. „Goethe więcej przemawia do tych, co już tylko rozmyślają nad życiem“. Tak krótko, zwięźle i z głęboką trafnością krytyczną określił największych poetów ludzkości twórca „Dziadów" (część I, II i IV), „Sonetów krymskich" Wallenroda“ i „Farysa" w czasie swojej podróży do Wejmaru, dla osobistego poznania Goethego; a w tej ocenie, jak w poetycznem zwierciadle, odbija się potężne przeświadczenie wielkiego wieszcza, ostrzem myśli lecącego w otchłanie błękitu" i jak Farys czującego w swej duszy ową Prawdę „wyżej, wyżej i wyżej" niż wielcy jego poetyczni poprzednicy. - W jednem z pism codziennych znalazłem wiadomość, że w uniwersytecie genewskim utworzoną została katedra literatury porównawczej, że utalentowany prof. Rode wykłada na niej głośniejszych autorów spółczesnych, jak E. Renana, braci Goncourtów, A. Daudeta, O. Feuilleta, E. Zolę i innych zestawiając ich ze sobą umiejętnie. Korzyści podobnych porównań dla wyobraźni i nauki są oczywiste, a przynoszą tem większy literaturze pożytek, a zaszczyt wykładającemu, że młody profesor nie jest zasklepionym teoretykiem, nie waha się bowiem publicznie w obec słuchaczów przyznawać do mylnych poglądów, jakie dawniej wygłosił, a które późniejsza badawcza praca krytyczna zmieniła lub usunęła. To mi podało może zbyt śmiałą myśl podobnego zestawienia Mickiewicza z jego wielkimi poprzednikami w poezyi nowożytnej, nie posiadam bowiem wszystkich, koniecznych do takiej pracy warunków i mogę rzecz omówić w najogólniejszych zaledwie poglądach, rad, jeżeli ktoś szczęśliwszy odemnie zdoła ją opracować w sposób naukowy, a przynajmniej więcej zadawalniający ściślejsze wymagania krytyki. Spinoza, wieki ośmnasty i dziewiętnasty, przedstawiły światu kilka wielkich lecz sprzecznych teoryi filozoficznych, a nieskończoną liczbę społecznych. Literatura będąca ich wyrazem przetrawiała i przetrawia różne formy artystyczne, jak rzekomy klasycyzm; szlachetny 1* |