rom zakazano pod garłem wychodzić; zaczem nie myślą ni o czem. Na Budziakach1) wieleby było Tatarów i jeśli sie ich co świeżo przeprawieło na tę stronę, nic nie umieli powiedzieć.

Przyprowadzono tegoż dnia i od Pana Komisarza Kozaków zaporowskich) Tatarzyna krymskiego, Mechmeta, od Sułnaku 3), którego pojmano na Irklikaragacz przed szterema niedzielami; służył kucharzowi Nuradyn sułtana. Ten powiedział, iż ich było dwa poszło po drwa blisko wojska, którego zostało przy stadzie tylko półtorasta koni z Nuradynem, a insze wojsko wszytko poszło do Polski, złączywszy sie z temi w Polach 4), co z Krymu wyszli. Których lubo pewnej liczby wiedzieć nie może, to jednak powiedział, iż wszytkie konie, klacze i źrebięta, co lepsze, wybrali, aby mieli na czem iść, bo jem na głowę rozkazano wychodzić. Starszemi nad tem wojskiem są: Tokaj Murza, bej perekopski, drugi Temir Aga, podskarbi Nuraden Sułtana, trzeci Humer Aga, za kałauza wojsku wszytkiemu, jako dobrze tych tu krajów wiadomy. Dowodzieł tego, że te wojska wyszły z rozkazania chańskiego, tym, że bej perekopski idzie sam z tą intencyą, jeśliby Dniepr stanął, żeby na tę stronę przeszedł; jeśli nie, tedy na tamtej stronie miał inkursye uczynić 5).

26, to jest w dzień wtorkowy, przyszła ponowa do JMP. Krakowskiego 6), w Buzowce) stojącego, o bliskości Tatarów, dlaczego na ostrzeżenie wojska, na koło stojącego, z działa uderzono. Lecz iż ta ponowa nie barzo pewna była, zatrzymało sie tego dnia na swych kwarterach wojsko; o północy jednak ze wtorku na środę ruszyło sie, gdzie o srogiem mrozie sztyry mile dobre uszedszy, o śwituśmy i stanęli w miasteczku Stawiszczach 8), na pewniejsze czekając wiadomości, które jako przychodzieły i co sie potem działo, niżej sie dostatecznie opisze przy dniu potrzeby z Tatarami zwiedzionej.

28. Iż Rakoczy, książę siedmigrodzkie 9), widząc cesarza chrześcijańskiego vires przez tak długą wojnę z Szwedami nadwątlone, przy tej okazyjej chcąc sie pożywić i kościoły od cesarza heretykom pobrane nazad odzyskać, począł aperte wojnę przeciwko cesarzowi, podowno [sic] i od Szwedów poduszczony

') Budziak, Budziaki, ziemia Nogajców czyli Tatarów budziackich w dzis. Bessarabii.

2) Tj. od Mikołaja Zaćwilichowskiego (Por. powyż. w Dyar. Ośw. list Z. z 16 sierpnia 1043 na str. 8).

3) Jest tu może mowa o miejscowości Sudak, znajdującej się na stokach gór tauryjskich blisko pld. wsch. wybrzeża Krymu (na płd. zach. od Kaffy).

4) Tj na Dzikich Polach między dolnym Ingulcem a dolnym Dniestrem.

5) Po tych słowach następuje znowu ustęp, zapełniający I stronnicę rękopisu, z wyciągami

z awizów zagranicznych (ze Szczecina, Erfurtu i Frankfurtu). Ustęp ten pomijamy.

6) Do Stanisława Koniecpolskiego.

7) Por. przypisek 8-my na str. 31.

8) Stawiszcze, miasteczko po obu stronach Tykicza Gniłego, w dzis. pow. taraszczańskim

(w daw. wojew. kijowskiem), o 23 km, na płd. zach. od Taraszczy.

9) Jerzy I R.

zamyślać, chciał JMP. Krakowski 1) autoritatem suam u niego, która w siełu inszych okazyach ważna bywała, interponere. Dlaczego dnia tego pomienionego człeka godnego, JMP. Olbrychta Pęcławskiego, Cześnika Czerskiego, wyprawieł do niego z tą niżej napisaną instrukcyą, chcąc go poważnemi swemi racyami i perswazyami od zaczętej odwieść rebelliej 2).

Instructio G-so D-no Olbrachto Pęcławski, Pincernae Cernensi, Aulico S. R. M-tis, ad Ill-mum Principem Transylvaniae ablegato, data in oppido Bozówka), die 28 Januarii Anno millesimo sexcentesimo quadragesimo quarto.

Maturabit quam citissime profectionem suam in Transylvaniam versus oppidum Stryja 1), Mukaczów 5) ad Albam Juliam 6), quo cum propius venerit, certiorem de se faciat Ill-mum Transylvaniae Principem atque obtenta ab ipso potestate accessus dicendique copia, litteras meas ei reddet cum congratulatione rectae valetudinis ac diuturni auspicatique imperii cumque testificatione promptissimorum meorum erga Ill-tem ipsius studiorum.

Porro in privato congressu seu secretiori audientia G-sus D. Olbrachtus Pęcławski Ill-mo Principi exponet, quod nuntius S. R. M-tis, cum a Porta Ottomanica rediisset, id attulit adversarios S. C-ae M-tis minime contentos, quod omnem Europam ad cruenta arma concitarint, eo rem adduxisse, ut etiam barbaros contra S. Caes-am M-tem accensos inflammatosque reddiderint atque igni oleum affunderint, ita, ut eiusmodi accensionum flabella in apertum erumpant bellum. Sane nihil magis potest esse dolendum homini in fide Christiana nato et educato, quam dum in memoriam sibi revocat funesta exempla subsidiorum paganorum, a Christianis postulatorum et inductorum, quorum tragicus exstitit eventus, quod non solum ii, contra quos in subsidium sunt vocati et invitati, verum etiam et ii, quorum stipendiis sunt inautorati, imperia eorum occuparunt ipsosmet in foedam ae perpetuam servitutem manciparunt et ea ratione maximam florentissimamque partem Europae subiugarunt. Verum tot lugubribus documentis edoctus, non ponit orbis furori et amentiae modum neque christianitas malis suis conflictata deterretur luctuosis exemplis, sed subdit facem paganis contra proprium sanguinem suum neque in lancem rationis ponit, quod sanguifugae hae sitim suam non exstinguent, nisi ex ipsismet eum exsugant.

1) Stanisław Koniecpolski.

2) Instrukcyę tę, jako niewydaną dotąd o ile wiadomo w druku, podajemy tutaj w całości.

3) Z Buzówki (Por. przypisek 8-my na str. 31).

4) Stryj, miasto pow. w Galicyi, o 75 km. na płd od Lwowa.

5) Munkacz, miasto w dzis. węg. komitacie Bereg nad rz. Latorcza (jest i obecnie w uży

waniu druga nazwa polska tego miasta: Mukaczowce).

6) Alba Julia, łacińska nazwa m. Białogrodu czyli Karlsburga (po węgier. Guyla - Fehérvar) nad rz. Maroszem w Siedmiogrodzie.

Oświęcim.

3

Quod equidem nemini, quam Reipublicae nostrae, acerbius esse potest, neque ulla terrore maiori completur, utpote quam eiusmodi incendium e proximo tangit, enimvero mirari satis non possumus undique confirmari ac percrebescere famam, quod Turcae ad eiusmodi detestandum negotium Illmum Principem Transylvaniae tanquam instrumentum aliquod adhibere velint. Qua de re etsi rumores iam pridem invalescerent, nemo tamen nostrum fidem habere voluit, cum probe haberet cognitam pietatem erga christianitatem II-mi Principis, cum optime nosset observantiam ipsius erga S. Caes-am M-tem, tum et innatum amorem erga gentem patriamque suam, denique quod natura paganorum geniusque barbaricus nemini Ill-mo Principe sit notior nemoque magis expertus sit, quam sit fluxa et lubrica fides pagonorum; his autem confidere, qui eum toties ex imperio amovere voluerunt inque eorum discretione omni spe posita Maiestatem divinam offendere, gratiam longo temporis spatio stabilitam apud S. Caes-am M-tem,, tum et apud optimos amicos bonosque vicinos sinceram amicitiam diminuere atque tranquillum statum ditionum suarum, quo per tot annorum intervalla sub felici regimine Ill-mi Principis alma quiete gaudebant, incertae aleae fortunae committere, nemini in consilium rationem adhibenti possibile videbatur. Sed cum ea fama Constantinopoli delata ad nos esset neque vellemus in eiusmodi rebus esse dubii, suspensi et anxii, praesertim cum optime nobis constet, quod saepemumero incerti rumores invalescant, statui propterea ex ipso fonte notitiam rei haurire atque ab ipsomet Ill-mo Principe pro mea veteri confidentia de eo negotio sciscitari, optima spe nixus, quod vulgi opinioni contrarium pietatique Il-mi Principis accomodatissimum responsum referam.

Quod si Il-mus Princeps quid simile moliri velit, pro mea erga ipsum strictissima amicitia G-sus D. Pęcławski persuadebit ei atque obsecrabit eum, ut etiam atque etiam intentissima cura cogitet atque in trutina diligenti collocet, quod non solum ditionibus suis, verum etiam nobis praesens periculum accersiturus sit ideoque proverbii illius memores: paries dum proximus ardet, maturae securitati nostrae consulere inque limitibus regni exercitus alere cogemur, ad quod non nisi necessitate impulsi adduceremur. Iam vero tot annorum serie inter Il-mum Principem et S. R. M-tem corroborata confidentia cessare necessario debebit, cum nullo merito contra S. Caes-am M-tem tot necessitudinibus ac strictissimis nexibus S. R. M-ti obstricta arma atque ditiones S. R. M-tis aperto periculo exponet. Neque vero subditis ipsismet Ill-mi Principis gratum opus erit, cum eos optata pace, iucunda quiete privabit atque ad civile et parricidiale bellum contra sanguinem eorum proprium classicum canet, nimirum si ferales manus sanguine fratrum, parentum, patruorum, affinium et reliquorum cognatorum imbuant. Quam fortunae benignitatem, quas benedictiones sperare debeant, cum iniusta cum paganis contra Christianos movebunt arma, an Divina Maiestas luculentissimum nuperrime toti terrarum orbi non produxit documentum: donec S. Caes-ae M-ti adversae

certisque legibus sibi connexae partes ac factiones bellum per se gererent, arridentem experiebantur eo anno fortunam adeo, ut res S. Caes-ae M-tis ad angustias et, ut ita dicam, ad incitas reductae fuerint; postquam autem in societatem belli Turcas asciscere coeperunt, subito praestantissimum robur exercitus Gallici et Vaimariensis ad internecionem deletum, ubi ipsum Supremum Numen belli eius curam gessisse nemini dubium esse debet, cum nec unus quidem e gregariis militibus S. Caes-ae M-tis in proelio hoc ceciderit; caetera, quae ulterius quoque fient, breve tempus aperiet. Quare ut Ill-mus Princeps eiusmodi fortunam ultro sibi accersere et aliena appetendo sua pessundare novos amicos quaerendo et ambiendo, veterum iacturam facere debeat, minime opto: imo ab Ill-mo Principe pro meo erga ipsum affectu summopere postulo minimeque dubito, quod ipsamet aequitas causae ditionum ipsius facile ipsi persuadebit. Si etenim Ill-mus Princeps ob aliquos disgustus alieno est a S. Caes-a M-te animo, certe non desunt ad complanandum media, non desunt et tales, qui amicabiliter eiusmodi rebus medelam afferre possint. Certo id ego affirmare possum S. R. M-tem D-num meum clem-mum tam respectu eius, quae ipsi cum S. Caes-a M-te intercedit, coniunctionis, quam respectu cum Ill-mo Principe laudabiliter cultae confidentiae id laboris minime recu

saturam esse.

Cum vero circa ipsammet expeditionem redditae mihi sint litterae S. R. M-tis, D-ni mei clem-mi, ut eas sine mora ad Ill-mum Principem transmitterem, idcirco G-so D. Pęcławski eas trado, quas praestito nomine S. R. M-tis salutationis officio atque praemissa S. R. M-tis optimi animi singularisque benevolentiae testificatione Ill-mo Principi reddet atque obtento tam ad litteras S. R. M-tis, quam ad puncta per me proposita sufficienti responso ad me quantoties properabit.

Cum vero post exaratam eam instructionem Divina Maiestas pro sua infinita clementia largita mihi sit benignissime super immunem Tartarorum potentiam celeberrimam victoriam, idcirco in societatem Divini huius muneris ac laetitiae nostrae Ill-mum Principem invitandum eiusque consortem faciendum esse eum duxi, non addubitando, quin Ill-mus Princeps ex oblata coelitus eius modi fortuna congaudere atque congratulari nobis velit.

30. Po długiem Tatarów wyżej mianowanych wyglądaniu zdarzył Pan Bóg tego dnia pomienionego, żeśmy sie ich nie tylko doczekali, ale i znaczną za łaską Bożą nad niemi wiktoryą otrzymali, ut patebit ex relatione sequenti ').

1) Relacya o bitwie ochmatowskiej, której tekst podajemy dalej, nie była, o ile nam wiadomo. wydana dotąd drukiem. Nie znamy w ogóle żadnej relacyi o tej bitwie, wydanej drukiem, w języku polskim. W r. 1644 wyszedł tylko poemat o »>Potrzebie ochmatowskiej« pióra M. Kaz. Szemiota, który to utwór niema prócz tematu nic wspólnego z powyższą relacyą. Estreicher wykazuje natomiast w swej Bibliografii chronologicznej pod r. 1644 pięć drukowanych relacyj o bitwie, napisanych w innych językach, a to trzy bezimienne i dwie z podaniem nazwiska autora. Są to relacye z takimi tytułami (skróconemi u Estreichera):

Relacya prawdziwa o wiktoryej, która sie 30 Januarii pod Achmatowem i Woronnym1) nad wojskami tatarskiemi, którym na miejscu chańskim Tokaj Bej perekopski i Murtaza Aga kommendował, stała przez JW-go JMP. Krakowskiego, Hetmana Wielkiego Koronnego.

Mając wiadomość JMP. Hetman 2) od sługi swego, którego do chana tatarskiego posłał expostulując z nim o exkursyą przeszłego lata za Dnieprem tatarską, o jadowitym jego zawzięciu przeciwko państwom J. K. M., że sam chciał in persona, nie czekając zwyczajnej pory ich wojennej i nie respektując na surowe zakazy tureckie, zaraz po bajranie, który przypadał dnia [?] Decembris 3) ruszyć sie z wojskiem do państw J. K. M., obrócieł z obozu JMP. Hetman część wojska ku Dnieprowi, dawszy nad nim komando Książęciu JM. Wiśniowieckiemu 4), aby po obudwu stronach Dniepru na nieprzyjaciela pilne miał oko; drugą zaś część pod niesposobność zdrowia JMP. Wojewody Bracławskiego, Hetmana Polnego Koronnego 5), JM. Panu Staroście Winnickiemu 6) w województwie bracławskim leżącą, aby jako na Kuczman 7),

a) Gerardi Ant. R. Relazione della vittoria Vladislai IV sotto il commando del St. Koniecpolski. b) Gerardi Ant. R. Wahrhafte Relation der Victorie, so undter Vladis. IV Stan Koniecpolski vider die Tartern etc.

c) Relation von der Victoria bey Ochmatowo.

d) Wahrhafte Relation der wider die Türken erhaltenen Victorie.

e) Relatione della vittoria Vladislao IV.

Już na pierwszy rzut oka nasuwa się przypuszczenie, że obie relacye pierwsze (Gerardiego) j. a) i b) są identyczne co do osnowy (czyli że niemiecki tekst jest tylko przekładem włoskiego). Pozostałyby więc do uwzględnienia tylko cztery relacye. Z tych czterech niestety tylko dwie udało nam się odnaleść w Bibliotece Ossolińskich, a to: relacyę Gerardiego ad a) i relacyę niemiecką ad d). Innych nie znamy. Dwie wymienione relacye, ktore mieliśmy w rękach, są sobie ściśle pokrewne: tekst niemiecki jest po prostu wolnym przekładem tekstu Gerardiego z pewnemi amplifikacyami, co nasuwa domysł, że wogóle wszystkie te relacye są tylko wersyami jednego tekstu. Natomiast żaden ze znanych nam tekstów niema bliższej wspólności z tekstem polskim Oświęcima, który różni się od tamtych tak dalece i większemi rozmiarami i szczegółowością i dokładnością danych, że nie można nawet przyjąć, żeby która ze znanych nam relacyj obcych była wyciągiem z polskiej. Chociażby się nawet okazać miało, że relacya, zachowana w rękopisie Ośw., znajduje się natomiast w bliższem pokrewieństwie z którąś z relacyj obcych, nam nie znanych, to i tak pozostanie faktem, że tekst najbardziej autentyczny, polski, nie był dotąd w oryginalnem brzmieniu ogłoszony drukiem. Dla tych powodów zamieszczamy tekst Oświęcima powyżej w całości.

') Ochmatów, wieś nad rz. Burtą, dopływem Tykicza Uhorskiego, o 48 km. na pln. od Hu

mania i o 10 km. na płn. wsch. od Buzówki.

Woronne, wieś nad samym Tykiczem Uhorskim, o 2 km. na płd. od Ochmatowa.
2) Stanisław Koniecpolski.

3) W rękopisie brak daty dnia.

*) Jeremiemu.

5) Mikołaja Potockiego (Por. Dyar. Oświęcima pod d. 8 lipca 1643 i 3 maja г. 1645).

6) Janowi Odrzywolskiemu (Vol. leg. ed. Ohr. IV, str. 25. Michałowski: Księga pamięt. str. 35).

7) Kuczmański Szlak, jeden ze szlaków wojennych tatarskich, który wiódł od Dniestru przez Podole ku Trembowli i Złoczowu.