bus plebique: sed recens meritum facto obstabat: tamen raptus in jus ad regem. Rex, ne ipse tam tristis ingratique ad vulgus judicii, aut, secundum judicium, supplicii auctor esset, consilio populi advocato, Duumviros,' inquit, 'qui Horatio perduellionem judicent, secundum legem fa'cio.' Lex horrendi carminis erat: Duumviri perduellionem judicent. Si a Duumviris provocârit, provocatione ' certato: si vincent, caput obnubito: infelici arbori reste 'suspendito: verberato vel intra pomærium, vel extra po'morium.' Hac lege Duumviri creati, qui se absolvere non rebantur eâ lege, ne innoxium quidem, posse, quum condemnâssent; tum alter ex his, 'P. Horati, tibi perduellionem judico,' inquit: I, lictor, colliga manus.' Accesserat lictor, injiciebatque laqueum, tum Horatius, auctore Tullo, clemente legis interprete, Provoco,' inquit. ita de provocatione certatum ad populum est. Moti homines sunt in eo judicio, maximè P. Horatio patre proclamante, se filiam jure cæsam judicare. ni ita esset, patrio jure in filium animadversurum fuisse. Orabat deinde, ne se, quem paulo antè cum egregiâ stirpe conspexissent, orbum liberis facerent. Inter hæc senex, juvenem amplexus, spolia Curiatiorum fixa eo loco, qui nunc Pila Horatia appellatur, ostentans, 'Hunccine, aiebat, quem modò decoratum ovantemque • victoriâ incedentem vidistis, Quirites, eum sub furcâ vinctum inter verbera et cruciatus videre potestis? quod vix • Albanorum oculi tam deforme spectaculum ferre possent. I, lictor, colliga manus, quæ paulo antè armatæ imperium populo Romano pepererunt. I, caput obnube liberatoris urbis hujus: arbori infelici suspende: verbera, vel 'intra pomoerium, modò inter illa pila et spolia hostium; vel extra pomoerium, modò intra sepulchra Curiatiorum. 'Quò enim ducere hunc juvenem potestis, ubi non sua de• cora eum a tantâ fœditate supplicii vindicent?' Non tulit populus nec patris lacrimas, nec ipsius parem in omni periculo animum: absolveruntque admiratione magis virtutis, quàm jure causæ. Itaque, ut cædes manifesta, aliquo tamen piaculo, lueretur, imperatum patri, ut filium expiaret pecuniâ publicâ. Is, quibusdam piacularibus sacrificiis factis, quæ deinde genti Horatiæ tradita sunt, transmisso per viam tigillo, capite adoperto, velut sub jugùm misit ju

venem. Id hodie quòque publicè semper refectum manet. Sororium tigillum vocant. Horatiæ sepulchrum, quo loco corruerat icta, constructum est saxo quadrato.

XXVII. Nec diu pax Albana mansit. invidia vulgi, quòd tribus militibus fortuna publica commissa fuerit, vanum ingenium dictatoris corrupit; et, quoniam recta consilia haud bene evenerant, pravis reconciliare popularium animos cœpit. Igitur, ut priùs in bello pacem, sic in pace bellum quærens, quia suæ civitati animorum plus, quàm virium cernebat esse, ad bellum palàm atque ex edicto gerundum alios concitat populos: suis per speciem societatis proditionem reservat. Fidenates, colonia Romana, Vejentibus sociis consilii assumptis, pacto transitionis Albanorum ad bellum atque arma incitantur. Quum Fidenæ apertè descîssent, Tullus, Metto exercituque ejus ab Albâ accito, contra hostes ducit. ubi Anienem transiit, ad confluentes collocat castra. Inter eum locum et Fidenas Vejentium exercitus Tiberim transierat. Hi et in acie prope flumen tenuere dextrum cornu: in sinistro Fidenates propiùs montes consistunt. Tullus adversus Vejentem hostem dirigit suos: Albanos contra legionem Fidenatium collocat. Albano non plus animi erat, quàm fidei. nec manere ergo, nec transire apertè ausus, sensim ad montes succedit. Inde, ubi satis subîsse sese ratus est, erigit totam aciem: fluctuansque animo, ut tereret tempus, ordines explicat. Consilium erat, quâ fortuna rem daret, eâ inclinare vires. Miraculo primò esse Romanis, qui proximi steterant, ut nudari latera sua sociorum digressu senserunt: inde eques citato equo nunciat regi, abire Albanos. Tullus in re trepidâ duodecim vovit Salios, fanaque Pallori ac Pavori. equitem clarâ increpans voce, ut hostes exaudirent, 'redire in prælium' jubet: 'ni'hil trepidatione opus esse: suo jussu circumduci Albanum 'exercitum, ut Fidenatium nuda terga invadant.' idem imperat, ut hastas equites erigere jubeat. Id factum magnæ parti peditum Romanorum conspectum abeuntis Albani exercitûs intersepsit; qui viderant, id, quod ab rege auditum erat, rati, eo acriùs pugnant. Terror ad hostes transit: et audiverant clarâ voce dictum: et magna pars Fidenatium, ut qui coloni additi Romanis essent, Latinè sciebant. Itaque, ne subito ex collibus decursu Albano

rum intercluderentur ab oppido, terga vertunt. Instat Tullus, fusoque Fidenatium cornu, in Vejentem, alieno pavore perculsum, ferocior redit. Nec illi tulere impetum: sed ab effusâ fugâ flumen objectum a tergo arcebat. Quò postquam fuga inclinavit: alii, arma fœdè jactantes, in aquam cæci ruebant; alii, dum cunctantur in ripis inter fugæ pugnæque consilium oppressi. Non alia antè Romana pugna atrocior fuit.

XXVIII. Tum Albanus exercitus, spectator certaminis, deductus in campos. Mettus Tullo devictos hostes gratulatur: contrà Tullus Mettum benignè alloquitur. Quod bene vertat, castra Albanos Romanis castris jungere jubet: sacrificium lustrale in diem posterum parat. Ubi illuxit, paratis omnibus, ut assolet, vocari ad concionem utrumque exercitum jubet. Præcones, ab extremo orsi, primos excivere Albanos; hi, novitate etiam rei moti, ut regem Romanum concionantem audirent, proximi constitere. Ex composito armata circumdatur Romana legio, centurionibus datum negotium erat, ut sine morâ imperia exsequerentur. Tum ita Tullus infit: Romani, si unquam antè aliàs ullo in bello fuit, quòd primùm Diis im' mortalibus gratias ageretis, deinde vestræ ipsorum virtuti, hesternum id prælium fuit. Dimicatum est enim non 'magis cum hostibus, quàm, quæ dimicatio major atque pe❝riculosior est, cum proditione ac perfidiâ sociorum. Nam, ne vos falsa opinio teneat, injussu meo Albani subiêre ad 'montes: nec imperium illud meum, sed consilium et imperii simulatio fuit: ut nec, vobis ignorantibus, deseri vos, averteretur a certamine animus: et hostibus, circum• veniri se a tergo ratis, terror ac fuga injiceretur. Nec ' ea culpa, quam arguo, omnium Albanorum est. ducem se-cuti sunt: ut et vos, si quò ego inde agmen declinare voluissem, fecissetis. Mettus ille est ductor itineris hujus, • Mettus idem hujus machinator belli, Mettus fœderis Ro'mani Albanique ruptor. Audeat deinde talia alius, nişi in hunc insigne jam documentum mortalibus dedero,' Centuriones armati Mettum circumsistunt: rex cetera, ut orsus erat, peragit. Quod bonum, faustum, felixque sit 'populo Romano ac mihi, vobisque, Albani, populum omnem Albanum Romam traducere in animo est; civitatem ' dare plebi; primores in Patres legere; unam urbem, unam

6

' rempublicam facere. Ut ex uno quondam in duos popu. los divisa Albana res est, sic nunc in unum redeat.' Ad hæc Albana pubes, inermis ab armatis septa, in variis voluntatibus,_communi tamen metu cogente, silentium tenet. Tum Tullus, 'Mette Fuffeti,' inquit, si ipse discere posses fidem ac fœdera servare, vivo tibi ea disciplina a me adhibita esset. Nunc, quoniam tuum insanabile ingenium est, at tu tuo supplicio doce humanum genus ea sancta cre dere, quæ a te violata sunt. Ut igitur paulò antè ani6 mum inter Fidenatem Romanamque rem ancipitem ges❝sisti, ita jam corpus passim distrahendum dabis. Exinde, duabus admotis quadrigis, in currus earum distentum illigat Mettum. deinde in adversum iter equi concitati, lacerum in utroque curru corpus, quâ inhæserant vinculis membra, portantes. Avertere omnes a tantâ fœditate spectaculi oculos. Primum ultimumque illud supplicium apud Romanos exempli parum memoris legum humanarum fuit. in aliis gloriari licet, nulli gentium mitiores placuisse pœnas.

XXIX. Inter hæc jam præmissi Albam erant equites, qui multitudinem traducerent Romam. Legiones deinde ductæ ad diruendam urbem; quæ ubi intravere portas, non quidem fuit tumultus ille, nec pavor, qualis captarum esse urbium solet; quum, effractis portis, stratisve ariete muris, aut arce vi captâ, clamor hostilis et cursus per urbem armatorum omnia ferro flammâque miscet: sed silentium triste ac tacita mostitia ita defixit omnium animos, ut, præ metu obliti, quid relinquerent, quid secum ferrent, deficiente consilio, rogitantesque alii alios, nunc in liminibus starent, nunc errabundi domos suas, ultimum illud visuri, pervagarentur. Ut verò jam equitum clamor exire jubentium instabat, jam fragor tectorum, quæ diruebantur, ultimis urbis partibus audiebatur, pul. visque, ex distantibus locis ortus, velut nube inductâ omnia impleverat; raptim, quibus quisque poterat, elatis, quum larem ac penates tectaque, in quibus natus quisque educatusque esset, relinquentes exirent: jam continens agmen migrantium impleverat vias: et conspectus aliorum mutuâ miseratione integrabat lacrimas: vocesque etiam miserabiles exaudiebantur: mulierum præcipuè, quum obsessa ab armatis templa augusta præterirent, ac

velut captos relinquerent Deos. Egressis urbem Albanis, Romanus passim publica privataque omnia tecta adæquat solo, unaque hora quadringentorum annorum opus, quibus Alba steterat, excidio ac ruinis dedit. Templis tamen Deûm (ita enim edictum ab rege fuerat) tempera

tum est.

XXX. Roma interim crescit Albæ ruinis. duplicatur civium numerus. Coelius additur urbi mons: et, quò frequentiùs habitaretur, eam sedem Tullus regiæ capit, ibique habitavit. Principes Albanorum in Patres, ut ea quoque pars reipublicæ cresceret, legit Tullios, Servilios, Quintios, Geganios, Curiatios, Clolios: templumque ordini ab se aucto curiam fecit, quæ Hostilia usque ad patrum nostrorum ætatem appellata est. et, ut omnium ordinum viribus aliquid ex novo populo adjiceretur, equitum decem turmas ex Albanis legit. Legiones et veteres eodem supplemento explevit, et novas scripsit. Hac fiduciâ virium Tullus Sabinis bellum indicit; genti eâ tempestate secundum Etruscos opulentissimæ viris armisque. Utrinque injuriæ factæ, ac res nequicquam erant repetitæ. Tullus, ad Feroniæ fanum mercatu frequenti negotiatores Romanos comprehensos, querebatur: Sabini, suos priùs in lucum confugisse, ac Romæ retentos. hæ caussæ belli ferebantur. Sabini, haud parùm memores, et suarum virium partem Romæ ab Tatio locatam, et Romanam rem nuper etiam adjectione populi Albani auctam, circumspicere et ipsi externa auxilia. Etruria erat vicina, proximi Etruscorum Vejentes. Inde, ob residuas bellorum iras maximè sollicitatis ad defectionem animis, voluntarios traxere. et apud vagos quosdam ex inopi plebe etiam merces valuit. Publico auxilio nullo adjuti sunt. valuitque apud Vejentes (nam de ceteris minùs mirum est) pacta cum Romulo induciarum fides. Quum bellum utrinque summâ ope pararent, vertique in eo res videretur, utri priùs arma inferrent, occupat Tullus in agrum Sabinum transire. Pugna atrox ad silvam Malitiosam fuit. ubi et peditum quidem robore, ceterùm equitatu aucto nuper, plurimum Romana acies valuit. Ab equitibus repentè invectis turbati ordines sunt Sabinorum: nec pugna deinde illis constare, nec fuga explicari sine magnâ cæde potuit.