NAKŁADEM AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI G. GEBETHNERA I SP. W KRAKOWIE, GEBETHNERA I WOLFFA W WARSZAWIE 1917. 71 466 A A A 30 PRZEDMOWA. I. Autor Bezkrólewia ksiąg ośmioro Swiętosław Orzelski z Bożejewic1 pochodził z rodziny, która doszła w Wielkopolsce do pewnego znaczenia i poczęła zajmować urzędy ziemskie dopiero w osobach jego samego i jego braci; brat Jan, autor Annales domus Orzelsciae, wszedł nawet do stanu senatorskiego, zostawszy kasztelanem rogozińskim. Rodzina ta, wywodząca się z Bożejewic z pod Żnina na Pałukach, przeniosła się na początku XV w. do Krainy, na pograniczu Pomorza i Prus, i osiadła w Orlu, którą to wieś już pierwszy z rodu Sławobierz (Slavoberius) posiadł w całości. Od tego Orla przyjęła ta rodzina nazwisko Orzelskich, dodając zawsze miejsce swego pochodzenia Bożejewice; na pamiątkę też zapewne protoplasty rodu, trafiają się w nim rzadkie podówczas imiona słowiańskie, jak Sławobierz i Świętosław. Ludzie z tej rodziny burzliwi byli i ruchliwi; nietylko pracą i oszczędnością zwiększali swe mienie, lecz za młodu szli w służbę możnych panów. Ojciec Świętosława, Mikołaj, był najpierw w służbie u jakiegoś niemieckiego szlachcica w Pomeranii, potem u kanclerza koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego, a w końcu u Łukasza z Górki, podówczas kasztelana poznań 1 Większość wiadomości, jakie posiadamy o Orzelskim, opiera się przedewszystkiem na >Annales domus Orzelsciae per Joannem Orzelski Castellanum Rogoznensem, Capitaneum Costensem conscripti a. D. 1611« (wyd. T. hr. Działyński w Poznaniu 1854); polski przekład Stan. Budzińskiego znajduje się w Zbiorze pamiętników do dziejów polskich wyd. Wlodz. Stan. hr. de Broel - Plater, Warszawa 1859, t. IV, str. 101. Bylo zamiarem wydawcy we wstępie do niniejszego wydania dać wyczerpujący życiorys autora, do którego niewątpliwie obfite materyaly znaleść można w archiwach poznańskich i warszawskich; wypadki wojenne jednak uniemożliwiły takie poszukiwania i zamiar ten trzeba było odlożyć na później. Tu więc podaje się tylko kilka dat z życia Orzelskiego, aby ułatwić zrozumienie jego dzieła. O dawniejszych życiorysach zob, niżej w ustępie III.. Orzelski I skiego, potem biskupa włocławskiego. W późnym już wieku wziął się do gospodarstwa i zmarł w 1563 r., licząc 74 lat. Z dwukrotnego małżeństwa pozostawił 7 synów i 5 córek. Stosunki majątkowe musiały być dobre, skoro wszyscy synowie mogli się kształcić jużto w Krakowie, jużto za granicą, w Niemczech, a nawet we Włoszech, dokąd niektórzy z nich jak Jan, jeździli z kilkoma służącymi. Orzelscy powinowacili się przez związki małżeńskie z rodami średniej szlachty i tylko Jan, kasztelan rogoziński, sięgnął do senatorskiego domu i jako wdowiec poślubił Elżbietę Zebrzydowską, córkę Kacpra wojewody kaliskiego. Niewiadomo natomiast, jakie pokrewieństwo łączyło Orzelskich z Czarnkowskimi, z których jednego, Piotra kasztelana poznańskiego, nazywa Świętosław wujem. Piątym z synów Mikołaja z jego powtórnego małżeństwa z Grocholską był Świętosław, urodzony w 1549 r. Brat jego Jan pisze, że pobierał nauki najpierw w Krakowie, następnie w Niemczech: w Frankfurcie nad Odrą, Wrocławiu i Wittenberdze. Z metryk uniwersyteckich możemy stwierdzić, że rzeczywiście już w 1558 r. zapisany jest Świętosław ze starszym o rok bratem Sławobierzem na uniwersytecie w Frankfurcie nad Odrą1. Liczył więc dopiero 9 lat; czy jeszcze przedtem, jak czytamy w >Annales, był na naukach w Krakowie, trudno stwierdzić. W dwa lata później, w 1560 r., znajdujemy tych dwóch braci wraz z młodszym od Świętosława o rok Janem na uniwersytecie w Lipsku, a na wiosnę 1564 r. wpisują się bliźniaczy Sławobierza Maciej, Świętosław i Jan na uniwersytet w Wittenberdze3. Zdaje się, że już w następnym roku powrócił na stałe do kraju, gdyż Jan wspomina, że był przy śmierci matki, która zmarła 17 marca 1565 r. Jan Orzelski w Annales powiada o bracie Macieju, starszym bracie Świętosława, że zaraził się w Niemczech nauką Lutra. O wyznaniu Świętosława i innych braci nic nie wspomina, jednak i Świętosław był gorliwym protestantem, co widać oczywiście z jego dzieła i czynów. Nie wiemy, jakie były dalsze losy Świętosława od r. 1565 do 1572, kiedy zaczął brać udział w życiu publicznem. Nie wiadomo też, czy za przy 1 Aeltere Universitäts- Matrikeln. I. Universität Frankfurt a. d. O, hg. v. E. Friedländer. Leipzig 1887 (Publikationen a. d. K. Preuss. Staatsarchiven Bd. 32) Bd. 1. str. 151. 2 Metrica nec non Liber Nationis Polonicae Universitatis Lipsiensis ab a. 1409 usque ad 1600. Z rękopisów Uniwersytetu lipskiego wydał Stan. Tomkowicz (Arch. do dziej. lit. i ośw. w Polsce t. II, Kraków 1882, str. 431). 3 Album Academiae Vitebergensis ab a. Ch. 1502 usque ad a. 1602. Halis 1894, Vol. II, str. 70, |