τοὺς λεγομένους παρ' αὐτοὺς πιστοὺς ἐκμανθάνοντας τὰ τῆς πίστεως σύμβολα χρισθέντας τε τῷ ἁγίῳ χρίσματι οὕτω κοινωνεῖν τῷ μυστηρίῳ τῷ ἁγίῳ.

can. 8. Περὶ τοῦ τοὺς ἀπὸ τῆς αἱρέσεως τῶν λεγομένων Φρυγῶν ἐπιστρέφοντας, εἰ καὶ ἐν κλήρῳ νομιζομένῳ παρ ̓ αὐτοῖς τυγχάνοιεν, εἰ καὶ μέγιστοι 5 λέγοιντο, τοὺς τοιούτους μετὰ πάσης ἐπιμελείας κατηχεῖσθαί τε καὶ βαπτίζεσθαι ὑπὸ τῶν τῆς ἐκκλησίας ἐπισκόπων τε καὶ πρεσβυτέρων.

10

127. Synode zu Laodicea: Mischehen mit Häretikern.

can. 10. Περὶ τοῦ μὴ δεῖν τοὺς τῆς ἐκκλησίας ἀδιαφόρως πρὸς γάμου κοι νωνίαν συνάπτειν τὰ ἑαυτῶν παιδία αἱρετικοῖς.

31. Ότι οὐ δεῖ πρὸς πάντας αἱρετικοὺς ἐπιγαμίας ποιεῖν, ἢ διδόναι υἱοὺς ἢ θυγατέρας, ἀλλὰ μᾶλλον λαμβάνειν, εἴγε ἐπαγγέλλοιντο Χριστιανοὶ γίνεσθαι.

128. Synode zu Laodicea: Kanonische Schriften.

can. 59. Οτι οὐ δεῖ ἰδιωτικοὺς ψαλμοὺς λέγεσθαι ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ οὐδὲ ἀκανόνιστα βιβλία, ἀλλὰ μόνα τὰ κανονικὰ τῆς καινῆς καὶ παλαιᾶς διαθήκης (can. 60 15 folgt das Verzeichnis der Schriften des AT und des NT).

20

Optatus, Bischof von Mileve 2 (c. 370).

De schismate Donatistarum libri VII: CSEL XXVI.

129.

SCHANZ IV, § 959; BARDENHEWER, LG III 491 ff.; HARNACK, RE 14, 1904, 414 ff.

1. Optatus v. Mileve: Begriff der Kirche; die Sakramente. II c. 1. Ecclesia una est, cuius sanctitas de sacramentis colligitur, non de personarum superbia ponderatur; ergo hanc unam columbam et dilectam sponsam suam Christus appellat.

c. 2. Probavimus, eam esse catholicam, quae sit in toto terrarum orbe diffusa. V c. 4. Videatis omnes, qui baptizant, operarios esse, non dominos, et sacramenta

25 per se esse sancta, non per homines.

130.

2. Optatus v. Mileve: Petrus Bischof von Rom; Liste der römischen Bischöfe; Kirchen in Rom.

II 2. Negare non potes scire te, in urbe Roma Petro primo cathedram episcopalem esse collatam, in qua sederit omnium apostolorum caput Petrus, unde et Cephas appel30 latus est, in qua una cathedra unitas ab omnibus servaretur, ne caeteri apostoli singulas sibi quisque defenderent, ut iam schismaticus et peccator esset, qui contra singularem cathedram alteram collocaret. c. 3. Ergo cathedram unicam, quae est prima de dotibus, sedit prior Petrus; cui successit Linus, Lino suscessit Clemens, Clementi Anacletus, Anacleto Euaristus, Euaristo (Alexander, Alexandro) Sixtus, Sixto Telesphorus, Tele35 sphoro Iginus, Igino Anicetus, Aniceto Pius, Pio Soter, Soteri (Eleutherius, Eleutherio) Victor, Victori Zephyrinus, Zephyrino Calixtus, Calixto Urbanus, Urbano Pontianus, Pontiano Anterus, Antero Fabianus, Fabiano Cornelius, Cornelio Lucius, Lucio Stephanus, Stephano Sixtus, Sixto Dionysius, Dionysio Felix, Felici (Eutychianus, Eutychiano Caius, Caio) Marcellinus, Marcellino (Marcellus, Marcello) Eusebius, Eusebio Miltiades, Miltiadi 40 Silvester, Silvestro Marcus, Marco Iulius, Iulio Liberius, Liberio Damasus, Damaso Siricius (!), hodie qui noster est socius, cum quo nobis totus orbis commercio formatarum in una communionis societate concordat. Vestrae cathedrae vos originem reddite, qui vobis vultis sanctam ecclesiam vindicare.

II 4. Sed et habere vos in urbe Roma partem aliquam dicitis. - Non grex aut populus appellandi fuerunt pauci, qui inter quadraginta et quod excurrit basilicas locum, ubi conligerent, non habebant.

131. 3. Optatus v. Mileve: Petrus hat die Schlüssel zum Himmel erhalten im Interesse der Einheit der Kirche.

1

VII 3. Unitatem ipsum Christum videmus praeposuisse vindicta suae, qui magis omnes discipulos suos voluit in uno esse, quam, quod offensus fuerat, vindicare; dum nollet se negari, promisit se apud patrem negaturum esse, qui se negaret apud homines et tamen non se promisit puniturum, scripturam aliquam qui tradidisset: gravius est enim negare eum, qui locutus sit, quam tradidisse verba, quae locutus 10 sit — et cum haec ita scripta sint, tamen bono unitatis beatus Petrus, cui satis erat si, post quod negavit solam veniam consequeretur, et praeferri apostolis omnibus meruit et claves regni coelorum communicandas ceteris solus accepit.

Damasus I., Bischof von Rom (366-384).

132. 1. Röm. Synode (c. 378): Gericht über den röm. Bischof. Damasi ep. 6: Schoenemann 355 ff. - MRADE, Damasus, B. v. Rom., Fr 1882, 33 ff., 37; JWITTIG, Damasus I., Fr 1902; Friedenspolitik Dam. I, Br 1912; MCCABE, Crises 16 ff.; LANGEN I 506 ff; BARDENHEWER, LG III 563 ff., 588 ff.

15

c. 11. Accipite aliud quoque, quod vir sanctus (Damasus) vestrae magis conferre 20 pietati quam sibi praestare desiderat, nec derogare cuiquam, sed principibus adrogare; quoniam non novum aliquid petit, sed sequitur exempla maiorum: ut episcopus Romanus, si concilio eius causa non creditur, apud concilium se imperiale defendat. Nam et Silvester papa a sacrilegis accusatus, apud parentem vestrum Constantinum causam propriam prosecutus est. Et de scripturis similia exempla suppeditant; quod cum a praeside sanctus 25 apostolus vim pateretur, caesarem appellavit, et ad caesarem missus est.

133. 2. Kaiser Gratian: Anerkennung der Jurisdiktion des Bischofs und der Synode zu Rom über die Metropoliten der Präfektur Italien. (378/3 79). Gratianus et Valentinianus Augg. Aquilino vicario (19. Aug. 378 bis. 19. Jan. 379): CS EL XXXV 1, 57; Schoenemann 364. LANGEN I 506 ff.

-

30

11. Volumus autem, ut, quicumque iudicio Damasi, quod ille cum concilio quinque vel septem habuerit episcoporum, vel eorum qui catholici sint iudicio atque concilio condemnatus erit, si iniuste voluerit ecclesiam retentare vel evocatus ad sacerdotale iudicium per contumaciam non <ad> esse, seu ab illustribus viris praefectis praetorio Galliae atque Italiae auctoritate adhibita ad episcopale iudicium remittatur sive a proconsulibus vel 35 vicariis <accitus ad urbem Romam sub prosecutione perveniat, 12. aut si in longinquioribus partibus alicuius ferocitas talis emerserit, omnis eius causae dictio ad metropolitani in eadem provincia episcopi deducatur examen, vel, si ipse metropolitanus est, Romam necessario vel ad eos, quos Romanus episcopus iudices dederit, sine relatione contendat, ita tamen ut, quicumque deiecti sunt, ab eius tantum urbis finibus segregentur, in quibus 40 fuerint sacerdotes, mitius enim graviter meritos cohercemus et sacrilegam pertinaciam lenius quam merentur ulciscimur. 13. Quod si vel metropolitani episcopi vel cuiuscumque alterius sacerdotis iniquitas suspectatur aut gratia, ad Romanum episcopum vel ad concilium quindecim finitimorum episcoporum arcessito liceat provocare, modo ne post examen habitum, quod definitum fuerit, integretur.

1) cf. Mt 10 33; Le 12 9.

45

5

134.

3. Religionsedikt der Kaiser Gratian, Valentinian II. und Theodosius (27. Febr. 380): Der Bischof von Rom Hüter des rechten Glaubens. Codex Theodosianus, lib. XVI tit. 1_de fide catholica c. 2: ed. GHaenel, Bonn 1842, 1476. RADE, Damasus 70 ff.; LANGEN I 551 f.; AGÜLDENPENNING U. JIFLAND, Theodosius d. Gr., Ha 1878, 76 ff.; TURMEL, Papauté 374 ff.; KIDD, History II 280. Cunctos populos, quos clementiae nostrae regit temperamentum, in tali volumus religione versari, quam divinum Petrum apostolum tradidisse Romanis religio usque nunc ab ipso insinuata de clarat, quamque pontificem Damasum sequi claret, et Petrum, Alexandriae episcopum, virum aposto10 licae sanctitatis: hoc est ut secundum apostolicam disciplinam evangelicamque doctrinam patris et filii et spiritus sancti unam deitatem sub parili maiestate et sub pia trinitate credamus. § 1. Hanc legem sequentes Christianorum catholicorum nomen iubemus amplecti, reliquos vero de mentes vesanosque iudicantes, haeretici dogmatis infamiam sustinere nec conciliabula eorum ecclesiarum nomen 15 accipere, divina primum vindicta, post etiam motus nostri, quem ex coelesti arbitrio sumpserimus, ultione plectendos.

135.

4. Synode von Konstantinopel 381: Verurteilung von Häresien.
Mansi III 557. HEFELE II 14; LooFs, RE 2, 1897, 43 ff.

-

can. 1. Μὴ ἀθετεῖσθαι τὴν πίστιν τῶν πατέρων τῶν τριακοσίων δεκαοκτώ, 20 τῶν ἐν Νικαίᾳ τῆς Βιθυνίας συνελθόντων, ἀλλὰ μένειν ἐκείνην κυρίαν, καὶ ἀναθεματισθῆναι πᾶσαν αἵρεσιν· καὶ ἰδικῶς τὴν τῶν Εὐνομιανῶν, εἴτουν ̓Ανομοίων· καὶ τὴν τῶν ̓Αρειανῶν εἴτουν Εὐδοξιανῶν· καὶ τὴν τῶν Ἡμιαρειανῶν, ἤγουν Πνευματομάχων· καὶ τὴν τῶν Σαβελλιανῶν, Μαρκελλιανῶν, καὶ τὴν τῶν Φωτεινιανῶν, καὶ τὴν τῶν ̓Απολλιναριστῶν 4.

25

30

136. 5. Das sog. Nicaeno-konstantinopolitanische Symbol. Mansi 111 565; Hahn Bibl. § 144. HEFELE II 1 ff.; JKUNZE, Nic.-konst. Symbol, L 1898; KATTENBUSCH 252 ff.; Ap. Symbol I 233 ff.; LOOFS, RE 2, 1897, 43; Symbolik I § 8; HARNACK, RE 11, 1902, 12 ff.; DG II 276 ff.; WSCHMIDT, N. k. Z. II 132; X, 1899, 955 ff.; FJBADGOCK, Journ. theol. Stud. 16, 1905, 205 ff.; SEEBERG DG II 142 ff. Πιστεύομεν εἰς ἕνα θεὸν πατέρα παντοκράτορα, ποιητὴν οὐρανοῦ καὶ γῆς, ὁρατῶν τε πάντων καὶ ἀοράτων. καὶ εἰς ἕνα κύριον ̓Ιησοῦν Χριστὸν, τὸν υἱὸν τοῦ θεοῦ τὸν μονογενῆ, τὸν ἐκ τοῦ πατρὸς γεννηθέντα πρὸ πάντων τῶν αἰώνων, φῶς ἐκ φωτός, θεὸν ἀληθινὸν ἐκ θεοῦ ἀληθινοῦ, γεννηθέντα οὐ ποιηθέντα, ὁμοούσιον τῷ πατρί, δι ̓ οὗ τὰ πάντα ἐγένετο· τὸν δι' ἡμᾶς τοὺς ἀνθρώπους καὶ 35 διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν κατελθόντα ἐκ τῶν οὐρανῶν καὶ σαρκωθέντα ἐκ πνεύματος ἁγίου καὶ Μαρίας τῆς παρθένου, καὶ ἐνανθρωπήσαντα, σταυρωθέντα τε ὑπὲρ ἡμῶν ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου καὶ παθόντα καὶ ταφέντα καὶ ἀναστάντα τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ κατὰ τὰς γραφάς, καὶ ἀνελθόντα εἰς τοὺς οὐρανούς, καὶ καθεζόμενον ἐκ δεξιῶν τοῦ πατρός, καὶ πάλιν ἐρχόμενον μετὰ δόξης κρῖναι ζῶντας 40 καὶ νεκρούς· οὗ τῆς βασιλείας οὐκ ἔσται τέλος. καὶ εἰς τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ κύριον, τὸ ζωοποιόν, τὸ ἐκ τοῦ πατρὸς ἐκπορευόμενον, τὸ σὺν πατρὶ καὶ υἱῷ συμπροσκυνούμενον καὶ συνδοξαζόμενον, τὸ λαλῆσαν διὰ τῶν προφητῶν. εἰς μίαν, ἁγίαν, καθολικὴν καὶ ἀποστολικὴν ἐκκλησίαν. ὁμολογοῦμεν ἓν βάπτισμα εἰς

1 Eudoxius v. Germanicia (Prov. Euphratensis) gest. 370; LOOFS, RE 5, 1898, 577 ff.

* Marcellus v. Ancyra, gest. 374; Loors, RE 12, 1903, 259ff.

3 Photin, B. v. Sirmium, gest. 376; Loors, RE 15, 1904, 372 ff.

4

Apollinaris v. Laodicea, gest. vor 392; KRÜGER, RE 1, 1896, 671 ff,

138. Ambrosius. ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, προσδοκῶμεν ἀνάστασιν νεκρῶν καὶ ζωὴν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος. ἀμήν.

137. 6. Synode zu Konstantinopel 381: Patriarchate.

Mansi 111 560. MAASSEN Primat d. Bisch. v. Rom, Bonn 1853; FRIEDRICH 185; KATTENBUSCH 84; JHERGENRÖTHER, Photius, Patr. v. Const, R 1867, I 32 ff.; HIN- 5 SCHIUS I 541; SOHм 422 ff., 432 ff.; SCHERER § 884; HEFELE II 15 ff.; KLÜBECK, Reichseinteilung und kirchl. Hierarchie d. Orients, Mstr 1901; USTUTZ, KR2, 291 ff.; SÄGMÜLLER I 431 ff.; LANGEN I 559 ff.

can. 2. Τοὺς ὑπὲρ διοίκησιν ἐπισκόπους ταῖς ὑπερορίοις ἐκκλησίαις μὴ ἐπιέναι, μηδὲ συγχέειν τὰς ἐκκλησίας· ἀλλὰ κατὰ τοὺς κανόνας τὸν μὲν ̓Αλεξ- 10 ανδρείας ἐπίσκοπον τὰ ἐν Αἰγύπτῳ μόνον οἰκονομεῖν· τοὺς δὲ τῆς ἀνατολῆς ἐπισκόπους τὴν ἀνατολὴν μόνην διοικεῖν· φυλαττομένων τῶν ἐν τοῖς κανόσι τοῖς κατὰ Νικαίαν 1 πρεσβείων τῇ ̓Αντιοχέων ἐκκλησίᾳ· καὶ τοὺς τῆς ̓Ασιανῆς διοικήσεως ἐπισκόπους τὰ κατὰ τὴν ̓Ασίαν μόνην οἰκονομεῖν· καὶ τοὺς τῆς Ποντικῆς τὰ τῆς Ποντικῆς μόνον· καὶ τοὺς τῆς Θράκης τὰ τῆς Θρακικῆς μόνον οἰκονομεῖν. Ακλή- 15 τους δὲ ἐπισκόπους ὑπὲρ διοίκησιν μὴ ἐπιβαίνειν ἐπὶ χειροτονίαις ἤ τισιν ἄλλαις οἰκονομίαις ἐκκλησιαστικαῖς· φυλαττομένου δὲ τοῦ προγεγραμμένου περὶ τῶν διοικήσεων κανόνος, εὔδηλον ὡς τὰ καθ ̓ ἑκάστην ἐπαρχίαν ἡ τῆς ἐπαρχίας σύνο δος διοικήσει, κατὰ τὰ ἐν Νικαίᾳ ὡρισμένα 2. Τὰς δὲ ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς ἔθνεσι τοῦ θεοῦ ἐκκλησίας οἰκονομεῖσθαι χρὴ κατὰ τὴν κρατήσασαν συνήθειαν παρὰ 20 τῶν πατέρων.

can. 3. Τὸν μέντοι Κωνσταντινουπόλεως ἐπίσκοπον ἔχειν τὰ πρεσβεία τῆς τιμῆς μετὰ τὸν τῆς ̔Ρώμης ἐπίσκοπον, διὰ τὸ εἶναι αὐτὴν νέαν 'Ρώμην.

[ 138. Ambrosius, Bischof von Mailand (gest. 397): Abendmahl. TH FÖRSTER, Ambr., Ha 1884; RE 1, 1896, 443; BARDENHEWER, LG III, 498 ff.; SCHANZ 25 § 908 ff.; Abendmahlslehre: LOOFS § 58, 2; SEEBERG II 391 f. HEILER 403 f. Ueber die Schrift de fide (379-381), MSL 16, 527 ff.: SCHANZ§ 938; BARDENHEWER, LG III 533 f.; PROMATSCHI, Quellen d. Ambrosiuswerkes: De fide ad Gratianum (D. Br 1923); über De mysteriis (387), MSL 16, 389 ff.: SCHANZ § 939; über Ps. Ambr. De sacramentis, MSL 16, 417 ff.: ib. § 939.

De fide IV c. 10, 124: Nos autem quotiescumque sacramenta sumimus, quae per sacrae orationis mysterium in carnem transfigurantur et sanguinem, mortem Domini annuntiamus (I. Kor. 11 26).

30

De mysteriis c. 9, 50. Forte dicas: Aliud video, quomodo tu mihi asseris quod Christi corpus accipiam?.. Probemus non hoc esse quod natura formavit, sed quod benedictio 35 consecravit, maioremque vim esse benedictionis quam naturae, quia benedictione etiam natura ipsa mutatur. c. 9, 52. Quod si tantum valuit sermo Eliae, ut ignem de coelo deponeret (I Reg. 18 37 f.), non valebit Christi sermo, ut species mutet elementorum?.. De totius mundi operibus legisti:,,Quia ipse dixit, et facta sunt; ipse mandavit, et creata sunt (Ps. 148 5). Sermo ergo Christi qui potuit ex nihilo facere 40 quod non erat, non potest ea quae sunt in id mutare, quod non erant? Non enim minus est novas rebus dare quam mutare naturas. c. 9,53. Incarnationis exemplo astruamus mysterii veritatem. Numquid naturae usus praecessit, cum Iesus Dominus ex Maria nasceretur? Si ordinem quaerimus, viro mixta femina generare consuevit. Liquet igitur quod praeter naturae ordinem virgo generavit. Et hoc quod conficimus corpus, ex virgine 45 est. Quid hic quaeris naturae ordinem in Christi corpore, cum praeter naturam sit ipse ? Can. 5, oben Nr. 110.

1 Konzil zu Nicaea can. 6, oben Nr. 111.

Dominus Iesus partus ex virgine? Vera utique caro Christi, quae crucifixa est, quae sepulta est, vere ergo carnis illius sacramentum est.

De sacramentis IV c. 4, 14. Quo modo potest qui panis est corpus esse Christi? Consecratione. Consecratio autem quibus verbis est, cuius sermonibus? Domini Iesu . . ubi 5 venitur ut conficiatur venerabile sacramentum, iam non suis sermonibus utitur sacerdos, sed utitur sermonibus Christi. Ergo sermo Christi hoc conficit sacramentum. IV c. 5, 23. Antequam consecretur, panis est; ubi autem verba Christi accesserint, corpus est Christi... VI c. 1, 3. Ne veluti quidam esset horror cruoris sed maneret gratia redemptionis, ideo in similitudinem quidem accipis sacramen10 tum, sed vere naturae gratiam virtutemque consequeris.

Siricius, Bischof von Rom (384-399).

HAUCK, RE 18, 1906, 395 f.; LANGEN I 611 ff.; BARDENHEWER, LG III 591 f.; TURMEL, Papauté 433 ff.

139. 1. Siricius: Priesterzölibat; Autorität päpstlicher Sendschreiben.

15 Schreiben,, Directa ad decessorem" an Himerius, B. v. Tarragona, 10. Februar 385,,,die älteste päpstliche Dekretale"; Schoenemann 408 ff.; JR 225. HINSCHIUS III 683; LANGEN Ì 611 ff.; HEFELE II 45 ff.; HGETZENY, Stil u. Form d. ältesten Papstbriefe 1922 (DTü), 94 ff. gegen ECHBABUT, La plus ancienne Décrétale, P 1904 (: von Damasus).

1. Consultationi tuae responsum competens non negamus, quia officii nostri con20 sideratione non est nobis dissimulare, non est tacere libertas, quibus maior cunctis christianae religionis zelus incumbit. Portamus onera omnium, qui gravantur; quin immo haec portat in nobis beatus apostolus Petrus, qui nos in omnibus, ut confidimus, administrationis suae protegit et tuetur heredes.

c. 6 8. Plurimos enim sacerdotes Christi atque levitas post longa consecrationis suae 25 tempora tam de coniugibus propriis quam etiam de turpi coitu sobolem didicimus procreasse et crimen suum hac praescriptione defendere, quia in veteri testamento sacerdotibus ac ministris generandi facultas legitur attributa. - 9. Cur eos, quibus, committebantur sancta sanctorum, praemonet dicens: sancti estote, quia et ego sanctus sum dominus deus vester1? 10. Cur etiam procul a suis domibus, anno vicis suae, in templo habitare 30 iussi sunt sacerdotes? Hac videlicet ratione, ne vel cum uxoribus possent carnale exercere commercium, ut conscientiae integritate fulgentes, acceptabile Deo munus offerrent. Quibus etiam expleto deservitionis suae tempore, uxorius usus solius successionis causa fuerat relaxatus; quia non ex alia, nisi ex tribu Levi, quisquam ad Dei ministerium fuerat praeceptus admitti. 11. Unde et dominus Iesus cum nos suo illustrasset adventu, in evan35 gelio protestatur, quia legem venerit implere non solvere. Et ideo ecclesiae cuius sponsus est, formam castitatis voluit splendore radiare, ut in die iudicii, cum rursus advenerit, sine macula et ruga eam possit, sicut per apostolum suum instituit, reperire. Quarum sanctionum omnes sacerdotes et levitae insolubili lege constringimur, ut a die ordinationis nostrae sobrietati ac pudicitiae 40 et corda nostra mancipemus et corpora, dummodo per omnia Deo nostro in his, quae quotidie offerimus, sacrificiis placeamus.

--

c. 15 20. Ad singulas causas, de quibus per filium nostrum Bassianum presbyterum ad Romanam ecclesiam, utpote ad caput tui corporis retulisti, sufficientia quantum opinor responsa reddidimus. Nunc fraternitatis tuae animum ad servandos canones et tenenda 45 decretalia constituta magis ac magis incitamus, ut haec quae ad tua rescripsimus consulta in omnium coepiscoporum nostrorum perferri facias notionem, et non solum eorum, 1 Le 207.