Papst Innocenz VIII. (1484-1492). 408. 1. Innocenz VIII. Bulle,,Summis desiderantes", 5. Dez. 1484: Hexen und Zauberei. BR V 296 ff. — GRoskoFF, G. d. Teufels, L 1869, II 222 ff.; WGSOLDAN, G. d. Hexenprozesse, bearb. v. HHEPPE, 2 Bde., St 1880; SRIEZLER, G. d. Hexenprozesse i. Bayern, 5 St 1896; ZÖCKLER, RE 8, 1900, 30 ff.; 23, 1913, 643; JRIEKS, Leo XIII. u. d. Satanskult, B 1897, 11 ff.; HOENSBROECH, Papsttum I3 384 ff.; ebend. 501 ff. Hexenverbrennungen in Rom; PFLADE, Röm. Inquisitionsverfahren in Deutschland, 1902; JANSSEN, G. d. dt. Volkes VIII 14 531 ff.; EMICHAEL, G. d. dt. Volkes III 442 ff.; JSPRENGER und HINSTITORIS, Malleus maleficarum. Der Hexenhammer ins Deutsche übertr. von JWRSCHMIDT 2, 10 B 1919; JHANSEN, Zauberwahn, Inquisition u. Hexenprozeß i. MA, M 1900, 467 ff.; LEA, Inquisition III 603 ff.; Qu. u. Unters. z. G. d. Hexenwahns, Bonn 1901; NPAULUS, HJG 29, 1908; PASTOR, Päpste III 250 ff.; FRIEDRICH, Hexenbulle Inn. VIII., L 1905. Summis desiderantes affectibus, prout pastoralis sollicitudinis cura requirit, ut fides catholica nostris potissime temporibus ubique augeatur et floreat ac omnis haeretica 15 pravitas de finibus fidelium procul pellatur, ea libenter declaramus ac etiam de novo concedimus per quae huiusmodi pium desiderium nostrum votivum sortiatur effectum; cunctisque propterea, per nostrae operationis ministrum, quasi per providi operatoris sarculum erroribus exstirpatis, eiusdem fidei zelus et observantia in ipsorum corda fidelium fortius imprimatur. 20 § 1. Sane nuper ad nostrum non sine ingenti molestia pervenit auditum, quod in nonnullis partibus Alemaniae superioris, necnon in Maguntinen. Colonien. Treveren. Saltzumburgen. et Bremen. provinciis, civitatibus, terris, locis et dioecesibus complures utriusque sexus personae, propriae salutis immemores et a fide catholica deviantes, cum daemonibus, incubis et suc25 cubis abuti, ac suis incantationibus, carminibus et coniurationibus aliisque nefandis superstitiosis, et sortilegis excessibus, criminibus et delictis, mulierum partus, animalium foetus, terrae fruges, vinearum uvas, et arborum fructus; necnon homines, mulieres, pecora, pecudes et alia diversorum generum animalia; vineas quoque, pomeria, prata, pascua, blada, frumenta et alia terrae legumina perire, suffocari et extingui facere 30 et procurare; ipsosque homines, mulieres, iumenta, pecora, pecudes et animalia diris tam intrinsecis quam extrinsecis doloribus et tormentis afficere et excruciare; ac eosdem homines, ne gignere, et mulieres, ne concipere, virosque, ne uxoribus, et mulieres, ne viris actus coniugales reddere valeant, impedire; fidem praeterea ipsam, quam in sacri susceptione baptismi susceperunt, ore sacrilego abnegare, aliaque quam plurima nefanda, 35 excessus et crimina, instigante humani generis inimico, committere et perpetrare non verentur in animarum suarum periculum, divinae maiestatis offensam ac perniciosum exemplum ac scandalum plurimorum. Quodque licet dilecti filii Henrici Institoris in praedictis partibus Alemaniae superioris.. necnon Iacobus Sprenger per certas partes lineae Rheni, ordinis Praedicatorum et theologiae professoris, haereticae 40 pravitatis inquisitores per literas apostolicas deputati fuerunt, prout adhuc existunt; tamen nonnulli clerici et laici illarum partium, quaerentes plura sapere quam oporteat 1, pro eo quod in literis deputationis huiusmodi provinciae, civitates, dioeceses, terrae et alia loca praedicta illarumque personae ac excessus huiusmodi nominatim et specifice expressa non fuerunt, illa sub eisdem partibus minime contineri, et propterea praefatis 45 inquisitoribus in provinciis, civitatibus, dioecesibus, terris et locis praedictis huiusmodi inquisitionis officium exequi non licere; et ad personarum earundem super excessibus et criminibus antedictis punitionem, incarcerationem et correctionem admitti non debere, pertinaciter asserere non erubescunt. 1 cf. Rö 12 3. § 2. Nos igitur.. ne labes haereticae pravitatis.. sua venena diffundat.. ne contingat, provincias.. et loca praedicta.. debito inquisitionis officio carere, eisdem inquisitoribus, in illis officium inquisitionis huiusmodi exequi licere.. tenore praesentium statuimus. Proque potiori cautela literas et deputationem praedictas ad provincias.. et crimina huiusmodi extendentes, praefatis inquisitoribus, quod ipsi et alter eorum accessito secum 5 dilecto filio Ioanne Gremper, clerico Constant. dioecesis, magistro in artibus, eorum moderno seu quovis alio notario publico et per ipsos et quemlibet eorum pro tempore deputando in provinciis, civitatibus, dioecesibus, terris in locis praedictis contra quascumque personas cuiuscumque conditionis et praeeminentiae fuerint, huiusmodi inquisitionis officium exequi ipsasque personas, quas in 10 praemissis culpabiles reperierint, iuxta earum demerita corrigere, incarcerare, punire et mulctare. § 3. Necnon in singulis provinciarum huiusmodi parochialibus ecclesiis, verbum Dei fideli populo, quotiens expedierit ac eis visum fuerit, proponere et praedicare, omniaque alia et singula in praemissis et circa ea necessaria et opportuna 15 facere et similiter exequi libere et licite valeant, plenam ac liberam eadem auctoritate de novo concedimus facultatem. § 4. Et nihilo minus venerabili fratri nostro episcopo Argentinensi per apostolica scripta mandamus, quatenus.. non permittat, eos (sc. inquisitores) per quoscumque.. quavis auctoritate molestari seu alias quomodolibet impediri; molestatores et impedientes 20 et contradictores quoslibet et rebelles cuiuscumque dignitatis, status, gradus, praeeminentiae, nobilitatis et excellentiae aut conditionis fuerint, et quocumque exemptionis privilegio sint muniti, per excommunicationis, suspensionis et interdicti, ac alias etiam formidabiliores, de quibus sibi videbitur, sententias, censuras et poenas, omni appellatione postposita, compescendo et etiam legitimis super his per eum servandis processibus sen- 25 tentias ipsas, quotiens opus fuerit, aggravare et reaggravare auctoritate nostra procuret, invocato ad hoc, si opus fuerit, auxilio brachii saecularis. 409. 2. Zensuredikt des EB Berthold v. Mainz, 22. März 1485, betr. Uebersetzungen aus der griech., lat. oder einer andern Sprache. Gerichtet an den Geistlichen Conrad Hensel in Frankfurt: Archiv f. G. d. dt. Buchhandels 30 Etsi ad mortalium eruditionem divina quadam imprimendi arte ad singularum scien- 35 tiarum codices abunde facileque perveniri possit, compertum tamen habemus, quosdam homines inanis gloriae aut pecuniae cupiditate ductos hac arte abuti, et quod ad vitae hominum institutionem datum est ad perniciem et calumniam deduci. Vidimus enim Christi libros missarum officia continentes et praeterea de divinis rebus et apicibus nostrae religionis scriptos, e latina in germanicam linguam traductos nec sine religionis dedecore 40 versari per manus vulgi... Dicant translatores tales, si verum colunt, bono etiam sive malo id faciant animo, an ne lingua germanica capax sit eorum, quae tum graeci tum et latini egregii scriptores de summis speculationibus religionis christianae et rerum scientia accuratissime argutissimeque scripserunt? Fateri oportet idiomatis nostri inopiam minime sufficere necesseque fore, eos ex suis cervicibus nomina fingere incognita, aut, si veteribus 45 quibusdam utantur, veritatis sensum corrumpere, quod propter magnitudinem periculi in literis sacris magis veremur. Quis enim dabit idiotis atque indoctis hominibus et femineo sexui, in quorum manus codices sacrarum literarum inciderint, veros excerpere intellectus ? Videatur sacri evangelii aut epistolarum Pauli textus, nemo sane prudens negabit, multa suppletione et subauditione aliarum scripturarum opus esse. Occurrerunt haec, quia vulgatissima sunt. Quid putabimus de his, quae inter scriptores in ecclesia catholica sub acerrima pendent disputatione? Multa afferre possemus de quibus tamen ad propositum 5 paucula ostendisse sufficiat. Verum cum initium officinae huius artis imprimendi codices in hac aurea nostra Maguntia, ut vera eius appellatione utamur, divinitus emerserit, hodieque in ea politissima atque emendatissima perseveret, iustissime eius artis decus a nobis defensabitur. Nostra etiam intersit divinarum literarum puritatem immaculatam servari, unde... mandamus, ne aliqua opera, cuiuscunque scientiae, artis vel notitiae, e graeco, 10 latino vel alio sermone, in vulgare germanicum traducant, aut traducta, quovis commutationis genere vel titulo distrahant, vel comparent, publice vel occulte, directe vel indirecte, nisi opera deinceps imprimenda ante impressionem et impressa ante distractionem per... doctores et magistros universitatis studii in civitate nostra Maguntina, aut doctores et magistros universitatis studii in oppido nostro Erdfordiae ad hoc deputatos fuerint 15 visa et patenti testimonio ad imprimendum vel distrahendum admissa. (Strafe für Uebertretung: Excommunicatio ipso facto, Verlust der Bücher, 100 fl. Gold.) 410. Papst Alexander VI. (1492-1503): Bulle,,Inter caetera divinae": An König Ferdinand v. Aragonien und Isabella v. Castilien, 4. Mai 1493: BR V 361 ff. — 20 OPESCHEL, G. d. Zeitalters d. Entdeckungen, St 1858, 230; Teilung d. Erde unt. Alexander VI., L 1871; ABAUM, Demarkationslinie Al.s VI., Köln 1890; ASUPAN, Territoriale Entw. d. europ. Kolonien, Go 1906, 14 ff.; AJANN, Kath. Missionen in Indien, China u. Japan, Pad 1915, 55 ff.; CREIGHTON, Papacy III 170; MCCABE, Crises 240 ff.; PASTOR, Päpste III. 489. 25 Inter caetera divinae maiestati beneplacita opera et cordis nostri desiderabilia illud profecto potissimum extitit, ut fides catholica et christiana religio, nostris praesertim temporibus, exaltetur ac ubilibet amplietur et dilatetur, animarumque salus procuretur ac barbaricae nationes deprimantur et ad fidem ipsam reducantur. Unde, cum ad hanc sacram Petri sedem, divina 30 favente clementia, meritis licet imparibus, evecti fuerimus, cognoscentes vos, tamquam veros catholicos reges et principes, quales semper fuisse novimus, et a vobis praeclare gesta toti paene iam orbi notissima demonstrant, nedum id exoptare sed omni conatu, studio et diligentia, nullis laboribus, nullis impensis nullisque parcendo periculis, etiam proprium sanguinem effundendo, efficere; ac omnem animum vestrum omnesque conatus ad hoc iamdudum dedicasse, quemad35 modum recuperatio regni Granatae a tyrannide Saracenorum, hodiernis temporibus per vos cum tanta divini nominis gloria facta, testatur, digne ducimus non immerito, et debemus illa vobis etiam sponte et favorabiliter concedere, per quae huiusmodi sanctum et laudabile ab immortali Deo coeptum propositum in dies ferventiori animo ad ipsius Dei honorem et imperii christiani propagationem prosequi valeatis. 40 § 1. Sane accepimus quod vos dudum animum proposueratis aliquas insulas et terras firmas remotas et incognitas ac per alios hactenus non repertas quaerere et invenire, ut illarum incolas et habitatores ad colendum redemptorem nostrum et fidem catholicam profitendum reduceretis, hactenus in expugnatione et recuperatione ipsius regni Granatae plurimum occupati, huiusmodi sanctum et laudabile propositum vestrum ad optatum finem perducere nequivistis; sed tandem, 45 sicut domino placuit, regno praedicto recuperato, volentes desiderium adimplere vestrum, dilectum filium Christophorum Columbum1, virum utique dignum et plurimum commendandum ac tanto negotio aptum, cum navigiis et hominibus ad similia instructis, non sine maximis laboribus et periculis ac expensis destinastis, ut terras firmas et insulas remotas et incognitas huiusmodi per mare, ubi hactenus navigatum non fuerat, diligenter inquireret. 50' 2. Qui tandem divino auxilio, facta extrema diligentia, in mare Oceano navigantes, certas insulas remotissimas et etiam terras firmas, quae per alios hactenus repertae non fuerant, invene Leo XIII., Epist. 16. Juli 1892 de Christophoro Columbo: AKR 68, 301 ff. runt, in quibus quam plurimae gentes pacifice viventes et, ut asseritur, nudae incedentes nec carnibus vescentes inhabitant, et, ut praefati nuntii vestri possunt opinari, gentes ipsae in insulis et terris praedictis habitantes credunt unum Deum creatorem in coelis esse, ac ad fidem catholicam amplexandum et bonis moribus imbuendum satis apti videntur; spesque habetur quod, si erudirentur, nomen salvatoris domini nostri Iesu Christi in terris et insulis praedictis fateretur. 5 Ac praefatus Christophorus in una ex principalibus insulis praedictis, iam unam turrim satis munitam, in qua certos christianos, qui secum iverant, in custodiam, et ut alias insulas et terras firmas remotas et incognitas inquirerent, posuit, construi et aedificari fecit. 3. In quibus quidem insulis et terris iam repertis, aurum, aromata et aliae quam plurimae res diversi generis et diversae qualitatis reperiuntur. 4. Unde omnibus diligenter et praesertim fidei catholicae exaltatione et dilatatione, prout decet catholicos reges et principes, consideratis, more progenitorum vestrorum clarae memoriae regum terras firmas et insulas praedictas illarumque incolas habitatores vobis, divina favente clementia, subiicere et ad fidem catholicam reducere proposuistis. 10 5. Nos igitur, huiusmodi vestrum sanctum et laudabile propositum plurimum in domino 15 commendantes, ac cupientes ut illud ad debitum finem perducatur, et ipsum nomen salvatoris nostri in partibus illis inducatur, hortamur vos quam plurimum in domino et per sacri lavacri susceptionem, qua mandatis apostolicis obligati estis et viscera misericordiae domini nostri Iesu Christi, attente requirimus ut, cum expeditionem huiusmodi omnino prosequi et assumere proba mente, orthodoxae fidei zelo, intendatis, populos in huiusmodi insulis et terris degentes ad christia- 20 nam religionem suscipiendum inducere velitis et debeatis; nec pericula nec labores ullo umquam tempore vos deterreant, firma spe fiduciaque conceptis, quod Deus omnipotens conatus vestros feliciter prosequetur. 6. Et ut tanti negotii provinciam, apostolicae gratiae largitate donati, liberius et audacius assumatis, motu proprio non ad vestram vel alterius pro vobis super hoc nobis oblatae petitionis 25 instantiam, sed de nostra mera liberalitate et ex certa scientia ac de apostolicae potestatis plenitudine omnes insulas et terras firmas inventas et inveniendas, detectas et detegendas versus occidentem et meridiem, fabricando et construendo unam lineam a polo arctico scilicet septentrione, ad polum antarcticum, scilicet meridiem, sive terrae firmae et insulae inventae et inveniendae sint versus Indiam aut versus aliam quamcunque partem, quae linea distet a qualibet insularum, 30 quae vulgariter nuncupantur de los Azores y Cabo Vierde, centum leucis versus occidentem et meridiem, ita quod omnes insulae et terrae firmae repertae et reperiendae, detectae et detegendae a praefata linea versus occidentem et meridiem per alium regem aut principem christianum non fuerint actualiter possessae usque ad diem nativitatis domini nostri Iesu Christi proxime praeteritum, a quo incipit annus praesens 1493, quando fuerunt per nuntios et capitaneos vestros 35 inventae aliquae praedictarum insularum, auctoritate omnipotentis Dei, nobis in beato Petro concessa, ac vicariatus Iesu Christi, qua fungimur in terris, cum omnibus illarum dominiis, civitatibus, castris, locis et villis, iuribusque et iurisdictionibus ac pertinentiis universis, vobis haeredibusque et successoribus vestris, Castellae et Legionis regibus, in perpetuum, tenore praesentium donamus et assignamus, vosque et haeredes ac successores praefatos illarum dominos cum plena, 40 libera et omnimoda potestate, auctoritate et iurisdictione facimus, constituimus et deputamus. 7. Decernentes nihilominus per huiusmodi donationem, concessionem et assignationem nostram nulli christiano principi, qui actualiter praefatas insulas et terras firmas possederit usque ad dictum diem nativitatis domini nostri Iesu Christi, ius quaesitum sublatum intelligi posse aut auferri debere. Et insuper mandamus vobis in virtute sanctae obedientiae (sicut pollicemini, et non 45 dubitamus pro vestra maxima devotione et regia magnanimitate res esse facturos) ad terras firmas et insulas praedictas viros probos et Deum timentes, doctos, peritos et expertos ad instruendum incolas et habitatores praefatos in fide catholica et bonis moribus imbuendum destinare debeatis, omnem debitam diligentiam in praemissis adhibentes. 8. Ac quibuscumque personis, cuiuscunque dignitatis, etiamsi imperialis et regalis, status, 50 gradus, ordinis vel conditionis, sub excommunicationis latae sententiae poena, quam eo ipso, si contrafecerint, incurrant, districtius inhibemus, ne ad insulas et terras firmas inventas et inveniendas, detectas et detegendas versus occidentem et meridiem, fabricando et construendo lineam a polo arctico ad polum antarcticum, sive terrae firmae et insulae inventae et inveniendae sint versus Indiam aut versus aliquam quamcumque partem, quae linea distet a 55 qualibet insularum, quae vulgariter nuncupantur de los Azores y Cabo Vierde, centum leucis versus occidentem et meridiem, ut praefertur, pro mercibus habendis vel quavis 5 alia de causa accedere praesumant, absque vestra ac haeredum et successorum vestrorum praedictorum licentia speciali. 411. Die Reliquien in der Schloßkirche zu Wittenberg vor dem Auftreten Luthers. (Aus dem Wittenberger Heiligtumsbuch, 1509.) Descriptio ecclesiae collegiatae omnium sanctorum Wittebergensis eiusque fundatio. iura privilegia et ornatus, quae adhuc extant, exhibita a Iohanne Meisnero, Wittenbergae 1668, Nr. XXVII. ,,Die Zeigung des Hochlobwürdigen Heiligthumbs der Stifft-Kirchen Aller Heiligen zu Wittenberg. Gedruckt in der Churfürstlichen Stadt Wittenberg Anno Tausend Fünffhundert 10 und Neune“, S. 90–118. Wittemberger Heiligthumsbuch, illustriert von Lucas Cranach d. Aelt., Facsimile-Reproduction in Liebhaber-Bibliothek alter Illustratoren, München 1884. JKOESTLIN, Friedrich d. Weise u. d. SchloßK. zu Wittenberg, Witt 1892, 17 ff.; JHAUSSLEITER, D. Universität Witt. vor d. Eintritt Luthers, L 1903; PKALKOFF, Forschungen zu Luthers röm. Prozeß, Rom 1905, 184 ff.; Ablaß u. Reliquien verehrung a. d. SchloßK. 15 zu Witt., Go 1907; OSCHEEL, M. Luther II, Tü 1917, 170 ff.; NPAULUS, G. d. Ablasses i. MA. III, Pad 1923, 290 ff.; AWOLTERS, Der Abgott zu Halle 1521-1542, Bonn 1877. Der erste Gang/in welchem angezeiget wird das würdige Heilig thumb von Jungfrawen und Witwen. Erstlich wird hie angezeiget / ein Glaß S. Elisabeth / ein Partickel von ihrem Man20 tel / ein Partickel von ihrem Kleide / 1. Partickel von ihren Haren / 8. andere Partickel ihres heiligen Gebeins. Zwey Zähne von der heiligen Elisabeth. — X. Ein groß silbern Bild Mariae Magdalenae. Vom Stein darauff die heilige Maria Magdalena gestorben ist 1. partickel, von ihrem Grabe 1. partidel / von ihrem Kleide 1. partidel / von ihren Haarschnüren 1. partickel / von ihrem Schleyer 1. partickel / von ihren Haaren 3. partickel / 25 von ihren heiligen Gebein 36. Partidel. Der andere Gang. XIV. Vier ganze Gebein und vier ganze Häupter aus der Gesellschaft S. Ursulae. XV. Ein übergüldt Kästlein mit vielen durchsichtigen Berillen und Edelgesteinen beseßet. Ein silbern Sarg mit zweyen Böden / oben mit silbern übergüldten Gesprenck / und Schild 30 der Chur- und Sachsen-Land / in beyden sind 32. Partickel. Von S. Ursula / von S. Floriana der Schwester S. Ursulae vier Partickel. Von S. Cordula drey Partickel. Vom Häupt Helenae der Jungfrawen 2. partickel. Von den Eilff Tausend Jungfrawen Tausend Vierhundert und vier und funffzig Partickel. 35 Der dritte Gang von den Beichtigern. I. Von der Treppe darunter S. Lazarus gelegen hat 1. partickel / von seinem Gebein 3. partickel / von seinem Haupt 1. partickel. — VI. Von S. Lazari Gebein 12. partickel / von einer Zehen S. Lazari 1. partickel. Ein ganz Glied S. Lazari / von einer Rieben Lazari ein partickel. — XV. Ein silbern Bild S. Hieronymi 2. Partickel / Ein Zahn S. Hieronymi / von einem Arm S. Hieronymi ein partickel. Von S. Hugone 1. partickel. Von 40 S. Isidoro 1. partikel. Von S. Beda 1. partikel. Von S. Johanne Chrysostomo 4. partickel. Von S. Bernhardo 6. partidel. Von S. Ivone ein Partickel. Von S. Augustino 4 partickel. Von S. Ambrosio sechs partickel. Vom Gebein S. Gregorii 5. partickel / vom Häupt S. Gregorii ein Partickel. 45 Der vierte Gang von den H. Märterern. XV. Ein silbern Sarg mit Crystallen und übergüldten Blumen / darinn Edelgestein. Von den unschuldigen Kindern Zweyhundert und vier partickel / unter welchen viel ganger |