petus Iudaeorum et coetus nationum et tribunorum elogia et regum auditoria et proconsulum tribunalia et Caesaris nomen interpretum non habent. Quod Petrus caeditur, quod Stephanus opprimitur, quod Iacobus immolatur, quod Paulus distrahitur, ipsorum sanguine scripta sunt. Et si fidem commentarii voluerit haereticus, instrumenta imperii 5 loquentur, ut lapides Hierusalem. Vitas Caesarum legimus: orientem fidem Romae primus Nero cruentavit. Tunc Petrus ab altero cingitur, cum cruci adstringitur. Tunc Paulus civitatis Romanae consequitur nativitatem, cum illic martyrii renascitur generositate. Haec ubicumque iam legero, pati disco. 54. 9. Tertullian: Bußedikt des römischen Bischofs Calixt; Eheschließung; Todsünden. 10 De pudicitia c 14. 19: CSEL XX, 220. 225. — EPREUSCHEN, Tert's Schr. de paen. u. de pudic., 1890 (D.); FUNK I 155 ff., 182 ff.; EROLFFS, Indulgenzedikt des röm. Bischofs Kallist, TU XI, L 1893; FRIEDRICH 83 ff.; GESSER, Kath. 1902; PREUSCHEN, ZNW XI, 1910; RAUSCHEN, Eucharistie u. Bußsakrament, 1910, 1 47 ff.; ALÉS, L'édit de Calliste, P 1914; MCCABE, Crises 1 ff.; KADAM, Bußedikt d. P. Kallistus, M 1917; KPREYSING, ZKTh 41. 43; HKOCH, Lebens15 gang K.s, ZNW XVII, 1916, 211 ff.; Kall. u. Tertullian 1920 (SBHdbg 1919); SEEBERG, DG I 601 ff.; HEILER, Katholizismus 287. 20 Audio etiam e dictum esse propositum, et quidem peremptorium. Pontifex scilicet maximus, quod est episcopus episcorum, edicit: Ego et moechiae et fornicationis delicta paenitentia functis dimitto. O edictum, cui adscribi non poterit bonum factum! 4. Penes nos occultae quoque coniunctiones1, id est non prius apud eccle siam professae, iuxta moechiam et fornicationem iudicari periclitantur. 19. Ioannes illam (sc. distinctionem delictorum) commendavit, quod sint quaedam delicta cotidianae incursionis, quibus omnes simus obiecti. Cui enim non accidet aut irasci inique, et ultra solis occasum, aut et manum immittere, aut facile 25 maledicere, aut temere iurare, aut fidem pacti destruere, aut verecundia aut necessitate mentiri? In negotiis, in officiis, in quaestu, in victu, in visu, in auditu quanta tentamur? ut si nulla sit venia istorum, nemini salus competat. Horum ergo erit venia per exoratorem patris Christum. Sunt autem et contraria istis, ut graviora et exitiosa • quae veniam non capiant, homicidium, idololatria, fraus, negatio, blasphe30 mia, utique et moechia et fornicatio, et si qua alia violatio templi dei. Horum ultra exorator non erit Christus; haec non admittet omnino qui natus ex deo fuerit, non futurus dei filius, si admiserit. Ita Ioannis ratio constabit diversitatis, distinctionem delictorum disponentis, cum delinquere filios dei nunc adnuit, nunc abnuit. 35 55. 10. Tertullian: Verheißung an Petrus Mt 16 18 f. De pudicitia c. 21: CSEL XX, 269 f. FRIEDRICH 84 ff.; LANGEN, Vatic. Dogma I 54. De tua nunc sententia quaero, unde hoc ius ecclesiae usurpes. Si quia dixerit Petro dominus: Super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, tibi dedi claves regni caelestis, vel: Quaecunque alligaveris vel solveris in terra, erunt alligata vel soluta in caelis, idcirco praesumis et ad te derivasse solvendi et alligandi potestatem, id est ad om40 nem ecclesiam Petri propinquam? Qualis es, evertens atque commutans manifestam domini intentionem personaliter hoc Petro conferentem? Super te, inquit, aedificabo ecclesiam meam, et, Dabo tibi claves, non ecclesiae, et, Qaecunque solveris vel alligaveris, non quae solverint et alligaverint. Sic enim et exitus docet. In ipso ecclesia extructa est, id est per ipsum, ipse clavem imbuit. 1 Ad uxorem II 8 ed. Oehler I 696: Unde sufficiamus ad enarrandam felicitatem eius matrimonii, quod ecclesia conciliat et confirmat oblatio et obsignat benedictio, angeli renuntiant, pater rato habet. Nam nec in terris filii sine consensu patrum recte et iure nubunt. 2 I Joh 5 16. 56. 11. Tertullian: Klerus und Laien. De exhortatione castitatis c. 7: Oehler 1 747 f. Nonne et laici sacerdotes sumus? Scriptum est 1: Regnum quoque nos et sacerdotes deo et patri suo fecit. Differentiam inter ordinem et plebem constituit ecclesiae auctoritas, et honor per ordinis consessum sanctificatus. Adeo ubi ecclesiastici ordinis non est 5 consessus, et offers et tinguis et sacerdos es tibi solus. Sed ubi tres, ecclesia est, licet laici. Unusquisque enim sua fide vivit, nec est personarum exceptio apud deum, quoniam non auditores legis iustificantur a domino, sed factores, secundum quod et apostolus dicit 2. 57. 12. Tertullian: Synoden. Aguntur praeterea per Graecias illa certis in locis concilia ex universis ecclesiis, per quae et altiora quaeque in commune tractantur, et ipsa repraesentatio totius nominis christiani magna veneratione celebratur. Origenes (gest. 254). 10 ERREDEPENNING, Origenes, 2 Bde., Bonn 1841 ff.; HARNACK, LG I 332 ff., DG I 650 ff.; SEE- 15 BERG I 393 ff. ; BARDENHEWER, LG II 96 ff. ; PREUSCHEN, RE 14, 1904, 467 ff. ; 24, 1913, 249 f. 58. 1. Origenes: Ende des Petrus in Rom. Eusebius h. e. III 1: Origenis op. ed. CDelarue II, P 1740, 24. Τῶν ἱερῶν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἀποστόλων τε καὶ μαθητῶν ἐφ ̓ ἅπασαν κατασπαρέντων τὴν οἰκουμένην, Θωμᾶς μέν, ὡς ἡ παράδοσις περιέχει, τὴν Παρ- 20 θίαν εἴληχεν, ̓Ανδρέας δὲ τὴν Σκυθίαν, Ιωάννης τὴν ̓Ασίαν, πρὸς οὓς καὶ διατρίψας ἐν ̓ Εφέσῳ τελευτᾷ. 2. Πέτρος δ ̓ ἐν Πόντῳ καὶ Γαλατίᾳ καὶ Βιθυνίᾳ Καππαδοκία τε καὶ ̓Ασίᾳ κεκηρυχέναι τοῖς [ἐκ] διασπορᾶς Ιουδαίοις ἔοικεν ὃς καὶ ἐπὶ τέλει ἐν Ρώμῃ γενόμενος ἀνεσκολοπίσθη κατά κε φαλῆς, οὕτως αὐτὸς ἀξιώσας παθεῖν. 3. τί δεῖ περὶ Παύλου λέγειν, ἀπὸ 25 Ιερουσαλὴμ μέχρι τοῦ ̓Ιλλυρικοῦ πεπληρωκότος τὸ εὐαγγέλιον τοῦ Χριστοῦ καὶ ὕστερον ἐν τῇ ̔Ρώμῃ ἐπὶ Νέρωνος μεμαρτυρηκότος; ταῦτα Ωριγένει κατὰ λέξιν ἐν τρίτῳ τόμῳ τῶν εἰς τὴν γένεσιν ἐξηγητικῶν εἴρηται. 59. 2. Origenes: Verheißung an Petrus Mt 16 18 f. Commentariorum in Matthaeum t. XII: Delarue III 523. LANGEN, Vatic. Dogma I 67. 30 c. 10. Εἰ δὲ φήσαντες καὶ ἡμεῖς ὡς ὁ Πέτρος·,σὺ εἶ ὁ Χριστός, ὁ υἱὸς τοῦ θεοῦ τοῦ ζῶντος, οὐχ ὡς σαρκὸς καὶ αἵματος ἡμῖν ἀποκαλυψάντων, ἀλλὰ φωτὸς ἡμῶν τῇ καρδίᾳ ἐλλάμψαντος ἀπὸ τοῦ ἐν οὐρανοῖς πατρός, γινόμεθα Πέτρος, καὶ ἡμῖν ἂν λέγοιτο ἀπὸ τοῦ Λόγου τὸ σὺ εἶ Πέτρος καὶ τὰ ἑξῆς. πέτρα γὰρ πᾶς ὁ Χριστοῦ μαθητής, ἀφ ̓ οὗ ἔπινον οἱ ἐκ πνευματικῆς 35 ἀκολουθούσης πέτρας, καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν τοιαύτην πέτραν οἰκοδομεῖται ὁ ἐκκλησιαστικὸς πᾶς λόγος καὶ ἡ κατ' αὐτὸν πολιτεία. 66 c. 11. Εἰ δὲ ἐπὶ τὸν ἕνα ἐκεῖνον Πέτρον νομίζεις ὑπὸ τοῦ θεοῦ οἰκοδομεῖσθαι τὴν πᾶσαν ἐκκλησίαν μόνον, τί ἂν φήσαις περὶ ̓Ιωάννου τοῦ τῆς βροντῆς υἱοῦ ἢ ἑκάστου τῶν ἀποστόλων; ἄλλως τε ἆρα τολμήσωμεν λέγειν, ὅτι Πέτρου μὲν 40 ἰδίως πύλαι ᾅδου οὐ κατισχύσουσιν, τῶν δὲ λοιπῶν ἀποστόλων καὶ τῶν τελείων κατισχύσουσιν; οὐχὶ δὲ καὶ ἐπὶ πάντων, καὶ ἐφ ̓ ἑκάστῳ αὐτῶν τὸ προειρημένον, τὸ πύλαι ᾅδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς γίνεται; καὶ τὸ ἐπὶ ταύτῃ τῇ πέτρα οἰκοδομήσω μου τὴν ἐκκλησίαν; ἆρα δὲ τῷ Πέτρῳ μόνῳ δίδονται ὑπὸ τοῦ 1 Apk 16. 2 Rö 2 11, 13. κυρίου αἱ κλεῖδες τῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας, καὶ οὐδεὶς ἕτερος τῶν μακαρίων αὐτὰς λήψεται; εἰ δὲ κοινόν ἐστι καὶ πρὸς ἑτέρους τὸ δώσω σοι τὰς κλεῖδας τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν, πῶς οὐχὶ καὶ πάντα τά τε προειρημένα καὶ τὰ ἐπιφερόμενα, ὡς πρὸς Πέτρον λελεγμένα; παρώνυμοι γὰρ πέτρας πάντες 5 οἱ μιμηταὶ Χριστοῦ, τῆς πνευματικῆς ἀκολουθούσης πέτρας τοῖς σωζομένοις, ἵνα ἐξ αὐτῆς πίνωσι τὸ πνευματικὸν πόμα. οὗτοι δὲ παρώνυμοί εἰσι τῆς πέτρας ὡς Χριστός. ἀλλὰ καὶ Χριστοῦ μέλη ὄντες, παρώνυμοι ἐχρημάτισαν Χριστιανοί· πέτρας δέ, Πέτροι. e. 14. Ιδωμεν, πῶς λέλεκται τῷ Πέτρῳ, καὶ παντὶ Πέτρῳ τὸ δώσω σοι τὰς 10 κλεῖδας τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν. Rursum in mea mente volvens quaero, quare deus, cum semel salvatorem iudicaret nasci ex virgine, non elegit puellam absque sponso, sed eam potissimum, quae iam fuerat 15 desponsata. Et nisi fallor haec causa est. Debuit de ea virgine nasci, quae non solum sponsum haberet, sed, ut Matthaeus scribit, iam viro tradita fuerat, licet eam vir necdum nosset, ne turpitudinem virginis habitus ipse monstraret, si virgo videretur utero tumenti. Unde eleganter in cuiusdam martyris epistola scriptum reperi, Ignatium dico episcopum Antiochiae post Petrum secundum, qui in persecutione Romae pugnavit 20 ad bestias: principem saeculi huius latuit virginitas Mariae 1; latuit propter Joseph, latuit propter nuptias, latuit quia habere virum putabatur. Si enim non habuisset sponsum et ut putabatur virum, nequaquam potuisset principi mundi huius abscondi. 25 30 61. 4. Origenes: Die Kindertaufe. Commentarius in ep. ad Romanos V 9: Delarue IV 565. Ecclesia ab apostolis traditionem suscepit etiam parvulis baptismum dare. Hippolytus, Bischof in Rom (gest. nach 235). NBON Refutatio omnium haeresium: PWendland, Griech. chr. Schriftst., L 1916, 2 26; 249 15. 21. 550 ff. 62. 1. Hippolytus: Die Bischöfe im Besitz des heiligen Geistes. I. Prooemium. Οὐδὲ γὰρ μικράν τινα βοήθειαν τῷ τῶν ἀνθρώπων βίῳ καταλείψομεν πρὸς τὸ μηκέτι πλανᾶσθαι, φανερῶς πάντων ὁρώντων τὰ κρύφια αὐτῶν καὶ ἄρρητα ὄργια, ἃ ταμιευόμενοι μόνοις τοῖς μύσταις παραδιδόασιν. ταῦτα δὲ 35 ἕτερος οὐκ ἐλέγξει ἢ τὸ ἐν ἐκκλησίᾳ παραδοθὲν ἅγιον πνεῦμα, οὗ τυχόντες πρότεροι οἱ ἀπόστολοι μετέδοσαν τοῖς ὀρθῶς πεπιστευκόσιν· ὧν ἡμεῖς διάδοχοι τυγχάνοντες τῆς τε αὐτῆς χάριτος μετέχοντες ἀρχιερατείας τε καὶ διδασκαλίας καὶ φρουροὶ τῆς ἐκκλησίας λελογισμένοι οὐκ ὀφθαλμῷ νυστάζομεν οὐδὲ λόγον ὀρθὸν σιωπῶμεν. 40 63. 2. Hippolytus: BuBedikt des Bischofs Calixt. Priesterehe. Unabsetzbarkeit des Bischofs. ΙΧ 12. (Κάλλιστος) συνεστήσατο διδασκαλεῖον κατὰ τῆς ἐκκλησίας οὕτως διδάξας, καὶ πρῶτος τὰ πρὸς τὰς ἡδονὰς τοῖς ἀνθρώποις συγχωρεῖν ἐπενόησε, λέγων πᾶσιν ὑπ ̓ αὐτοῦ ἀφίεσθαι ἁμαρτίας. 1 Ignatius ep. ad Ephesios 19 1. Οὗτος ἐδογμάτισεν ὅπως εἰ ἐπίσκοπος ἁμάρτοι τι, εἰ καὶ πρὸς θάνατον, μὴ δεῖν κατατίθεσθαι. ἐπὶ τούτου ἤρξαντο ἐπίσκοποι καὶ πρεσβύτεροι καὶ διάκονοι δίγαμοι καὶ τρίγαμοι καθίστασθαι εἰς κλήρους· εἰ δὲ καί τις ἐν κλήρῳ ὢν γαμοίη, μένειν τὸν τοιοῦτον ἐν τῷ κλήρῳ ὡς μὴ ἡμαρτηκότα. Kornelius, Bischof von Rom (251-253). - 64. 1. Kornelius: Klerus der römischen Gemeinde. Brief an Fabius, B. v. Antiochien: Eusebius h. e. VI 43 11, JR 106. HARNACK, LG I 650 ff.; Mission II 255; Anfänge d. Organis. d. stadtröm. K., SBA 1918, 954 ff.; JPKIRSCH, Röm. Titelkirchen i. Altm., Pad 1918; LANGEN I 290; LEIMBACH, RE 4, 1898, 287 ff.; BARDENHEWER, LG II 639 ff. 5 10 ̔Ο ἐκδικητὴς οὖν τοῦ εὐαγγελίου: οὐκ ἠπίστατο ἕνα ἐπίσκοπον δεῖν εἶναι ἐν καθολικῇ ἐκκλησίᾳ, ἐν ᾗ οὐκ ἠγνόει (πῶς γάρ;) πρεσβυτέρους εἶναι τεσσαρά κοντα ἕξ, διακόνους ἑπτά, ὑποδιακόνους ἑπτά, ἀκολούθους δύο καὶ τεσσαράκοντα, ἐξορκιστὰς δὲ καὶ ἀναγνώστας ἅμα πυλωροῖς δύο καὶ πεντήκοντα, χήρας σὺν θλιβομένοις ὑπὲρ τὰς χιλίας πεντακοσίας, οὓς πάντας ἡ τοῦ δεσπότου χάρις καὶ 15 φιλανθρωπία διατρέφει. 65. 2. Kornelius: Ein Bischof in der Gemeinde. Brief an Cyprian, B. v. Carthago: Ep. 49 i. d. Briefsammlung Cyprians: op. 11 608 ff. SOHM II 179. 347. 2. Die von Novatian zu Kornelius zurückkehrenden Glieder der römischen Gemeinde 20 haben erklärt: Nos Cornelium episcopum sanctissimae catholicae ecclesiae electum a Deo omnipotente et Christo domino nostro scimus; nos errorem nostrum confitemur; imposturam passi sumus; circumventi sumus perfidia et loquacitate captiosa. Nam etsi videbamur quasi quandam communicationem cum schismatico et haeretico homine habuisse, cor tamen nostrum semper in ecclesia fuit. Nec enim ignoramus, unum Deum esse et 25 unum Christum esse dominum quem confessi sumus, unum sanctum spiritum, u nu m episcopum in catholica esse debere. Cyprian, Bischof von Karthago (gest. 258). FWRETTBERG, Thasc. C. Cyprianus, Gö 1831; BFECHTRUP, Cyprian, Mstr 1878; LANGEN 66. 1. Cyprian: Wesen der Kirche; Stellung des Petrus im Kreise der Apostel; Épiskopat. De catholicae ecclesiae unitate: CSEL I 209 ff. ORITSCHL, C. v. Karth. u. d. Verf. d. K., Gö 1885; PVHOENSBROECH, ZkTh 14, 193 ff.; JHREINKENS, C., V. d. Einheit d. K., Wü 1873; 40 SOHM §15 ff.; SEEBERG I§ 19 II; LOOFS § 29; HARNACK I 416 ff.; KGOETZ, Chr.m C.'s, Gi 1896; KOCH 9 ff.; vgl. AVHARNACK, Spruch üb. Petrus (Mt 16 17 f.): SBA 1918 I 637 ff.; FKATTENBUSCH, Quellort d. Kirchenidee: Festgabe f. AvHÁRNACK, TÜ 1921, 143 ff. 4. Loquitur Dominus ad Petrum 2: ego tibi dico, inquit, quia tu es Petrus et super istam petram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferorum non vincent eam. Dabo 45 tibi claves regni caelorum: et quae ligaveris super terram erunt ligata et in caelis, et quaecunque solveris super terram erunt soluta et in caelis. Super unum aedificat ec clesiam, et quamvis apostolis omnibus post resurrectionem suam parem potestatem tribuat et dicat1: sicut misit me pater, et ego mitto vos. accipite spiritum sanctum: si cuius remiseritis peccata, remittentur illi; si cuius tenueritis, tenebuntur, tamen ut unitatem manifestaret, unitatis eiusdem originem ab uno incipientem sua auctoritate dispo5 suit. Hoc erant utique et ceteri apostoli quod fuit Petrus, pari consortio praediti et honoris et potestatis, sed exordium ab unitate proficiscitur, ut ecclesia Christi una monstretur. Quam unam ecclesiam etiam in cantico canticorum Spiritus sanctus ex persona Domini designat et dicit 2: una est columba mea, perfecta mea, una est matri suae, 10 electa genetrici suae. Hanc ecclesiae unitatem qui non tenet tenere se fidem credit? Qui ecclesiae renititur et resistit in ecclesia se esse confidit? Quando et beatus apostolus Paulus hoc idem doceat et sacramentum unitatis ostendat dicens 3: unum corpus et unus spiritus, una spes vocationis vestrae, unus dominus, una fides, unum baptisma, unus deus 4. 15 5. Quam unitatem tenere firmiter et vindicare debemus, maxime episcopi qui in ecclesia praesidemus, ut episcopatum quoque ipsum unum atque indivisum probemus. Nemo fraternitatem mendacio fallat, nemo fidem veritatis perfida praevaricatione corrumpat. Episcopatus unus est, cuius a singulis in solidum pars tenetur. Ecclesia una est quae in multitudinem latius incremento fecunditatis extenditur, quomodo 20 solis multi radii sed lumen unum, et rami arboris multi sed robur unum tenaci radice fundatum, et cum de fonte uno rivi plurimi defluunt, numerositas licet diffusa videatur exundantis copiae largitate, unitas tamen servatur in origine. Avelle radium solis a corpore, divisionem lucis unitas non capit; ab arbore frange ramum, fractus germinare non poterit; a fonte praecide rivum, praecisus arescit. Sic et ecclesia Domini luce perfusa per orbem 25 totum radios suos porrigit; unum tamen lumen est quod ubique diffunditur, nec unitas corporis separatur. Ramos suos in universam terram copia ubertatis extendit, profluentes largiter rivos latius pandit; unum tamen caput est et origo una et una mater fecunditatis successibus copiosa; illius fetu nascimur, illius lacte nutrimur, spiritu eius animamur. 67. 30 Ep. 30. Brief der römischen Kleriker an Cyprian: i. d. Briefsammlung Cyprians: op. II 549 f. Cypriano papae 6 presbyteri et diaconi Romae consistentes. 2. antiqua apud nos severitas, antiqua fides, disciplina legitur antiqua, quoniam nec tantas de nobis laudes 2. Cyprian: Selbstbewußtsein des römischen Klerus. 1 Jo 20 21 ff. 2 HL 68. 3 Eph 4 4-6. Durch Interpolationen erhielt dieser Text später folgende Gestalt: Loquitur Dominus ad Petrum: ego tibi dico etc. erunt soluta et in caelis. Et eidem post resurrectionem dicit: Pa sce oves meas. Super illum aedificat ecclesiam et illi pascendas oves mandat. Et quamvis apostolis omnibus parem tribuat potestatem, unam tamen cathedram constituit et unitatis originem atque rationem sua auctoritate disposuit. Hoc erant utique et ceteri quod fuit Petrus, sed primatus Petro datur, et una ecclesia et cathedra una monstratur. Et pastores sunt omnes, sed grex unus ostenditur, qui ab apostolis omnibus unanimi consensione pascatur. Hanc et Pauli unitatem qui non tenet, tenere se fidem credit? Qui cathedram Petri, super quam fundata ecclesia est, deserit, in ecclesia se esse confidit? HARTEL I 212, 213 Noten, III Proleg. 43 f. DÖLLINGER, Papsttum 25 f., 367 f. LANGEN, II, 408. Der veränderte Text ist zuerst nachweisbar in dem Brief Pelagius II. an die istrischen Bischöfe c. a. 585, J. R. 1055. JCHAPMAN, Les interpolations dans le traité de Saint Cyprien sur l'unité de l'église: Revue Bénédictine XIX, 1902, 246. 357; XX, 1903, 26; dagegen KoсH, Cyprian 158 ff. 5 Ep. 685: Servandus est enim antecessorum nostrorum beatorum martyrum Cornelii et Lucii honor gloriosus, vgl. 59 10 (1. c. II 748). cf. ep. 8. 23. 30. 31. 36. l. c. II 485. 536. 556. 557. 572. - Pde Labriolle, Une esquisse de l'histoire du mot ,,Papa": Bulletin d'ancienne littérature et d'archéologie chrétiennes I, P 1911, 215 ff.: im 3. Jahrhundert wurde die Bezeichnung „,Papst“ auf alle Bischöfe angewandt, die |