5 Cyrus Alexandrinus, Sergius, Pyrrhus, Paulus, Petrus Constantinopolitani, cum Honorio, qui flammam haeretici dogmatis non, ut decuit apostolicam auctoritatem, incipientem exstinxit, sed negligendo confovit. c),,Cum unus extet" ad Ervigium regem Hispaniae, Sept.-Dez. 682: Mansi XI 1055; MSL 96, 419; JR 2120. Verum piissimus imperator gratia sancti spiritus animatus et laborem pro christianae fidei puritate sponte perpessus, ecclesiam Dei catholicam ab erroris haeretici macula summis nisibus purificare molitus est; et quidquid offensionem christianis populis poterat generare, de medio Dei ecclesiae fecit auferri; omnesque haereticae assertionis auctores, 10 venerando censente concilio condemnati, de catholicae ecclesiae adunatione proiecti sunt: id est Theodorus Pharanitanus episcopus, Cyrus Alexandrinus, Sergius, Paulus, Pyrrhus et Petrus, quondam Constantinopolitani praesules, et una cum eis Honorius Romanus, qui immaculatam apostolicae traditionis regulam, quam a praedecessoribus suis accepit, maculari consensit. 15 922. 3. Liber pontificalis, vita Leonis II. Liber pontificalis ed. THMOMMSEN, MG Gestorum pontificum Romanorum vol. I, B 1898, I 200. BRACKMANN, RE 11, 1902, 439 ff. Hic suscepit sanctam sextam synodum, quae per Dei providentiam nuper in regia urbe celebrata est, graeco eloquio conscripta, exsequente ac residente piissimo et clemen20 tissimo magno principe Constantino, intro regale palatio eius qui appellatur Trullus, simulque cum eo legati sedis apostolicae et duo patriarchae, id est Constantinopolitanus et Antiocenus, atque CL episcopi; in qua et condemnati sunt Cyrus, Sergius, Honorius, Pyrrhus, Paulus et Petrus, nec non et Macarus cum discipulo suo Stephano, sed et Polychronius novus Simon, qui unam voluntatem et operationem in domino Iesu Christo 25 dixerunt vel praedicaverunt. 223. 4. Der Papsteid des Liber diurnus. Liber diurnus Romanorum pontificum ed. ThSickel, W 1889, Nr. 84, 100. HBRESSLAU, Urkundenlehre II 1a, L 1915, 241 ff.; WPEITZ, SWA 185, 1918; Stimmen d. Zeit 94, 1918. enthält eine Anerkennung des VI. oekumenischen Konzils, das mit ewigem Anathem die 30 auctores novi heretici dogmatis (sc. des Monotheletismus) belegte: Sergium, Pyrrhum, Paulum et Petrum Constantinopolitanos una cum Honorio qui pravis eorum adsertionibus fomentum impendit. 224. Concilium Quinisextum (Trullanum II) 692': Abgrenzung der Kirche des Ostens gegen das Abendland in Recht, Gottesdienst und Sitte. 35 Mansi XI 935 ff.; Lauchert, Kanones 97 ff. HEFELE III 328 ff.; APICHLER, G. d. kirchl. Trennung zw. Orient u. Occident, I M 1864, 87 ff.; JHERGENRÖTHER, Photius, Patr. v. Konst. I, R 1867, 216 ff.; NEUDECKER-HAUCK, RE 20, 1908, 143 f. c. 1. Anerkennung des ,,von den Aposteln überlieferten Glaubens" und der dogmat. Bestimmungen und Anathematismen der sechs oekum. Synoden. Mit den Be40 schlüssen von 680 wird u. a. die Verurteilung des ,,Honorius von Rom" wiederholt. c. 2. Anerkennung von 85 a postolischen Kanones 2 und der Kanones der Synoden von Nicaea, Ancyra, Neocaesarea, Gangra, Antiochien, Laodicea, Konstantinopel (381 und 394), Ephesus, Chalcedon, Sardika, Karthago sowie der Kanones des 1 Die Synode als Ergänzung der 5. und 6. allgemeinen Konzile zu Konstantinopel, 553 und 680/681, Zévodos nevýézin genannt, wurde von den Griechen als ökumenische angesehen: NICAENUM II 787 c. 1, MANSI XIII 748 cf. HEFELE III 475. 2 Vgl. oben Nr. 142; HEFELE I 793 ff. Dionys von Alexandrien, Petrus v. Alexandrien, Gregorius Thaumaturgus, Athanasius, Basilius, Gregor v. Nyssa, Gregor v. Nazianz, Amphilochius v. Ikonium, der Bischöfe Timotheus, Theophilus, Cyrill v. Alexandrien, Gennadius v. Konstantinopel. c. 13. Επειδὴ ἐν τῇ ̔Ρωμαίων ἐκκλησίᾳ ἐν τάξει κανόνος παραδεδόσθαι διέγνωμεν, τοὺς μέλλοντας διακόνου ἢ πρεσβυτέρου ἀξιοῦσθαι χειροτονίας καθο- 5 μολογεῖν, ὡς οὐκέτι ταῖς αὐτῶν συνάπτονται γαμεταῖς· ἡμεῖς τῷ ἀρχαίῳ ἐξακολουθοῦντες κανόνι τῆς ἀποστολικῆς ἀκριβείας καὶ τάξεως, τὰ τῶν ἱερῶν ἀνδρῶν κατὰ νόμους συνοικέσια καὶ ἀπὸ τοῦ νῦν ἐ ῥ ῥῶσ θαι βουλόμεθα· μηδαμῶς αὐτῶν τὴν πρὸς γαμετὰς συνάφειαν διαλύοντες ἢ ἀποστεροῦντες αὐτοὺς τῆς πρὸς ἀλλήλους κατὰ καιρὸν τὸν προσήκοντα ὁμιλίας' 10 ὥστε εἴ τις ἄξιος ευρεθείη πρὸς χειροτονίαν ὑποδιακόνου ἢ διακόνου ἢ πρεσβυτέρου, οὗτος μηδαμῶς κωλυέσθω ἐπὶ τοιοῦτον βαθμὸν ἐμβιβάζεσθαι γαμετῇ συνοικῶν νομίμῳ· μήτε μὴν ἐν τῷ τῆς χειροτονίας καιρῷ ἀπαιτείσθω ὁμολογεῖν, ὡς ἀποστήσεται τῆς νομίμου πρὸς τὴν οἰκείαν γαμετὴν ὁμιλίας, ἵνα μὴ ἐντεῦθεν τὸν ἐκ θεοῦ νομοθετηθέντα καὶ εὐλογηθέντα τῇ αὐτοῦ παρουσίᾳ γάμον καθυβρίζειν 15 ἐκβιασθῶμεν (Matth. 19 6; Hebr. 134; 1 Kor. 727) . . . εἴ τις οὖν τολμήσοι παρὰ τοὺς ἀποστολικοὺς κανόνας1 κινούμενός τινα τῶν ἱερωμένων, πρεσβυτέρων φαμὲν ἢ διακόνων ἢ ὑποδιακόνων, ἀποστερεῖν τῆς πρὸς νόμιμον γυναῖκα συναφείας τε καὶ κοινωνίας, καθαιρείσθω· ὡσαύτως καὶ εἴ τις πρεσβύτερος ἢ διάκονος τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα προφάσει εὐλαβείας ἐκβάλλει, ἀφοριζέσθω, ἐπιμένων δὲ καθαι- 20 ρείσθω. ε. 36. ̓Ανανεούμενοι τὰ παρὰ τῶν ἑκατὸν πεντήκοντα ἁγίων πατέρων τῶν ἐν τῇ θεοφυλάκτῳ ταύτῃ καὶ βασιλίδι πόλει συνελθόντων καὶ τῶν ἑξακοσίων τριάκοντα τῶν ἐν Χαλκηδόνι συνελθόντων 2 νομοθετηθέντα, ὁρίζομεν, ὥστε τὸν Κωνσταντινουπόλεως θρόνον τῶν ἴσων ἀπολαύειν πρεσ- 25 βείων τοῦ τῆς πρεσβυτέρας Ρώμης θρόνου καὶ ἐν τοῖς ἐκκλησιαστικοῖς ὡς ἐκεῖνον μεγαλύνεσθαι πράγμασι, δεύτερον μετ' ἐκεῖνον ὑπάρχοντα, μεθ' δν δ τῆς Αλεξανδρέων μεγαλοπόλεως ἀριθμείσθω θρόνος, εἶτα ὁ τῆς ̓Αντιοχέων, καὶ μετὰ τοῦτον ὁ τῆς ̔Ιεροσολυμιτῶν πόλεως. c. 55. ̓Επειδή μεμαθήκαμεν ἐν τῇ ̔Ρωμαίων πόλει ἐν ταῖς ἁγίαις τῆς 30 τεσσερακοστῆς νηστείαις τοῖς ταύτης σάββασι νηστεύειν παρὰ τὴν παραδοθεῖσαν ἐκκλησιαστικὴν ἀκολουθίαν· ἔδοξε τῇ ἁγίᾳ συνόδῳ, ὥστε κρατεῖν καὶ ἐπὶ τῇ ̔Ρωμαίων ἐκκλησίᾳ ἀπαρασαλεύτως τὸν κανόνα τὸν λέγοντα3· Εἴ τις κληρικὸς εὑρεθείη τῇ ἁγίᾳ κυριακῇ νηστεύων ἢ τὸ σάββατον πλὴν τοῦ ἑνὸς καὶ μόνου, καθαιρείσθω, εἰ δὲ λαϊκός, ἀφοριζέσθω. ε. 67. Η θεία ἡμῖν γραφὴ 4 ἐνετείλατο ἀπέχεσθαι αἵματος καὶ πνικτοῦ καὶ πορνείας· τοῖς οὖν διὰ τὴν λίχνον γαστέρα αἷμα οιουδήποτε ζώου τέχνῃ τινὶ κατασκευάζουσιν ἐδώδιμον καὶ οὕτω τοῦτο ἐσθίουσι, προσφόρως ἐπιτιμῶμεν· εἴ τις οὖν ἀπὸ τοῦ νῦν αἷμα ζώου ἐσθίειν ἐπιχειροίη οἱῳ δήποτε τρόπῳ, εἰ μὲν κληρικὸς εἴη, καθαιρείσθω, εἰ δὲ λαϊκός, ἀφοριζέσθω. c. 82. Auf den Bildern soll in Zukunft statt des Lammes die Gestalt Christi abgebildet werden. 1 can. ap. 6 vgl. oben Nr. 142. die Ehe mit einer Witwe (c. 3), die der Ehe durch Bischöfe (c. 12). cedon c. 28 cf. oben Nr. 136. 179. Dagegen verbietet die Synode die zweite Ehe und Verheiratung nach der Weihe (c. 6) und die Fortsetzung 2 Konzil zu Konstantinopel 381 c. 3; Konzil zu Chalcan. apost. 66. Apost. Gesch. 15 29. 3 4 35 40 Papst Gregor II. (715—731). HBÖHMER, RE 7, 1899, 89 ff.; RBAXMANN, Politik d. Päpste I 195 ff.; LANGEN II 602 ff. 225. 1. Gregor II.: Bestallung des Bonifatius zum Heidenmissionar (15. Mai 719). Die Briefe d. hl. Bonifatius u. Lullus, hrsg. v. MTANGL, MG Ep. selectae Nr. 12, B 1916, 17; 5 HAUCK I 427; HNOTTARP, Bistumserrichtung in Deutschland i. 8. Jahrh., B 1919 (D), MTANGL, Bonifaziusfragen, Abh. BA 1919. Exigit manifestata nobis religiosi propositi tui pie in Christo flagrantis intentio et adprobata sincerissima fidei tuae perlata relatio, ut ad dispensationem verbi divini, cuius per gratiam Dei curam gerimus, te conministro utamur. Experientes proinde te ab in10 fantia sacras litteras didicisse1 profectusque indolem ad augmentum crediti caelitus talenti 2 prospectu divini amoris extendere, videlicet gratiam cognitionis coelestis oraculi in laborem salutiferae praedicationis ad innotescendum gentibus incredulis mysterium fidei instanti conatu expendere: conlaetamur fidei tuae et adiutores effici cupimus gratiae praerogatae. Idcirco quia praemissi conatus pium affectum usque ad apostolicae sedis 15 modesta praevisione perduxisti consultum, ut membrum ex membro 3 proprii corporis caput requirens motum mentis probares, capitisque arbitrio humiliter te submittens eius directioni iusto tramite properans solidati compaginis plenitudo existas: ideo in nomine indivisibilis trinitatis per inconcussam auctoritatem beati Petri apostolorum principis, cuius doctrinae magisteriis [divina] dispensatione fungimur et locum sacrae sedis am20 ministramus, modestiam tuae religionis instituimus atque praecepimus, ut in verbo gratiae Dei, quo igne salutifero, quem mittere Dominus venit in terram, enitere videris a d gentes quascumque infidelitatis errore detentas properare Deo comitante potueris, ministerium regni Dei per insinuationem nominis Christi domini Dei nostri veritatis suasione designes et per spiritum virtutis et dilectionis ac sobrietatis prae25 dicationem utriusque testamenti mentibus indoctis consona ratione transfundas. Disciplinam denique sacramenti, quam ad initiandos Deo praevio credituros tenere studeas, ex formula officiorum sanctae nostrae apostolicae sedis instructionis tuae gratia praelibata volumus ut intendas. Quod vero actioni susceptae tibi deesse perspexeris, nobis, ut valueris, intimare curabis. Bene vale. 30 226. 2. Bischofseid des Bonifatius (30. Nov. 722). Briefe des Bonifatius u. Lullus, hrsg. v. MTangl, Nr. 16, Hann. 1916, 28; HINSCHIUS III 200; OFISCHER, Bonifatius, L 1881, 42 ff.; HAUCK I 433. In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Iesu Christi. Imperante domno Leone a Deo coronato magno imperatore anno VI. post consulatum eius anno VI., sed et Con35 stantino magno imperatore eius filio anno IIII, indictione VI. Promitto ego Bonifatius gratia Dei episcopus vobis, beato Petro apostolorum principi vicarioque tuo beato papae Gregorio successoribusque eius per patrem et filium et spiritum sanctum, trinitatem inseparabilem, et hoc sacratissimum corpus tuum me omnem fidem et puritatem sanctae fidei catholicae exhibere et in unitate eiusdem fidei Deo 40 operante persistere, in qua omnis christianorum salus esse sine dubio conprobatur; nullo modo me contra unitatem communis et universalis ecclesiae suadente quopiam consentire, sed, ut dixi, fidem et puritatem meam atque concursum tibi et utilitatibus tuae ecclesiae, cui a domino Deo potestas ligandi solvendique data est 5, et praedicto vicario tuo atque successoribus eius per omnia exhibere. Sed et, si cognovero antestites contra instituta 45 antiqua sanctorum patrum conversari, cum eis nullam habere communionem aut coniunc4 cf. Luk 12 49. 1 cf. 2 Tim 3 15. 5 cf. Mt 16 19. 2 cf. Mt 25 16. 3 cf. I Cor 12 27. tionem; sed magis, si valuero prohibere, prohibeam; si minus, fideliter statim domno meo apostolico renuntiabo1. Quodsi, quod absit, contra huius promissionis meae seriem aliquid facere quolibet modo seu ingenio vel occasione temptavero, reus inveniar in aeterno iudicio, ultionem Annaniae et Saffire incurram 2, qui vobis etiam de rebus propriis fraudem facere vel falsum dicere praesumserunt. Hoc autem indiculum sacramenti ego Bonifatius exiguus episcopus manu propria scripsi positum supra sacratissimum corpus tuum, ut superius leguntur, Deo teste et iudice prestiti sacramentum, quod et conservare promitto. 227. 5 3. Ergebenheitserklärung der fränkischen Bischöfe gegenüber dem Papst (747). Concilium in Francia habitum, Anfang 747: Brief d. Bonifatius an Cudberht, EB v. Canter- 10 bury, Briefe des Bonifatius ed. Tangl, Nr. 78, 163. HAUCK I 533; HHAHN, JB. d. fränk. Reiches 741-752, B 1863. Decrevimus autem in nostro sinodali conventu et confessi sumus fidem catholicam et unitatem et subiectionem Romanae ecclesiae fine tenus vitae nostrae velle servare; sancto Petro et vicario eius velle subici; sinodum per omnes annos congregare; metro- 15 politanos pallia3 ab illa sede querere; et per omnia praecepta sancti Petri canonice sequi desiderare, ut inter oves sibi commendatas numeremur. Et isti confessioni universi consensimus et subscripsimus et ad corpus sancti Petri principis apostolorum direximus. Quod gratulando clerus Romanus et pontifex suscepit. 228. Die Konstantinische Schenkung (757-767). SCHEFFER-BOICHORST, 20 20 Ausgabe von KZEUMER in: Festgabe für RvGneist, B 1888, 47 ff. 1. In nomine sanctae et individuae trinitatis, patris scilicet et filii et spiritus sancti. Imperator Caesar Flavius Constantinus in Christo Iesu, uno ex eadem sancta trinitate salvatore domino deo nostro, fidelis, mansuetus, maximus, beneficus, Alamannicus, Gothicus, Sarmaticus, Germanicus, Brittannicus, Hunicus, pius, felix, victor ac trium- 30 phator, semper augustus, sanctissimo ac beatissimo patri patrum Silvestrio, urbis Romae episcopo et papae, atque omnibus eius successoribus, qui in sede beati Petri usque in finem saeculi sessuri sunt, pontificibus, nec non et omnibus reverentissimis et deo amabilibus catholicis episcopis, eidem sacrosanctae Romanae ecclesiae per hanc nostram imperialem constitutionem subiectis in universo orbe terrarum, nunc et in posteris cunctis retro tem- 35 poribus constitutis, gratia, pax, caritas, gaudium, longanimitas, misericordia, a deo patre omnipotente et Iesu Christo filio eius et spiritu sancto cum omnibus vobis. 2. Ea quae salvator et redemptor noster dominus Iesus Christus, altissimi patris filius, per suos sanctos apostolos Petrum et Paulum, interveniente patre nostro Silvestrio summo pontifice et universali papa, mirabiliter operari dignatus est, liquida enarratione 40 per huius nostrae imperialis institutionis paginam ad agnitionem omnium populorum in universo orbe terrarum nostra studuit propagare mansuetissima serenitas. Primum 1 Indiculum episcopi, Liber Diurnus ed. THVSICKEL No. 75 1. c 79 16 ff. heißt es statt:,,si cognovero antestites apostolico renuntiabo": promittens pariter quia, si quid contra rempublicam vel piissimum principem nostrum quodlibet agi cognovero, minime consentire, sed in quantum virtus suffragaverit, obviare et vicario tuo domino meo apostolico modis quibus potuero nuntiabo et id agere facere vel, quatenus fidem meam in omnibus sincerissimam exhibeam. 2 AG 51-6. 3 HINSCHIUS I 209 f.; THALHOFER I 560 ff.; SÄGMÜLLER I 438 ff. quidem fidem nostram, quam a prelato beatissimo patre et oratore nostro Silvestrio universali pontifice edocti sumus, intima cordis confessione ad instruendas omnium vestrum mentes proferentes et ita demum misericordiam dei super nos diffusam adnuntiantes. 5 3. Nosse enim vos volumus, sicut per anteriorem nostram sacram pragmaticam iussionem significavimus, nos a culturis idolorum, simulacris mutis et surdis manufactis, diabolicis compositionibus atque ab omnibus satanae pompis recessisse et ad integram Christianorum fidem, quae est vera lux et vita perpetua, pervenisse, credentes, iuxta id quod nos isdem almificus summus pater et doctor noster Silvester instruit pontifex, in 10 deum patrem, omnipotentem factorem caeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium, et in Iesum Christum, filium eius unicum, dominum deum nostrum, per quem creata sunt omnia, et in spiritum sanctum, dominum et vivificatorem universae creaturae. Hos patrem et filium et spiritum sanctum confitemur, ita ut in trinitate perfecta et plenitudo sit divinitatis et unitas potestatis. Pater deus, filius deus et spiritus sanctus deus, et 15 tres unum sunt in Iesu Christo. 4. Tres itaque formae, sed una potestas. Nam sapiens retro semper deus edidit ex se, per quod semper erant gignenda saecula, verbum, et quando eodem solo suae sapientiae verbo universam ex nihilo formavit creaturam, cum eo erat, cuncta suo arcano componens mysterio. Igitur perfectis caelorum virtutibus et universis terrae materiis, pio sapientiae 20 suae nutu ad imaginem et similitudinem suam primum de limo terrae fingens hominem, hunc in paradiso posuit voluptatis; quem antiquus serpens et hostis invidens, diabolus, per amarissimum ligni vetiti gustum exulem ab eisdem efficit gaudiis, eoque expulso, non desinit sua venenosa multis modis protelare iacula, ut a via veritatis humanum abstrahens genus idolorum culturae, videlicet creaturae et non creatori deservire suadeat, 25 quatenus per hos eos, quos suis valuerit inretire insidiis, secum aeterno efficiat concremandos supplicio. Sed deus noster, misertus plasmae suae, dirigens sanctos suos prophetas, per quos lumen futurae vitae, adventum videlicet filii sui, domini dei et salvatoris nostri Iesu Christi, adnuntians, misit eundem unigenitum suum filium et sapientiae verbum. Qui descendens de coelis propter nostram salutem natus de spiritu sancto et Maria 30 virgine, verbum caro factum est et habitavit in nobis. Non amisit, quod fuerat, sed coepit esse, quod non erat, deum perfectum et hominem perfectum, ut deus mirabilia perficiens, ut homo humanas passiones sustinens. Ita verum hominem et verum deum, praedicante patre nostro Silvestrio summo pontifice, intelligimus, ut verum deum verum hominem fuisse nullo modo ambigamus; electisque duodecim apostolis, miraculis coram eis et in35 numerabilis populi multitudine coruscavit. Confitemur eundem dominum Iesum Christum adimplesse legem et prophetas, passum, crucifixum, secundum scripturas tertia die a mortuis resurrexisse, adsumptum in coelis atque sedentem ad dexteram patris, inde venturum iudicare vivos et mortuos, cuius regni non erit finis. 5. Haec est enim fides nostra orthodoxa a beatissimo patre nostro Silvestrio summo 40 pontifice nobis prolata; exhortantes idcirco omnem populum et diversas gentium nationes hanc fidem tenere, colere ac praedicare et in sanctae trinitatis nomine baptismi gratiam consequi et dominum Iesum Christum salvatorem nostrum, qui cum patre et spiritu sancto per infinita vivit et regnat saecula, quem Silvester, beatissimus pater noster universalis praedicat pontifex, corde devoto adorare. 45 6. Ipse enim dominus deus noster, misertus mihi peccatori, misit sanctos suos apostolos ad visitandum nos, et lumen sui splendoris infulsit nobis et abstracto a tenebris ad veram lucem et agnitionem veritatis me pervenisse gratulamini. Nam dum valida |