Qui adhuc theismum aliquo modo profitentur, tametsi aliunde Spinozismo imbutum, religionem agnoscunt in vago quodam et subobscuro affectionum instinctu, quo animus quasi numine afflatus supra se et terrena elevari se sentiat et independenter a functionibus intellectualibus aut notionibus dogmaticis numini se unitum experiatur. Praecipuus dux huius opinionis fuit Schleiermacher (1768-1834), theologiae protestanticae doctor, omnem religionem reducens ad (caecum) „sensum dependentiae hominis ab infinito". Ita in ipsam religionem christianam indifferentismus dogmaticus (!) invectus est. Huic spiritui cognata est schola „pietistica" in sinu protestantismi.

"

In eadem religione sentimentalitatis" generatim etiam pantheistae sibi complacent, eam vero, si verborum ambages detrahas, ad pantheisticam hominis apotheosin et adorationem sui ipsius reducunt. Secundum Hegel religio est libertas resultans ex sui conscientia spiritus absoluti in homine.

Postquam Aug. Comte, fundator „positivismi" qua systematis, totam religionem proprie in solo cultu hominis, in singulorum devotione erga totalitatem humanitatis, consistere finxit, recentiores patroni positivismi seu empirici naturalismi iterum aliter atque aliter sibi conceptum religionis formare conantur. In eo fere conveniunt, quod religiosi sensus et cultus phaenomena immemoriali assuetudine in genus humanum inducta esse supponunt, cuius rei quisque suo modo in homine aliquam causalem dispositionem psychologicam assignari posse existimat. Secundum Herbert Spencer sensus religiosus in homine ex aliqua scepsi oritur: est nempe quoddam indefinitum, obscurum desiderium [, ein unbestimmter, schwärmerischer Drang"], quod in eo fundatur, quod omnibus exsistentia mundi mysterium est (!) iugiter revelari postulans. Unde illico in omne feruntur, quod aliquo modo speciem habere videtur tantilli luminis illud transcendentis. Similiter Darwin ad agnosticismum" recurrens. John Tyndall putat per religionem satisfieri illi psychologicae necessitati, quae homini insita sit, sphaeram cognitionum sibi datam aliquo modo ope fictionis poeticae transgrediendi. John Stuart Mill, qui in religione vix aliud considerat nisi utilitatem, praesertim socialem, religionem definit „intensam et in se collectam affectuum votorumque directionem in obiectum aliquod ideale, quod tamquam summa perfectio aestimatur, et supra omnes egoisticos fines elevata". Nihilominus et ipse religionem ut phaenomenon psychologicum considerat, phantasiae operatio

nibus obnoxium. Feuerbach, ex pantheista factus materialista, germina religionis etiam in animalibus reperit, quae sint producta materiae. In homine religionem apparere instar morbi, qui per scientiam debellandus sit; egoistice suis desideriis et requisitionibus satisfactionem quaerere, quae si non exsisterent, nec esse cur religio exsisteret. Quibus accedunt complura

aliorum similis valoris deliria 1.

Inter eos denique, qui tamquam interpretes „modernae philosophiae" in praesentia potissimum innotuerunt, hic quoque nominandus videtur Fr. Paulsen, professor berolinensis, qui diserte quidem „idealisticum monismum" profitetur, nihilominus vero cum aliqua praedilectione de religione agere videtur. Ipsi quoque religio non in scientia, sed in animorum sensu et fidei instinctu radicatur: „Man kann die Religion allgemein als den Glauben an eine transscendente Welt erklären. Sie entspringt überall aus einer Empfindung des Ungenügens der empirisch gegebenen Wirklichkeit." 2 Propterea praeter scientiam etiam religionem homini necessariam esse agnoscit, eamque illi eatenus pacifice coexsistere posse, quatenus in sua sphaera se contineat. Es bleibt der Religion die Aufgabe, den Sinn der Dinge nicht mit Begriffen für den Verstand, aber mit heiligen Sinnbildern für das Gemüth zu deuten." (!) 3

3

Universis istis erroribus, per quos religio omni obiectiva veritate exuitur et fere somnii illusionibus psychologice et socialiter plus minusve utilibus assimilatur, directe opponitur antiquissima et indelebilis veritas philosophica: exsistere religionem naturalem vere obiectivam. Quod dum pro omni sana philosophia astruere aggredimur, non tam singulos illos errores quam communes eorum fontes: multiformem atheismum, materialismum, positivismum et pantheismum, adversarios habemus. Verum ad hos, aliunde certissimis argumentis confixos, iterum explicite confutandos descendere hoc loco nobis propositum esse nequit. Ad suam potius quique peremptoriam crisin ex invictis philosophiae principiis remittendi sunt. Quapropter de religione cum iis, qui neque exsi

1 De recensitis et compluribus aliis erroribus fusius agunt: C. Gutberlet, Lehrbuch der Apologetik I, 7 sqq. Tilm. Pesch S. J., Die grossen Welträthsel II (ed. 2), 491-554. Cf. Cathrein S. J., Moralphilosophie II (ed. 3), 27 sq. 2 System der Ethik (Berlin 1889) p. 325.

3 Einleitung in die Philosophie (Berlin 1892) p. 10 sq. (Criticas animadversiones in hoc opus vide apud: Gutberlet, Philosophisches Jahrbuch VI [1893], 189 sq. 263 sqq. 382 sqq.).

stentiam Dei personalis neque animae immortalitatem admittunt, serio disputare supersedemus. Multo minus cynicus nihilismus religiosus et moralis a Nietzsche denique inventus ullatenus meretur, in quo hic utiliter immoremur.

§ 3. De exsistentia religionis naturalis obiectivae.

8. Thesis I. Exstat religio naturalis obiectiva, non solum theoretica, sed etiam practica; immo officia religionis ceteris omnibus antecellunt.

Praenotanda. Termini in propositione usurpati secundum definitionem et explicationem § 1 praemissam accipiuntur. Thesis ipsa, ut liquet, duplicem praecipue assertionem continet, singillatim examinandam.

Probatur pars 1. Ut vere exsistere obiectiva religio naturalis tum theoretica tum practica comprobetur, requiritur et sufficit ostendisse, 1. esse aliquam summam veritatum, naturali rationis lumine cognitam, quibus hominis ad Deum relatio physica et moralis perhibeatur; 2. secundum hanc relationem specialia quaedam hominis officia erga Deum a lege naturali deduci. Atqui de utroque certo constat.

Prob. min. ad 1. Huc imprimis pertinent quae de Deo infinite perfecto eiusque relatione ad mundum creatum universim et ad creaturam rationalem in specie tum in Theologia naturali tum in Cosmologia et Psychologia philosophice demonstrantur, et quibus Deum novimus tamquam rerum omnium principium et finem, tamquam benevolentissimum creatorem, absolutum et omnipotentem dominum, gubernatorem, provisorem, ordinatorem, legislatorem, infinite sapientem, benignum, iustum et sanctum, tamquam hominis ipsius denique supremum bonum et beatificum finem. His omnibus autem multiplex et omnimoda hominis a Deo dependentia physica et moralis enuntiatur. Et vero is dependet a Deo ut ens contingens ab ente necessario, ut creatum a creatore, ut intellegens ab intellegentia et veritate absoluta, ut voluntate praeditum ab infinito bono et fine ultimo, ut liberum a supremo legislatore, remuneratore ac vindice.

Prob. min. ad 2. Rectus naturae ordo, quem lex naturalis servandum praecipit, omnino exigit, ut easdem hominis relationes ad Deum, quas ratio nostra ut essentiales cognoscit,

voluntas quoque ut tales libere et sincere agnoscat 1. Atqui talis exigentia commonstrat veras hominis obligationes religiosas erga Deum ex lege naturali oriundas. Ergo.

Prob. min. subsumpta. Praedictas relationes libere et sincere agnoscere per se aliud non est, quam voluntatis actibus elicitis, immo et imperatis, ubicumque saltem veritas et sinceritas ipsorum actuum elicitorum hos postulat, multiplicem illam Dei excellentiam absolutam hominisque absolutam dependentiam et indigentiam ad minimum interius profiteri, adeoque Deum religiose colere, tum adorando, tum gratum animum, fiduciam, amorem, promptum voluntatis obsequium exhibendo. Ergo eo ipso, quod voluntas ad liberam et sinceram agnitionem illarum relationum per legem naturalem obligatur, etiam specialibus religiosis officiis Deo obstringitur.

Probatur pars 2. Antecellere ceteris omnibus sane ea officia dicenda sunt, quae in homine 1. spectato ordine relationum, in quibus fundantur, prima sunt, 2. ratione dignitatis et necessitatis reliquis omnibus praestant. Atqui utrumque de officiis religiosis facile ostenditur. Ergo.

Prob. min. ad 1. Quaecumque alterius ordinis officia, immo illa etiam, quae homini secundum respectum identitatis, quo cum semet ipso comparatur, conveniunt, in relationibus fundantur, quae saltem hominis realitatem et exsistentiam subaudiunt. At relatio absolutae nostrae dependentiae a Deo tum physicae tum moralis in ipsa notione naturae nostrae ut realiter constitutae immediate continetur. Praeterea nonnisi intuitu primariae huius et primitivae relationis, qua homo Deo ut legislatori subicitur, e ceteris etiam relationibus vera et perfecta moralia officia derivari possunt (cf. P. I, n. 292).

Prob. min. ad 2. Quod si ordo dignitatis et necessitatis consideratur, eo certe potiora officia intelleguntur, quo magis immediate et formaliter finem ipsum supremum respiciunt, secundum quem omnis demum moralis ordo mensuratur; hac ipsa autem praerogativa prae omnibus religiosa officia distinguuntur 2.

1 Ita iam Cicero concludit: „At est eorum [deorum] eximia quaedam praestansque natura, ut ea debeat ipsa per se ad se colendam elicere sapientem* (De nat. deor. l. 1, c. 41).

2 S. Thom., S. theol. 2, 2, q. 81, a. 6.

Corollaria.

9. I. Omnis religio, etiam naturalis, determinato veritatis fundamento, quod eius partem theoreticam constituat, nitatur oportet. Quapropter ipsam religionis notionem adulterant quicumque eam ad meram piam animi sensibilitatem vel ad obscurum psychologicum phaenomenon absque ullo intellectuali fundamento reduci posse arbitrantur. Et si quidem horum philosophia a solis fere ,experientiae factis" proficisci gloriatur, discant saltem ex universalitate eiusmodi facti psychologici, quod, utcumque sub variis formis se manifestat, cunctis tamen gentibus commune et constans esse ipsi agnoscere coguntur - discant, inquam, illius originem pariter universalem et homini rationali propriam, nimirum nec fortuitam assuetudinem nec caecum instinctum, sed ipsam communem esse omnibus naturam rationalem, legis naturalis praeconem, cuius vox denuntians homini omnimodam suam a Deo supremo domino et legislatore dependentiam, a nemine, qui ratione utitur, penitus ignorari potest.

II. Theoreticam autem religionem, ut ostensum est, non minus determinata officia practica consequuntur, a ceteris officiis moralibus ratione obiecti formalis specie distincta, sed eadem lege naturali praecepta. Quapropter, qui excluso omni „dogmatismo" quem vocant, nullum religionis exercitium rationi congruum, nisi quod in praxi honestatis morum consistat, agnoscunt, ipsum ordinem moralem, quem revereri praetendunt, impie potius mutilare eiusque partem essentialem vel neglegere vel repudiare convincuntur. Hinc facile colligitur, quanti facienda sit illa vitae probitas, illa civilis virtus et fidelitas, qua vel ipsi athei aliique religionis contemptores gloriari audent, dum primis legis naturalis praeceptis non obtemperant humana iura constanter et fideliter servaturi, si superis placet, postquam iura divina impie conculcarunt 1.

1 In aliquo opusculo politico, quod iam 1847 in Germania paruit auctore v. Sybel: Die politischen Parteien im Rheinland (Düsseldorf), legitur p. 86: „Das Wahre ist, dass jede positive oder negative Ansicht über Religion mit der Politik unmittelbar nicht näher zusammenhängt, als die verschiedenen Systeme der Chemie mit der geschichtlichen Wissenschaft der Malerschulen. Das einzige Medium, wodurch sie eine nähere Verwandtschaft nachweisen möchten, der Einfluss auf die Sittlichkeit, ist durch die Erfahrung hinreichend widerlegt. Ein orthodoxer Atheist kann ein ebenso tugendhafter oder nichtswürdiger Mensch sein, wie der rechtgläubigste Katholik oder Protestant." Utrum hic vir post