SÆCULUM IX, ANNUS 856.

ELENCHUS

AUCTORUM ET OPERUM QUI IN HOC TOMO CIX CONTINENTUR.

B. RABANUS MAURUS, FULDENSIS ABBAS,

POSTMODUM

MOGUNTINUS ARCHIEPISCOPUS.

OPFRUM OMNIUM PARS PRIMA. SCRIPTA AB IPSO JAM ABBATE EDITA. (Continuatio.) Commentaria in libros IV Regum, ad Hilduinum abbatem et sacri palatii archicapellanum.

Commentaria in libros II Paralipomenon, ad Ludovicum imp.

Expositio in librum Judith, ad Judith Augustam.

Appendix ad Expositionem in librum Judith. — Jacobi Pamelii Commentarius.

Expositio in librum Esther, ad Judith Augustam.

Commentariorum in 1brum Sapientiæ libri tres, ad Otgarium archiepiscopum
Moguntinum.

Commentariorum in Ecclesiasticum libri decem, ad eumdem,

Commentaria in libros Machabæorum ad Ludovicum regem Franciæ et Geroldum sacri palatii archidiaconum.

9

279

539

593

635

671

763

1127

BEATI RABANI MAURI

FULDENSIS ABBATIS ET MOGUNTINI ARCHIEPISCOPI

COMMENTARIA IN LIBROS IV REGUM.

(ANNO 83'.)

PRÆFATIO.

Domino reverendissimo et in membris Christi A breviando explanavi. Prænotavique in marginibus plurimum venerando atque colendo, Patri HILCUINO abbati, et sacri palatii archicapellano, RABANUS, exiguus servorum Dei servus, in Domino æterno perpetuam salutem.

B

paginarum aliquorum eorum nomina, ubi sua propria verba sunt (a) ; ubi vero eorum sensum meis verbis expressi, aut ubi juxta sensus eorum similitudinem, prout divina gratia mihi concedere dignata est, de novo dictavi, M litteram MAURI nomen exprimentem, quod magister meus beatæ memoriæ Albinus mihi indidit, prænotare curavi. ut diligens lector sciat quid quisque de suo proferat, quidve in singulis sentiendum sit, decernat. Præterea Hebræi cujusdam modernis temporibus in legis scientia capitulis traditionem Hebræorum habere non paucis locis [Præterea ex capitulis Hebræi cujusdam, modernis temporibus in legis scientia periti, traditionem Hebræorum non paucis locis, etc.], simul cum nota nominis ejus inserui, non quasi ingerens alicui auctoritatem ipsius, sed simpliciter potius, quod scriptum reperi, ejus probationem lectoris judicio derelinquo. Ante omnia autem deprecor ut præsumptioni meæ veniam tribuas, quod tam imperitus, non solum sermone, sed etiam scientia, tantuin opus subire præsumpsi. Non enim de mea, sed de divina confidebam potentia, de qua scriptum est:

Cum venerationem tuam, sancte Pater, ubique excellentem sentiamus, et pluribus profectuosam esse compertum habeamus, id ipsum ut divina clementia diutius fieri permittat, et novissime æterna mercede remuneret, assiduis precibus instanter deposcimus. De cætero quoque quia vestra sanctitas per quemdam fratrem nostrum, quem ad palatium præterito anno direximus nostræ parvitati suggerere dignata est quatenus aliquod volumen vobis utile mitteremus: nos hæc suggestio non parum sollicitos reddidit, quod vobis, qui divites estis in omnibus, in omni scientia et doctrina, et apud quem librorum maxima copia est, placitum et condignum accommodare possemus. Et quia vos aliquem librum quem vobis mitterem nominatim non expressistis, cogitavi mecum in expositionem librorum Regum quoddam opusculum conficere, et nomini vestro illud consecrare, vestræque prudentiæ approbandum humiliter hoc dirigere. Quod deprecor eo animo suscipiatis, quo vobis illud transmisi. Non enim arbitror illud esse vobis condignum, sed ex devoto corde, qualecunque sit, tamen prolatum. Estimo enim, si illud relegere volueritis, per omnia vobis non displicere, cum cognoveritis me ad hoc laborare velle ut sanetorum Patrum dicta, quæ de prædicto libro exposita in pluribus exemplaribus dispersa sunt, in unum C ob commoditatem legentis colligerem, quatenus quid quisque eorum in sententiis diversis historia Regum per singula loca senserit, pariter et secundum ordinem a nobis dispositum reperiret. Ibi enim inveniet quid Pater Augustinus, quidve insignis interpres divinorum librorum Hieronymus senserint: quid papa beatus ac suavissimus doctor Gregorius, quidve Isidorus Hispalensis episcopus, et quid Beda, magister nobilis, ac cæteri Patres, quorum longum est nomina recensere, rite intellexerint. Quo- D rum omnium sententias, aut sicuti ab ipsis conscriptæ sunt posui, aut sensum corum meis verbis liter conservare dignetur.

Quia sapientia aperit os mutorum, et linguas infantium facit disertas (Sup. x). › Qui et humanam fecit linguam pecudis resonare loquelam (Num. XXII). Legebam enim eum per Prophetam dixisse : Aperi os tuum, et ego adimplebo illud (Psal. LXXX).. Et alibi: «Quoniam, inquit, in me speravit, liberabo eum, et protegam eum, quoniam cognovit nomen meum (Psal. xc ). Nec enim diffido aliquos esse qui suam volentes ostentare peritiam, nostram reprehensuri sint inertiam. Quibus non meis, sed beati Hieronymi respondebo sermonibus: Legant qui volunt; qui autem nolunt, abjiciant, et ventilent apices, litteras calumnientur. Magis vestra charitate provocabor ad studium, quam illorum detractione et odio deterrebor. Si enim hæc parva a vestra grate suscepta fuerint pietate, Domino opitulante, adhuc aliquod utile elaborare et vestræ sanctitati præsentare conabor. Beatitudinem vestram majestas divina felici successu pollentem perpetua

(a) Nomina hæc nos parenthesi distineta in textu inseruimus. Edit.

PATROL, CIX.

1

INCIPIUNT

COMMENTARIA IN LIBROS IV REGUM.

CAPUT PRIMUM.

IN LIBRUM PRIMUM.

De Elcana et duabus uxoribus ejus, hoc est Anna et
Phenenna.

A est in tribu Ephraim, in quo loco arca testamenti mansit ac tabernaculum Domini a temporibus Josue filii Nun, postquam vicerat gentes quæ terram promissionis possederant, usque ad tempora Samuelis. Narratur enim in libro Jesu Nave quod prædictus dux sorte ibi missa coram Domino terram repromissionis in singulis tribubus distribuerit. Est autem Silo in nonagesimo milliario Neapoleos, in regione Acrabitena. Sed et Judæ patriarchæ filium Seloh appellatum legimus. Ad hanc ergo urbem ascendit Elcana cum domo sua statutis diebus secundum legem, ut adoraret et sacrificaret Domino exercituum. (Ex Hebræo ) Quod autem dicit, statutis diebus hoc est tribus festivitatibus, Pascha videlicet, Pentecoste et solemnitate Tabernaculorum. Unde Dominus in Exodo præcepit, dicens : ‹ Tribus vicibus per singulos annos mihi festa celebrabitis (Exod. xx). Et item: Ter, inquit, in anno apparebit omne masculinum tuum coram Domino Deo in loco quem elegit Dominus Deus tuus (Ibid.). Ergo in Silo cum esset eo tempore arca Domini, ibi hic Elcana, cum esset ipse Levita, post oblatas victimas cum uxoribus et filiis atque filiabus pariter vescebatur.

(CAP. 1.) Fuit vir unus de Ramatha Sophim, de monte Ephraim, et nomen ejus Elcana, etc. Dicamus primum de generatione prophetæ secundum Historiam, ut postea continuatim allegoriam ejus inseramus. Elcana quippe, pater Samuelis prophetæ, de stirpe Levi fuit, sed non de generatione Aaron sacerdotis fuit enim, ut Verba dierum narrant, idem Elcana filius Jeroboam, filii Eliel, filii Thahu, filii Suph, filii Eleana, filii Mahath, filii Amasai, filii Azoel, filii Hariæ, filii Sophoniæ, filii Thahath, filii Asir, filii Abiasaph, filii Coræ, filii Saar, filii Caath, filii Levi, filii Israel. › (Ex scriptore quodam Hebræo.) Mater quoque ejus de tribu Juda B exstitisse monstratur in eo quod Ephrathæus. Ephrathæus ab Ephratha, uxore Caleb, quam constat fuisse de tribu Juda, dictus est. Et si quem movet quod ab Ephraim non ab Ephratha Ephrathæus vocetur, videat in subsequentibus qualiter David filius viri Ephrathæi vocetur, cum liquido pateat eumdem Isai non de Ephraim, sed de tribu Juda exstitisse, et probet eumdem Elcanam Ephrathæum ab Ephratha, non ab Ephraim dici. Hic inter medios cives Ephraim fortis existens, Ramatha Sophim civitatem inhabitabat. (Ex Hieronymo.) Est enim ipsa civitas in regione Thamnitica juxta Diospolim, unde fuit Joseph, qui in Evangeliis de Arimathia esse scribitur (Matth. xxvII; Mare. xv; Luc. XXIII; Joan. xix).

Et habuit duas uxores, nomen uni Anna, et nomen secundæ Phenenna; fueruntque Phenennæ filii, Annæ autem non erant liberi.› Convenienter igitur Annæ sterilitas commemoratur, cujus partus celebrior futurus erat, instar priorum Patrum, ut majus gaudium post longum moerorem de percepta fecunditate parentum insinuetur. Sicut enim Abraham patriarchæ legitima uxor, quam primitus duxit, Sara videlicet, primum sterilis fuit, Agar Ægyptia generante filium (Gen. xvi), et sicut, Jacob serviente socero suo pro Rachel uxore (Gen. xxix), ipsa Rachel sterilis fuit, sorore ejus Lia liberos gignente: ita et Elcana melior uxor, quæ prophetam genuit, sterilis primum fuit, post autem per Domini gratiam fecunda.

Et ascendebat vir ille de civitate sua statutis ‹ dicbus, ut adoraret et sacrificaret Domino exercituum in Silo. › etc. (Ex Hieronymo.) Silo civitas

Deditque Phenennæ uxori sux, et cunctis filiis ejus et filiabus partes: Annæ autem dedit partem unam tristis, quia Annam diligebat. Dominus autem concluserat vulvam ejus. Affligebat quoque eam æmula ejus, et vehementer angebat in tantum, ut exprobraret quod conclusisset Dominus C‹ vulvam ejus, etc. Nota quod sicut Saram sterilem Agar concipiens despexit (Gen. xvi), ita et Annam sterilem Phenenna prole fecunda æmulabatur. Malorum est enim solatium bonos carpere.

D

(

Porro illa flebat et non capiebat cibum, etc. Irritata quippe ab æmula sua, non capiebat cibum keta corporeum. Sed, secundum Prophetam, fuerunt illi lacrymæ ejus panes die ac nocte, et potum suum cum fletu temperabat (Psal. cI).

Surrexit autem Anna, postquam ederat in Silo et biberat, et Heli s cerdote sedente super sellam ante postes templi Domini, etc. Heli iste summus sacerdos erat, et post Samson populum Israel regebat, ut in Hebræorum libro invenitur, annis quadraginta, secundum Septuaginta autem Interpretes, annis viginti

‹ Cum esset Anna amaro animo, oravit Dominum flens largiter, et votum vovit, dicens: Domine

(exercituum, si respiciens videris afflictionem fa- A gabundus, vel mobilis atque instabilis ferebatur, sed mulæ tuæ, et recordatus mei fueris, nec oblitus Cancillæ tuæ, dederisque servæ tuæ sexum virilem, dabo eum Domino omnes dies vitæ ejus, etc. Recordabatur forsan verborum beati Job, quibus dixit : « Qui deridetur ab amico suo sicut ego, invocabit Dominum, et exaudiet eum (Job. x11). › Quia ipse laborem et dolorem considerat. De quo scriplum est: Tibi, Domine, derelictus est pauper, pupillo tu eris adjutor (Psal. x), cui vota justorum sunt placabilia (Prov. xv), › et oculi ejus ad preces

eorum.

Factum est ergo, cum illa multiplicaret preces coram Domino, ut Heli observaret os ejus. Porro Anna loquebatur in corde suo, tantumque labia

firmus atque inconcussus persistens vir unus erat. Et non solum ille vir unus dicitur, sed omnes competenter unus dicuntur, unam sapientiam omnes habentes, qui unum Christum Jesum confitentur, in uno Spiritu Dei replentur. Inde dicit Apostolus: ‹ Omnes quidem currunt, sed unus accipit palmam (I Cor. 1x). › Unusquisque insipientium non est unus, sed multi. Unde per Scripturam dicitur: «Insipiens sicut luna mutatur (Eccli. xv11). › Luna, cum videtur una esse per substantiam, per mutationem dierum semper a semetipsa alia est et diversa; sic et peccatores, qui mutantur semper scientia et cupiunt diversa, instabiles sunt in omnibus viis suis. Unus autem dicitur Deus, non de numero; sed quia nun

illius movebantur, et vox penitus non audiebatur. È quam a semetipso alter efficitur, ideo nunquam muEstimabat ergo eam Heli temulentam, dixitque ei, Usquequo ebria eris? digere paulisper vinum, quo mades. Responditque Anna: Nequaquam, inquit, domine. Nam mulier infelix nimis ego sum. Vinumque et omne quod inebriare potest non bibi. ‹ Sed effudi animam meam in conspectu Domini. Ne reputes ancillam tuam quasi unam de filiabus Belial, quia ex multitudine doloris mei locuta sum ‹ usque in præsens, › et reliqua. Belial interpretatur absque jugo. Nota quod hi qui ebrietatem sectantur filii Belial vocitentur; hoc loco impletur illud quod scriptum est: Homo videt in facie, Deus autem intuetur cor (I Reg. xvi). Quia Heli tantum os deprecantis Annæ intuebatur, et vocem ejus penitus

D

tatur, ut est illud. Tu autem idem ipse es, et anni tui non deficient (Psal. c1). › ‹ Fuit, inquit, vir unus de Ramatha Sophim, de monte Ephraim. (Ex Hieronymo.) Ramatha, sive Armatha, ut in aliquibus exemplaribus habetur, altitudo eorum interpretatur; Sophim, specula sive scopulus: Ephraim, fructificatio. Qui in monte Ephraim et in Ramatha Sophim commorasse dicitur, in alta scilicet contemplatione virtutum, ut a nullis subjacentibus et circumlatrantibus vitiorum cogitationibus mentis ejus sublimitas dejiceretur vel unitas scinderetur; et idcirco non de vallibus, neque de campis, non de collibus, sed de monte Ephraim esse dicitur, hoc est, de monte frugifero, in quo nobilitas omnium virtu

Phe

non audiebat, nec motum labiorum cernebat, asti- C tum fructificare dignoscitur. Habuit vir ille duas mabat ebriam esse. Illa autem quia sursum elevabat cor, et confitebatur Domino in toto corde suo, respexit Dominus ad orationem ejus, et non sprevit preces illius. Nobisque optimus modus orandi ad exemplum datus est, ut non in multiloquio formemus preces nostras ad Dominum, sed in compunctione cordis et effusione lacrymarum nos exaudiri ab eo credamus, quia sacrificium Deo spiritus contribulatus, cor contritum et humiliatum Deus non spernit (Psal. L).› Quod tunc digne fit, si, oratione completa, nos eodem tenore justitiæ permanebimus. Unde et sequitur:

Et abiit mulier in viam suam et comedit, vultusque ejus non sunt amplius in diversa mutati. Et factum est post circulum dierum concepit Anna et peperit filium, vocavitque nomen ejus Samuel, eo quod a Domino postulasset eum, et reliqua. Post circulum ergo dierum, id est, post anni reditum, peperit Anna filium, vocavitque nomen ejus Samuel, qui interpretatur postulatio Dei, sive nomen ejus Deus, quia auctor nativitatis ejus Deus erat, qui ab sterili exoratus, concessit habere filium, qui dignus haberetur in templo Dei cunctis diebus assistere ad servitium ejus. Mystice autem Elcana, pater venerabilis Samuelis, qui erat ‹ possessio Dei‣ (Elcana quippe in possessionem Dei transfertur) animi virtute vir dicitur. Et non solum vir, verum eliam vir unus appellatur. Non enim in diversa va

D

uxores. Quarum prima, ut prædiximus, nobilior, Anna, sterilis erat, ut fuit prima uxor Abrahæ Sara nobilior (Gen. XVI), secunda quidem, hoc est, nenna, fecunda fuit, sicut Abrahæ secunda uxor, id est, Agar Ægyptia, sed ignobilior. Et effectus est Abraham primum pater de ignobili, postea de nobili conjugio. Ita Elcana, qui possessio Dei est, primum de secunda uxore efficitur pater, quia concluserat Dominus vulvam Annæ, ut primum vulvam Saræ, post partum Phenennæ aperuit vulvam Anne. Phenenna interpretatur conversio; Anna gratia interpretatur. Qui vult effici possessio Dei, ducat has duas uxores, et jungat sibi primum eam quæ nobilior est, hoc est, gratiam. Hæc enim prima per fidem conjungitur homini, ut Apostolus ait : ‹ Gratia enim Dei salvati estis per fidem (Ephes. 11). › Secundo conjungatur Phenennæ, id est, conversioni, quia post gratiam credulitatis, morum emendatio sequi debet. Prima filios nobis generat Phenenna, quia primos nobis fructus proferimus per conversionem. Nisi enim convertamur a malo, non poterimus effici patres de Anna. Phenenna filios habet, sed qui non assistunt altari semper, nec tamen inanes fiunt, nama de sacrificiis divinis edunt. Unusquisque ergo qui convertitur a peccato, ex conversione generat opera justitia, et postea excitata Anna, id est, anima fidelis, per zelum bonam precem fundit Domino, ut ipsa filios generet qui assi

stant Deo, hoc est, filios gratiæ. Qui enim Deo va- A eat, et semper legem Domini die ac nocte meditatur (Psal. 1), › hic est filius gratiæ. In Evangelio hujus historic forma ostenditur, unde Martha satagit circa frequens ministerium (Luc. x), explet opera justitiæ, et per hæc velut filios conversionis generat; et Maria sedens secus pedes Domini, audiens verbum illius, optimam partem dicitur elegisse, et intelligitur velut gratiæ sobolem procreare, quæ semper dicat: Mili autem adhærere Deo bonum est (Psal. LXXII). Anna generat filium Samuel, de quo dicitur: Moyses et Aaron in sacerdotibus ejus, et Samuel inter eos qui invocant nomen ejus (Psal. xcv).› Qui dicitur ubi ipse Deus; ubi enim Spiritus gratiæ, ibi dicitur Deus. Unde Paulus dicit: Et cadens in faciem, adorabit Deum, B dicens vere Deus in vobis est (I Cor. XIV). › Sic ergo nisi præcedant opera conversionis, non possumus dona divini Spiritus generare.

Mansit ergo mulier, et lactavit filium suum donce amoveret eum a lacte. Et adduxit eum secum, postquam ablactaverat, in vitulis tribus, et tribus modiis farinæ, et amphora vini. › In Hebræo non, tribus modiis farinæ, sed modio farinæ, › legitur. Quem locum apud Latinos scriptorum vitio constat esse depravatum. Si enim cum tribus vitulis tres modios farinæ obtulit, contra legis præceptum fecit. In lege itaque ita præcipitur:

Mensis septimi prima dies venerabilis et sancta erit vobis. Omne opus servile non facietis, dies clangoris est et tubarum. Offeretisque holocaustum in C odorem suavissimum Domino vitulum de armento unum, arietem unum, agnos auniculos immaculatos septem et in sacrificiis eorum simile oleo conspersæ tres decimas per singulos vitulos, duas decimas per arietem, unam decimam per agnum (Num. xxix). Hæc vero decima decima pars ephi erat, unde datur intelligi quod Elcana non obtulerit tres modios farinæ cum tribus vitulis, sed novem decimas, quibus secundum Hebraicam mensuram unus efficitur ephi. Quod autem Anna, nato puero, noluit illum ducere ad domum Dei antequam ablactaretur, significat Ecclesiam matrem quemlibet filiorum suorum non ante ad sacerdotium provehere quam illum a lacte infantiæ et parvitate sensus educatum effecerit capacem spiritalis doctrina: D Omnis enim, ait Apostolus, qui lactis est particeps, expers est sermonum justitiæ (Hebr. v). › Offert eum in vitulis tribus; et tribus modiis farinæ sive modio farinæ, et amphora vini, hoc est, in sacrificio piæ confessionis, in exercitio bonæ operationis, et gratia sacræ eruditionis, et fide sanctæ Trinitatis pleniter instructum, qui possit dicere cum propheta Reddemus Domino vitulos labiorum Rostrorum (Ose. XIV), et jugiter in domo Dei permanens offerat digne sacramentum corporis et sanguinis Domini.

CAPUT II.

Canticum Annæ, quod cantavit post nativitatem
Samuelis.

(CAP. 11.) Exsultavit cor meum in Domino, et exaltatum est cornu meum in Deo meo. etc. Non invenitur orare in hoc cantico, nisi per duo verba tantum, ut dicit: Lætata sum in salutari tuo; et aliud est : « Quia non est Deus præter te.› Apostolus autem dicit : «Orate sine intermissione (I Thess. v). Illi enim qui in divino versatur officio, omnia gesta cjus dictaque pro oratione reputantur, quia justus sine intermissione quæ justa sunt agit. Et ob hoc sine intermissione justus orabit. Et in psalmis dicit: Elevatio manuum mearum sacrificium vespertinum (Psal. CXL). Elevat manus ille qui elevat actus suos. Aliter: Moyse elevante manus, vincebat Israel; dimittente vero vincebat Amalec (Exod.xvII). › Quia donec famulus Dei elevat actus suos ad Dominum, vincit plebs Dei; cum autem dimiserit actus suos, vincit Amalec, inimicus Dei: Exsultavit, inquit Anna, cor meum, et necessarie addidit, in Domino, ut Paulus dixit: ‹ Gaudete in Domino semper, quia potest quis gaudere in carnalibus. Cum me homines laudant, non in Domino gaudeo, sed gaudeo in vanitate. Hinc compungar propter verbum Dei, cum dicit: Exsultavit cor meum in Domino. Dicat ergo Ecclesia Christi, civitas regis magni, gratia plena, prole fecunda, dicat, quod tanto ante de se prophetatum per os hujus piæ matris agnoscit: Exsultavit cor meum in Domino, et exaltatum est cornu meum in Deo meo. › Vere exsultavit cor, quia in Domino; et vere exaltatum cornu, quia non ex se, sed in Domino Deo suo exaltatum est. Et in alio loco dicit: Exaltabuntur cornua justi (Psal. LXXIV), quia de crucis Christi apicibus justis conferuntur hæc cornua. In his ventilabimus atque destruemus adversarias potestates, animæ nostræ insidiantes. Dilatatum est os meum super inimicos meos, quia et in angustiis pressurarum sermo Dei non est alligatus, nec in præconibus alligatus. Quia lætata sum in salutari tuo. › Salutaris iste Dominus est Jesus Christus, quem Simeon, sicut in Evangelio legitur, senex amplectens parvum, agnoscens magnum: Nunc dimittis, inquit, Domine, servum tuum in pace, quoniam viderunt oculi mei salutare tuum (Luc. 11). » Si læta

D

tus fuero in salutari Domini, tune dilatatum est os meum. Per meditationem utique verbi Dei ad elevationem cordis veniemus. Unde Apostolus dicit :

Os nostrum ad vos patet, o Corinthii, cor nostrum dilatatum est (II Cor. vi). › Ex latitudine enim cordis ori sapientia ministratur. ‹ Non est sanctus, ut est Dominus. › Distinctione utitur. Non dixit, nisi Dominus, sed, Nullus est sicut Dominus, sanctus et sanctificans, justus et justificans. Neque enim est alius extra te, et non est fortis sicut Deus noster. Non est, inquit, sanctus præter ie. Domine, quia nemo fit, nisi abs te. Et si sunt qui dicuntur dii multi (I Cor. vin) et domini multi, nullus